Στάθης Λιβαθινός και Φρανκ Ράντατς: Δύο σημαντικά βιβλία για το θέατρο (κριτική)

Μια εκτενή συνομιλία του Θεόδωρου Τερζόπουλου με τον Φρανκ Ράντατς περιλαμβάνει το βιβλίο του τελευταίου Στον λαβύρινθο, ο Θεόδωρος Τερζόπουλος συναντά τον Χάινερ Μύλλερ (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης εκδ. Κείμενα). Ο αναγνώστης παρακολουθεί όλο το κλίμα που επικρατούσε στη θεατρική πραγματικότητα της δεκαετίας του ’70 -κατεξοχήν περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών- όταν ο μεγάλος Έλληνας σκηνοθέτης βρέθηκε ως νεαρός μαθητευόμενος στο Μπερλίνερ Ανσάμπλ και συνήψε μια πολυετή φιλία με τον Χάινερ Μύλλερ.

Στο βιβλίο παρατίθενται αυτούσια αποσπάσματα από κείμενα του Mύλλερ ενταγμένα οργανικά στις τοποθετήσεις του Τερζόπουλου. Ο Mύλλερ, καλλιεργώντας τη φιλία και τη συντροφικότητα ως προϋποθέσεις συνεργασίας, επηρέασε καθοριστικά τον Τερζόπουλο στην προσέγγισή του του αρχαίου δράματος, οδηγώντας τον στο να εγκαταλείψει τις μπρεχτικές καταβολές του οριστικά και δίνοντάς του το έναυσμα για στροφή στη σωματικότητα του ηθοποιού και στις επιβιώσεις του διονυσιακού στοιχείου στις σύγχρονες παραστάσεις του αρχαίου δράματος, ενώ τον απομάκρυνε από τις επιρροές του κλασικισμού και της βυζαντινής/χριστιανικής σκέψης.

Ως παραδείγματα παρατίθενται ο «Ηρακλής 12», ελεύθερη διασκευή του «Ηρακλή Μαινόμενου» του Ευριπίδη, το «Ρημαγμένη όχθη», το «Μήδειας υλικό», το «Τοπίο με Αργοναύτες» και τα έργα του Müller «Ύδρα», «Μάουζερ» και «Κουαρτέτο». Ο Τερζόπουλος σκηνοθέτησε αυτά τα έργα στην ελληνική επαρχία, στην Κύπρο, στην Λιθουανία, στην Τουρκία, στην Ιαπωνία, σε περιοχές της Λατινικής Αμερικής όπως η Κολομβία και ο Αμαζόνιος, στην Αυστραλία, στη Ρωσία, στη Γεωργία, στο Καζακστάν, στην Πολωνία, στην Ισπανία, στη Σαρδηνία, στη Σικελία και στην Ιταλία, με κορυφαία των αναμνήσεών του την παράσταση του 2002 στην Τεχνόπολη, στο Γκάζι.

Μια αποκάλυψη

Έτσι κι αλλιώς, το 1988, η παρουσίαση του έργου του Mύλλερ στο ελληνικό κοινό είχε υπάρξει μια αποκάλυψη, αφού ήδη ο Τερζόπουλος είχε ασχοληθεί διεξοδικά με τον αρχαιοελληνικό μύθο. Συγκεκριμένα, ο μύθος του Ηρακλή είχε δώσει καρπούς στην Κάθοδο του Ηρακλή στον Άδη, μια σύνθεση των Τραχινιών και του Ηρακλή Μαινόμενου, όπου συνεργάστηκε με τον Χανς-Τις-Λεμάν.

Ο Φρανκ-Mίχαελ Ράντατς (γεννήθηκε το 1956 στο Ανόβερο) είναι δημοσιογράφος, δραματουργός και σκηνοθέτης θεάτρου. Γνωστή είναι η διατριβή του για τον Heiner Müller. Εργάστηκε ως δραματουργός, μεταξύ άλλων, με τους Heiner Müller, Dimiter Gotscheff, Θεόδωρο Τερζόπουλο, Einar Schleef, Valery Fokin και Tadashi Suzuki στο Schauspiel Köln, στο Staatstheater του Ανόβερου, στο Staatstheater της Στουτγάρδης Stuttgart και στο Düsselharusfer . Ως σκηνοθέτης, έκανε όνομα με τις παραγωγές των Except This Star..., Achilles in Modern Wars, The Revenge of Achilles, Hysteria και Brecht's LAB and Warming up. Χρημάτισε σημαίνον μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Theater der Zeit μέχρι το 2014 και έκτοτε εργάζεται ως δημοσιογράφος στο περιοδικό Lettre International. Κατά καιρούς δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Ανόβερου, στο Πανεπιστήμιο του Μάιντς, στο Πανεπιστήμιο του Ντίσελντορφ, στο Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ, στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας και στο Πανεπιστήμιο του Γκρέιφσβαλντ.

Η αξία της σιωπής

Ο Mύλλερ δίδαξε στον Τερζόπουλο την αξία της σιωπής και τη βαρύτητα των παύσεων και του θραυσματικού λόγου. Έστρεψε την προσοχή του στην τελετουργία και στην προσέγγιση του κόσμου των νεκρών, στη διαμόρφωση θεατρικών κωδίκων που προσιδιάζουν στο Θέατρο Νο, στο Καμπούκι, στον ασιατικό και αφρικανικό τελεστικό χορό ή σε άλλες μορφές «κρυπτογραφημένων» θεατρικών κωδίκων που επιτρέπουν στον ηθοποιό να επανεύρει τη σωματική σύνδεσή του με την ανθρώπινη μοίρα-τον θάνατο- και να εκβάλει επί σκηνής την κραυγή αγωνίας που συνοδεύει αυτήν τη διαπίστωση: «Ο διάλογος με τους νεκρούς δεν πρέπει να διακοπεί, μέχρι να μας αποκαλύψουν πόσες και τι λογής ψηφίδες από το μέλλον πήραν μαζί τους στον τάφο» (Απόσπασμα αντλημένο από το Heiner Müller Werke, σε εκδοτική επιμέλεια Frank Hörnigk, εκδόσεις Suhrkamp, Φρανκφούρτη).

Το αξιοσημείωτο σε αυτήν την πολυετή συνεργασία (όπως διαπιστώνεται από μια σειρά αξιωματικά διατυπωμένων αποφθεγμάτων που ακολουθούν, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου) είναι ότι, επιστρέφοντας στην αφαιρετική φόρμα και στη λιτότητα ύφους των αρχαίων δραματικών κειμένων, ο Τερζόπουλος υπερέβη τον δάσκαλό του και εισήγαγε τη δραματική τέχνη σε μια νέα εποχή: στην εποχή της κατάργησης του φορμαλισμού και στην εποχή του θιάσου «Άττις» και της ιστορικοποίησης του θεάτρου.

Ο Θεόδωρος Τερζόπουλος, πέραν της ανυπολόγιστης αξίας του σκηνοθετικού του έργου, υπήρξε ο εμπνευστής της Θεατρικής Ολυμπιάδας μαζί με τον Σουζούκι, τον Γουίλσον, τον Βασίλιεφ και τον Λιουμπίμοφ, ιδρυτής του Ινστιτούτου Αρχαίου Δράματος των Δελφών και ιδρυτικό μέλος του Μεσογειακού Ινστιτούτου Θεάτρού.

Για πάνω από μια δεκαετία προσπάθησε να ιδρύσει μιαν Ακαδημία Τεχνών στην Ελλάδα, συμπορευόμενος σ’αυτόν τον στόχο με τον Λευτέρη Βογιατζή, τον Βασίλη Παπαβασιλείου, την Ελένη Βαροπούλου, τον Δημήτρη Παπαϊωάννου, τον Πάνο Κούτρα και άλλους. Η εικόνα που αποκομίζει κανείς από τα απομνημονεύματά του είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική, μια και φέτος ο Τερζόπουλος αναμένεται να σκηνοθετήσει την Ορέστεια του Αισχύλου τον Ιούλιο στην Επίδαυρο, στην πρώτη του συνεργασία με το Εθνικό.

Η πορεία του Στάθη Λιβαθινού

Ένα ακόμη αυτοβιογραφικό βιβλίο με λογοτεχνικές πινελιές, συναισθηματικά φορτισμένο και κατατμημένο σε κεφάλαια προσωποπαγή, το Τρεις εποχές  αυτοβιογραφικές σημειώσεις ενός σκηνοθέτη του θεάτρου (εκδ. Πατάκη). του Στάθη Λιβαθηνού είναι μια λεπτομερής καταγραφή των αναμνήσεων του σκηνοθέτη ήδη από την εποχή της φοίτησής του στη σχολή του Πέλου Κατσέλη, των σπουδών του στην –τότε σοβιετική- Ρωσία στο πλευρό σημαινουσών προσωπικοτήτων της Τέχνης (Εφραίμοφ, Βασίλιεφ, Μπουτκέβιτς, Αριέ, Κάρποφ, Μπαρτασέβιτς κ.ά.)

Περιλαμβάνει ακόμη την επιστροφή του στην Ελλάδα με τον θρίαμβο της παράστασης του έργου του Στόπαρντ «Ο Ρόζενγκραντς και ο Γκίλντενστερν είναι νεκροί», έως και στη σειρά των συνεργασιών του με εμβληματικά πρόσωπα της νεοελληνικής καλλιτεχνικής πραγματικότητας (όπως ο θείος του Μάνος Κατράκης και το ζεύγος Καρέζη-Καζάκου, χωρίς να παραλείπεται η μνεία του Κοραή Δαμάτη, του Λευτέρη Βογιατζή, της Μάγιας Λυμπεροπούλου ή άλλων σπουδαίων προσωπικοτήτων του χώρου) και στην καλλιτεχνική διεύθυνση του Εθνικού Θεάτρου (2015).

Γέννημα-θρέμμα Αθηναίος, ο Στάθης Λιβαθηνός καταγράφει με ευαισθησία τα στιγμιότυπα και τα πρόσωπα που σφράγισαν την πολυετή πορεία του στο θέατρο, καθώς το ογκώδες βιβλίο του συνιστά πολύτιμο οδηγό αναφοράς για όποιον ασχολείται με την ιστορία του θεάτρου.

Σημαντικά ντοκουμέντα

Στα ενδιαφέροντα ντοκουμέντα του βιβλίου ο θεατρόφιλος μπορεί να ιχνηλατήσει ένα ενδιαφέρον άλμπουμ φωτογραφιών, όπου θα εντοπίσει τις παράλληλες πορείες σκηνοθετών με ανεξίτηλο ίχνος στη νεοελληνική σκηνή: του Γιάννη Ιορδανίδη, της Ρούλας Πατεράκη, του Γιάννη Μαργαρίτη, του Νίκου Διαμαντή, του Νίκου Μαστοράκη, της Άντζελας Μπρούσκου, του Σταύρου Τσακίρη, του Μιχαήλ Μαρμαρινού, του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, του Θωμά Μοσχόπουλου, της Λίλλυς Μελεμέ και του Κωνσταντίνου Αρβανιτάκη.

Το ίδιο και ηθοποιών όπως ο Δημήτρης Ήμελλος, η Μαρία Σαββίδου, η Μπέττυ Αρβανίτη, η Λουκία Μιχαλοπούλου, ο Ηλίας Μελέτης, η Μαρία Ναυπλιώτου, ο Νίκος Καρδώνης, ο Αστέρης Πελτέκης, η Αμαλία Τσεκούρα, η Νεφέλη Κουρή, η Αργυρώ Ανανιάδου, ο Διονύσης Μπουλάς, ο Χρήστος Σουγάρης, ο Άρης Τρουπάκης, ο Γιάννης Αναστασάκης αλλά και της σκηνογράφου Ελένης Μανωλοπούλου.

Το ξεκίνημα ως ηθοποιός

Ο Στάθης Λιβαθινός εργάστηκε ως ηθοποιός με το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη (1981-3). Την περίοδο 1991-1997 συμμετείχε ως ηθοποιός σε παραστάσεις του Θεάτρου Αμόρε, του Θεάτρου Εξαρχείων και του Θεάτρου Αθηνών. Μεταξύ άλλων, έχει σκηνοθετήσει τα έργα: «Πεθαίνω σα χώρα» του Δ. Δημητριάδη, «Το κτήνος στο φεγγάρι» του Καλινόσκι, «Πριν την αποχώρηση» του Τόμας Μπέρνχαρντ, «Φρεναπάτη» του Κούσνερ, «Οικόπεδα με θέα» του Ντ. Μάμετ, «Αγάπης αγώνας άγονος» του Σαίξπηρ, «Μήδεια» του Ευριπίδη, «Βάσσα» του Γκόρκι, «Ηλίθιος» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, «Ένας ήρωας, το καμάρι της Δύσης» του Τζ.Μ.Σινγκ, «Βασιλιάς Ληρ» του Σαίξπηρ, «Ο Ερωτόκριτος» του Β. Κορνάρου, Φ«όνισσα» του Α. Παπαδιαμάντη, «Ιλιάδα» του Ομήρου, «Ο γάμος του Φίγκαρο» του Πιέρ Μπωμαρσαί.

Έχει τιμηθεί με το βραβείο Φώτος Πολίτης (2001-2003). Από το 2001 εως το 2007 υπήρξε υπεύθυνος της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου. Το 2009 σκηνοθέτησε στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος το έργο του Σαίξπηρ «Βασιλιάς Ληρ».

Η σκηνοθεσία του τιμήθηκε με το βραβείο Διεθνούς Ρεπερτορίου των Κριτικών Θεάτρου για το 2009. Τον Ιούνιο του 2013 πρωτοπαρουσίασε σε πολύωρη παράσταση την Ιλιάδα του Ομήρου στο φεστιβάλ Αθηνών3.

Δίδαξε σκηνοθεσία στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών (1997-1999) και υποκριτική και σκηνοθεσία στο Τμήμα Μετεκπαίδευσης Ηθοποιών του Πανεπιστημίου Harvard της Βοστώνης.

Στις 23 Απριλίου 2015 ορίστηκε καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, θέση που διατήρησε μέχρι και τον Αύγουστο του 2019.

^＊ Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Το νέο του μυθιστόρημα «Αλλοτεκοίτη – Εκεί που χάθηκε η βλάστηση» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική.