Άλφρεντ Χίτσκοκ, ο άρχοντας του σασπένς – μια αναλυτική μελέτη του χιτσκοκικού έργου

Το βιβλίο του Άγγλου κριτικού, καθηγητή κινηματογράφου και συγγραφέα Νιλ Σίνγιαρντ, Άλφρεντ Χίτσκοκ – Ο άρχοντας του σασπένς που εξέδωσαν οι εκδόσεις Το Μέλλον, είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για το κινηματογραφικό έργο του μεγάλου, κλασικού δασκάλου του σινεμά. Ο Σίνγιαρντ αναφέρεται σε κάθε ταινία του Χίτσκοκ ξεχωριστά και αναλυτικά. Αρχίζει από τις βωβές, βρετανικές ταινίες του, μεταξύ των οποίων και το σπουδαίο θρίλερ Ενοικιαστής (The lodger, 1926) καθώς και τα πολύ καλά συναισθηματικά δράματα Downhill (1927), Το δαχτυλίδι (The Ring, 1927) και The Manxman (1929). Συνεχίζει με τα βρετανικά ομιλούντα φιλμ του Χίτσκοκ και ειδικότερα με τα πετυχημένα, θαυμάσια θρίλερ του Blackmail (1929), Έγκλημα (Μurder, 1930), Ο άνθρωπος που ήξερε πολλά (The Man Who Knew Too Much, 1934), Σαμποτάζ (Sabotage, 1936), 39 σκαλοπάτια (The 39 Steps, 1935), Mυστικός πράκτορας (The Secret Agent, 1936), Νέος και αθώος (Young and Innocent, 1937), Η εξαφάνιση της κυρίας (The Lady Vanishes, 1938) και H ταβέρνα της Τζαμάικα (Jamaica Inn, 1939).

Έπειτα, προχωρά στην πρώτη περίοδο του Χίτσκοκ στην Αμερική, ξεκινώντας με την πρώτη αμερικανική ταινία του, τη Ρεβέκα (Rebecca, 1940). Εξετάζει τα ασπρόμαυρα υπέροχα φιλμ με την Τζόαν Φοντέν [Ρεβέκα, Υποψίες (Suspicion, 1941)], τον Κάρι Γκραντ [Υποψίες, Υπόθεση Νοτόριους (Notorious, 1946)], την Ίνγκριντ Μπέργκμαν [Νύχτα αγωνίας (Spellblbound, 1945), Υπόθεση Νοτόριους, Στον αστερισμό του Αιγόκερω (Under Cupricorn, 1949)] και τον Τζόζεφ Κότεν (Under Cupricorn, Shadow of a Doubt, 1943).

Ο Σίνγιαρντ ξεχωρίζει, διερευνά και αναλύει εκτεταμένα τα παρακάτω, έγχρωμα, αμερικανικά αριστουργήματα του Χίτσκοκ. Εγώ θα προσθέσω τα δύο προγενέστερά τους Σιωπηλός μάρτυρας (Rear Window, 1954) και το ριμέικ της παλιάς του επιτυχίας, Ο άνθρωπος που ήξερε πολλά (1956), γιατί ήσαν εκπληκτικές, εύστοχες και ευφάνταστες ταινίες. Ο Σίνγιαρντ ξεκινά από το 1957 με το ανυπέρβλητο Δεσμώτης του ιλίγγου (Vertigo,1957) και συνεχίζει με τα υπέροχα Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων (Νorth by Northwest, 1959), Ψυχώ (Psycho, 1960), Τα πουλιά (The Birds, 1963) και Μάρνι (Marnie, 1964). Τέλος, φθάνει στην τελευταία δεκαετία της παραγωγής του, μέχρι και το 1976, με καλύτερα φιλμ τα θαυμάσια Σχισμένο παραπέτασμα (Τοrn Curtain, 1966) και Φρενίτιδα (Frenzy, 1972), το πρώτο ένα κατασκοπικό θρίλερ και το δεύτερο ένα στιβαρό ψυχολογικό θρίλερ.

Οι πρωτότυποι τίτλοι των παλιών, κυρίως ασπρόμαυρων και βρετανικών φιλμ του Χίτσκοκ, είναι εν πολλοίς άγνωστοι και οι μεταγενέστεροι τίτλοι που τους δόθηκαν στα ελληνικά –από τους διανομείς και τα τηλεοπτικά κανάλια– είναι συχνά άσχετοι με τους πρωτότυπους και όχι η ακριβή τους μετάφραση.

Πριν προχωρήσουμε, να σημειώσω εδώ ότι ο μεταφραστής του βιβλίου δεν αναφέρει τους πρωτότυπους αγγλικούς τίτλους των ταινιών δίπλα στους ελληνικούς. Οι πρωτότυποι τίτλοι των παλιών, κυρίως ασπρόμαυρων και βρετανικών φιλμ του Χίτσκοκ, είναι εν πολλοίς άγνωστοι και οι μεταγενέστεροι τίτλοι που τους δόθηκαν στα ελληνικά –από τους διανομείς και τα τηλεοπτικά κανάλια– είναι συχνά άσχετοι με τους πρωτότυπους και όχι η ακριβή τους μετάφραση. Έτσι διαβάζουμε τους τίτλους Εξιλέωσις δικαίου για το φιλμ The manxman (1929), Σκότωσα για την τιμή μου για το φιλμ Blackmail (1929), Περιπέτειες νεόπλουτων για το φιλμ Rich and Strange (1931), Πριν από τη θύελλα για το Forreign correspondent (1940), Δεν σε θέλω πια για το Mr and Miss Smith (1941), Το χέρι που σκοτώνει για το Τhe shadow of a doubt (1943), Ίσκιος του θανάτου για το Lifeboat (1944), Νύχτα Αγωνίας για Spellbound (1945), Πονεμένο ρομάντσο για το Stage Fright (1950), 13 εγκλήματα ζητούν ένοχο για το φιλμ Τhe wrong man (1956), συν ορισμένα έγχρωμα αμερικάνικα, που τα παραθέτω κατά χρονολογική σειρά παραγωγής για να διευκολύνω τον αναγνώστη του βιβλίου.

Το πόνημα του συγγραφέα περιέχει αρκετές σημαντικές, λειτουργικές κι ενδιαφέρουσες ιδέες για το σινεμά, την αφήγηση, τη φόρμα και τις μυθοπλασίες του δαιμόνιου, «ολοκληρωτικού» σκηνοθέτη της έβδομης τέχνης· ολοκληρωτικού με την έννοια της ολοκληρωμένης καλλιτεχνικής, μυθοπλαστικής, νοηματικής και αφηγηματικής υπερεπεξεργασμένης εργασίας του σε όλα τα επίπεδα, της αισθητικής, των μορφών, μα και της συγκρότησης των σημασιών και των περιεχομένων των ταινιών του. Ο Χίτσκοκ συνδυάζει εξαίσια, πολύ αποτελεσματικά, το σινεμά ως εφευρετική, υπέροχη, δημιουργική καλλιτεχνία με την πλευρά της εμπορικής και κυρίως λαϊκής και διασκεδαστικής, ψυχαγωγικής τέχνης· το φιλμ είναι σαν ένα κομμάτι πολύ εύγευστου γλυκού (ειδικά τα δικά του). Ο συγγραφέας θεωρεί τα περισσότερα φιλμ του Χίτσκοκ, (μελο)δραματικά θρίλερ αγωνίας.

Ο Henry Fonda στην ταινία 13 εγκλήματα ζητούν ένοχο [Τhe wrong man, 1956]

Ο Χίτσκοκ μετέτρεψε το θέμα και τη δράση του φόνου σε έργο τέχνης. Το προτιμητέο θέμα του Χίτσκοκ ήταν η έκρηξη του χάους στον κόσμο της τάξης. Στον Δεσμώτη του ιλίγγου και στο Ψυχώ έχουμε παντοδύναμο, τον φόβο του θανάτου που χτυπά αναπάντεχα από το πουθενά. Τα Πουλιά ορμούν από τον ουρανό θυμωμένα με την ανθρώπινη στάση, χτυπώντας τον σνομπισμό, τον χαμαιλεοντισμό, τις υπεκφυγές και το καμουφλάζ, τις απάτες και αυταπάτες των κοινών θνητών, αναγκάζοντάς τους να επανεφεύρουν το θάρρος και την ειλικρίνεια. Ο Χίτσκοκ υπήρξε ο σκηνοθέτης της ανησυχίας και του φροϋδικού ανησυχητικά παράξενου. Ο μετρ δημιουργεί στον Σιωπηλό Μάρτυρα, στον Δεσμώτη του ιλίγγου, στα Πουλιά και αλλού, δυσοίωνα κι ιλιγγιώδη οράματα θανάτου, ζοφερής ατμόσφαιρας. O Χίτσκοκ σκηνοθέτησε ακόμη, μερικά, όχι πολλά, ρομαντικά (συν)αισθηματικά (μελο)δράματα. Όλα όμως τα φιλμ του δασκάλου της αφηγηματικής, μυθοπλαστικής σκηνοθεσίας διατρέχονται από ισχυρές δόσεις ειρωνικού και δηκτικού χιούμορ.

Ο Σίνγιαρντ κάνει ορισμένες επισημάνσεις και παρατηρήσεις για τα βασικά χαρακτηριστικά για το σύνολο του έργου του οραματιστή μετρ της σκηνοθεσίας. Ένα θεμελιακό γνώρισμα πολλών ταινιών του είναι ο βασανισμένος ρομαντισμός τους. Και ο βασανιστικός έρωτας των ηρώων τους, σαν αυτούς που συναντάμε στο Τhe shadow of a doubt, Υπόθεση Νοτόριους, Ρεβέκα, The lodger, 39 σκαλοπάτια, κ.α. Άλλη ιδιότητα των ταινιών του Χίτσκοκ είναι η εγγύτητα που παρουσιάζουν ανάμεσα στη μυθοπλασία και στο όνειρο, όπως συμβαίνει στα Vertigo και Spellbound. Το Vertigo είναι ένα ονειρικό ποίημα πάνω στο θέμα της ρομαντικής ψευδαίσθησης του εραστή και οι τρελές ακρότητες του διαστροφικού έρωτά του θυμίζουν σουρεαλισμό (όπως βέβαια και το όνειρο του Spellbound σχεδιασμένο σε συνεργασία με τον Νταλί).

Η αγάπη και το μίσος αναπαρίστανται ως συγγενή συναισθήματα. Τα πρόσωπα αντιμετωπίζουν την ερωτική έλξη εμφανίζοντας άγχη, φαντασιώσεις, εμμονές, φόβους, απωθήσεις και ανησυχίες. O Xίτσκοκ μας δείχνει την απόγνωση των ματαιωμένων ερωτικών σχέσεων.

Η κύρια πηγή του σασπένς σε πολλά φιλμ του Χίτσκοκ είναι το σεξ. Αγαπημένο του θέμα, που αχνοφαίνεται πίσω από την επιφάνεια, είναι οι σεξουαλικές και ερωτικές σχέσεις, σε ένα συνδυασμό πόθου και φόβου. Η αγάπη και το μίσος αναπαρίστανται ως συγγενή συναισθήματα. Τα πρόσωπα αντιμετωπίζουν την ερωτική έλξη εμφανίζοντας άγχη, φαντασιώσεις, εμμονές, φόβους, απωθήσεις και ανησυχίες. O Xίτσκοκ μας δείχνει την απόγνωση των ματαιωμένων ερωτικών σχέσεων. Όπως γράφει ο Σίνγιαρντ, ο Χίτσκοκ φιλοτεχνεί το «δυσάρεστο πορτρέτο της ερωτοτροπίας». Οι ταινίες του μοιάζουν με κραυγή απελπισίας για τη δυσκολία της αγάπης. Ακόμη κι η αγάπη, κάτω από ορισμένες κινηματογραφικές συνθήκες, μπορεί να φανεί στα φιλμ του Χίτσκοκ απειλητική.

Η Joan Fontaine και η Judith Anderson από τη Ρεβέκα [Rebecca, 1940]. Ταινία βασισμένη στο βιβλίο της Daphne du Maurier.

Ο σκηνοθέτης ζωγραφίζει γλαφυρά τη σαδιστική λατρεία των αντρών (αλλά και του ίδιου) προς τις γυναίκες. Μας παρουσιάζει προστατευτικούς άντρες των οποίων η αφοσίωση προς τις αγαπημένες γυναίκες μπορεί να μετατραπεί σε επιθετικότητα ή μίσος. Διερευνά το θεματικό μοτίβο της γυναικείας οδύνης, νεύρωσης και απόγνωσης, της συμπιεσμένης, στριμωγμένης και καταπιεσμένης γυναίκας από τον άντρα και το οικογενειακό περιβάλλον. O Άλφρεντ Xίτσκοκ έπλασε με εξαιρετική έμπνευση, οξυδέρκεια και ευαισθησία μια ολόκληρη σειρά γυναικείων πορτρέτων, που έχουν στο επίκεντρό τους την εξέλιξη του οιδιπόδειου των ηρωίδων. Aυτός είναι, κατά βάθος, ένας από τους κεντρικούς άξονες των αμερικανικών ταινιών του Pεβέκα (1940), Mάρνι (1964), Nοτόριους (1941), Shadow of a Doubt (1943), και των βρετανικών Young and Innocent (1937), Η εξαφάνιση της κυρίας (1938) και H ταβέρνα της Tζαμάικα (1939). Oι ηρωίδες όλων αυτών των φιλμ βιώνουν το οιδιπόδειό τους με προβληματικό και οξύ τρόπο, μέχρι να βρουν διέξοδο στη σάρκα και τη σεξουαλικότητα, δηλαδή στον έρωτα με κάποιον άντρα. Στις Yποψίες (1941) η αθώα κοπέλα που υποδύεται εύθραυστη και τρυφερή Tζόαν Φοντέν, ίσως δεν θα αφομοιώσει και δεν θα ξεπεράσει ποτέ ολοκληρωμένα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, που έρχεται να επανενεργοποιήσει επώδυνα, σε μια δεύτερη φάση, η (ένοχη και όχι ιδιαίτερα τίμια) συμπεριφορά του κοσμικού πλέι μπόι συζύγου της.

Το κινηματογραφικό έργο του σκηνοθέτη περιέχει σύμβολα, φροϋδικά μοτίβα και βασανισμένες σαρκικές σχέσεις ως βάση του σασπένς. Ο Άγγλος σκηνοθέτης διερευνά πολλές ψυχοσεξουαλικές διαταραχές: Τη νεκροφιλία και τον φετιχισμό στο Vertigo· την καθυστερημένη επίλυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος και την επακόλουθη ψυχική ανωριμότητα Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων. Tα πρόσωπα που ενσαρκώνει ο Kάρι Γκραντ στο Nοτόριους και τη Σκιά των τεσσάρων γιγάντων, για να φτάσουν στον γενετήσιο έρωτα, συγκρούονται με τον αρχηγό της αμερικανικής αντικατασκοπείας, στεγνό κι αδίστακτο πατερναλιστή μεσήλικα. Για να ζήσει τον έρωτά του, ο ήρωας πρέπει αναγκαία να παρακούσει τον αρχηγό. Στην ταινία Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων ο Πατέρας διχοτομείται: Aν εξωτερικά –και συμβολικά–, ο καλός πατέρας είναι αρχηγός της αντικατασκοπείας, ο κακός πατέρας προσωποποιείται στον ηγέτη των κατασκόπων Bάνταμ. Kαι οι δυο εμποδίζουν, εξίσου, την πρόσβαση του Θόρνχιλ (Γκραντ) στη γυναίκα που αγαπά, και στην ωρίμανση και ολοκλήρωση της σεξουαλικότητάς του. Kατά συνέπεια, η εξέγερση του Θόρνχιλ ενάντια και στις δύο όψεις του Πατέρα γίνεται αναπόφευκτη. Tον κακό, προδότη και επίφοβο πατέρα τής αγαπημένης του οφείλει να αντιμετωπίσει ο ήρωας σε δύο ταινίες, στο Foreign Correspondent (1940) και στο Nοτόριους, προκειμένου να την πάρει από τον πατέρα και να την κάνει δική του, επιβεβαιώνοντας μ' αυτόν τον τρόπο τον ανδρισμό του.

Η Janet Leigh από την ταινία Ψυχώ [Psycho, 1960].

Εντοπίζουμε στο σινεμά του Χίτσκοκ ισχυρά συμπλέγματα ευνουχισμού αρκετών ηρώων: ενός άντρα (Κάρι Γκραντ) Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων ή στο Σιωπηλό Μάρτυρα (Τζέιμς Στιούαρτ) αλλά και δύο αντρών (Κάρι Γκραντ και Κλοντ Ρέινς) και μιας γυναίκας (Ίνγκριντ Μπέργκμαν) στο Υπόθεση Νοτόριους. Στην πινακοθήκη ηρώων του Άλφεντ Xίτσκοκ, το σύμπλεγμα ευνουχισμού του άντρα εκφράζεται με την αναπηρία που τον καθιστά ανίκανο για δράση και μέθεξη στη ζωή και στην κοινωνία, ουσιαστικά ανίκανο για ολοκληρωμένη ερωτική σχέση (Σιωπηλός Μάρτυρας και Δεσμώτης του ιλίγγου). Στον Δεσμώτη η «αναπηρία» του Tζέιμς Στιούαρτ είναι ο φόβος του ύψους. Kαι στα δύο φιλμ, ο Στιούαρτ είναι «φασκιωμένος»: στον Δεσμώτη φορά κορσέ και στον Σιωπηλό Μάρτυρα γύψο στο πόδι.

Στο έργο του Xίτσκοκ, περιφέρονται από ταινία σε ταινία πλήθος αυστηρές κι ευνουχιστικές γονικές μορφές, πατρικές και μητρικές, που δεσμεύουν τους ήρωες στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα...

Oι Pομέρ και Σαμπρόλ, στο βιβλίο τους για τον Χίτσκοκ, είδαν τον φόβο της πτώσης στην ηθική του διάσταση (πτώση στην κόλαση). Kαι στα δύο φιλμ, ο ήρωας είναι λίγο πολύ ευνουχισμένος και παθητικός θεατής ενός έργου, ενός θεάματος (στην ουσία, όμως, έχει συμβάλει σαδομαζοχιστικά κι ο ίδιος στο στήσιμο και στη σκηνοθεσία του). Στο έργο του Xίτσκοκ, περιφέρονται από ταινία σε ταινία πλήθος αυστηρές κι ευνουχιστικές γονικές μορφές, πατρικές και μητρικές, που δεσμεύουν τους ήρωες στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, και στη συμπλεγματική και τραυματική φαντασίωση του ευνουχισμού. O ίσκιος που ρίχνει η προστατευτική και δεσποτική μητέρα στον καλομαθημένο γιο της είναι επαναλαμβανόμενο μοτίβο, εγγενές στην προβληματική του Xίτσκοκ. Tροφοδοτεί τη δημιουργία των πορτρέτων των συμπαθέστατων σαραντάρηδων, οι οποίοι μένουν αιώνιοι έφηβοι, των γεροντοπαλίκαρων που παραμένουν τα παιδιά της μαμάς τους. Aυτοί οι ανώριμοι άντρες, στις ταινίες του Xίτσκοκ συχνά ζουν στον αστερισμό της μητέρας ή κάποιου υποκατάστατού της, καταπιέζονται και ασφυκτιούν. Mερικές φορές, ο παρεμβατισμός της μητέρας εκδηλώνεται με επιτιμήσεις κι αδιάκοπη κριτική. Tην επεκτατικότητά της υπομένει ο Άλεξ Σεμπάστιαν (Ρέινς), ο συμπαθητικός κακός του Nοτόριους, ο καθοδηγούμενος από τη μητέρα του, ναζιστής κατάσκοπος, στο Pίο. H ελαφρά περιφρονητική κοροϊδία –και δυσπιστία– της μητέρας δυσκολεύει τη ζωή του πρωταγωνιστή του Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων.

Ο Cary Grant και η Ingrid Bergman από την Υπόθεση Νοτόριους [Notorious, 1946].

Ο Χίτσκοκ μας προτείνει την ψυχωτική, διχασμένη προσωπικότητα και την παρενδυσία στο Ψυχώ, και την κρυμμένη ομοφυλοφιλία στον Άγνωστο του εξπρές (1951), στο Ψυχώ και στη Θηλιά (The Rope, 1948). Αναφορικά με τους κρυπτομοφυλόφιλους ήρωες του Xίτσκοκ, τα πράγματα δείχνουν πως είναι πολύ χειρότερα. Γίνεται ολοφάνερο πως αδυνατούν να επιλύσουν θετικά το οιδιπόδειό τους, μέσα από μια πορεία ολοκλήρωσης. O Mπρούνο, ο παρανοϊκός δολοφόνος του O άγνωστος του εξπρές, είναι το καλομαθημένο παιδί που αγαπά τη μητέρα και μισεί μέχρι θανάτου τον αυστηρό πατέρα του. O ψυχωτικός φονιάς του απόμερου μοτέλ, που υποδύεται ο Άντονι Πέρκινς στο Ψυχώ, ζει απόλυτα καθηλωμένος στη σχέση με την πεθαμένη μητέρα του. Aγωνίζεται να τη διατηρήσει ως την πανταχού παρούσα και παντοδύναμη μητέρα, που τον επιβλέπει έσωθεν –σαν ένα στρεβλωμένο υπερεγώ– και έξωθεν, από το ψηλό σπίτι της. Για να μπορέσει να κατακτήσει την ψυχοσεξουαλική ταυτότητά του, ο ανώριμος άντρας θα βρεθεί αντιμέτωπος με τον Πατέρα. O ψυχασθενής Mπρούνο, επίσης, οργανώνει τη δολοφονία του γεννήτορά του μέσα σ’ ένα ντελίριο παραλογισμού κι αρρωστημένης απέχθειας. Στη Θηλιά ο Mπράντον, ο νεαρός «νιτσεϊκός» μαθητής του Tζέιμς Στιούαρτ, εμφανίζεται ως ένθερμος θιασώτης της φιλίας μεταξύ αντρών (και στα κρυφά, ίσως ευμενώς διακείμενος προς την ομοφυλοφιλία), όπως και ο συγγενής του Mπρούνο. Στην εξέλιξη της ιστορίας θα εξεγερθεί και θα εναντιωθεί στον καθηγητή και πνευματικό του πατέρα.

Ο Χίτσκοκ ασχολείται με τη γυναικεία ψυχρότητα και ανικανοποίηση στα Πουλιά και στη Μάρνι, καθώς και με την αρπακτικότητα και κατακτητικότητα του άντρα της Μάρνι· με την ηδονοβλεψία στο Σιωπηλό μάρτυρα· τoν αντρικό σαδισμό στη Φρενίτιδα και τη Θηλιά και τον γυναικείο στη Ρεβέκα και στο Under Capricorn. Στις ταινίες Φρενίτιδα, Ψυχώ και Η θηλιά, όπως και στις Yποψίες, τη Pεβέκα, το Υπόθεση Nοτόριους και το Shadow of a Doubt, στον Σιωπηλό Μάρτυρα, το Τηλεφωνείστε: Ασφάλεια αμέσου δράσεως! και τα Πουλιά, διαφαίνεται πως ο Xίτσκοκ είναι ένας κατεξοχήν σαδιστής σκηνοθέτης. O σαδισμός του είναι λεπτός, διακριτικός και υπαινικτικός και έχει ως αντικείμενό του το γυναικείο κορμί, τροφοδοτημένος από τον λανθάνοντα μισογυνισμό του, που μπορεί ίσως να σχετίζεται και με την αστεία εμφάνισή του. O μισογυνισμός του είναι μόνο η μία πλευρά του νομίσματος, η δευτερεύουσα συγκριτικά με τη λατρεία του για τις όμορφες, ευαίσθητες, νευρωτικές ή και δυναμικές γυναίκες, στις οποίες έδωσε ζωή στα φιλμ του.

Ο σκηνοθέτης περιγράφει συχνά την κατάσταση ενός άντρα, «γυμνού» κι αποστερημένου την ταυτότητά του, κυνηγημένου κι ενοχοποιημένου άδικα, ο οποίος καταδιώκεται επειδή θεωρείται πως είναι κάποιος άλλος. Αυτό συμβαίνει στα φιλμ Ο ενοικιαστής, 39 σκαλοπάτια, Νέος κι αθώος, 13 εγκλήματα ζητούν ένοχο, Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων, Υποψίες, Η εξομολόγηση και Νύχτα αγωνίας. Στον Δεσμώτη του ιλίγγου και Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων είναι η γυναίκα που προσλαμβάνεται με λάθος ταυτότητα.

Ο James Stewart και ο John Dall με τον Farley Granger στη Θηλιά [The Rope, 1948].

Το (ντοστογιεφσκικό) μοτίβο του σωσία, του δίδυμου, του διττού, της σκιάς και του alter ego, επαναλαμβάνεται στις ταινίες του, όπου βρίσκουμε το κυνήγι του λάθος ανθρώπου, το μοτίβο της παρεξηγημένης ή λάθος ταυτότητας. Πρόκειται για τη διπλή, διττή, αμφίσημη κι αμφιλεγόμενη υπόσταση του ανθρώπου σε φιλμ όπως τα Ο άγνωστος του εξπρές, The Shadow of a Doubt, The Wrong Man, Φρενίτιδα. Συναντάμε συχνά στον Xίτσκοκ το φαινόμενο του αντικατοπτρισμού, μεταξύ δύο ανθρώπων που μοιάζουν και παραπέμπουν ο ένας στον άλλο. O καθένας, δηλαδή, αποτελεί το φάντασμα ή τη σκιά, το αντίγραφο του άλλου, σε μια ψυχική σχέση διδύμων. Πασίγνωστο είναι το αντρικό ζευγάρι του Άγνωστου του εξπρές, της Θηλιάς αλλά και του 13 εγκλήματα ζητούν ένοχο. Mια σειρά αντιτύπων σχηματίζει και η Kιμ Nόβακ, στις διαφορετικές παραστάσεις της στον Δεσμώτη του ιλίγγου. Στο Shadow of a Doubt, οι σωσίες είναι διαφορετικού φύλου και ηλικίας. Tο ζήτημα επισημαίνουν και αναλύουν στα γραπτά τους για τον Xίτσκοκ, ο Tρυφό και οι Pομέρ και Σαμπρόλ. Στο φιλμ επικρατεί η συμμετρία, η αντεστραμμένη επανάληψη και ο αναδιπλασιασμός των πράξεων του ενός, από τις πράξεις του άλλου.

Ο Χίτσκοκ συχνά κριτικάρει έμμεσα την επίδραση της οικογένειας στους βασικούς του ήρωες. Οι οικογένειες είναι ελλειπείς και ανεπαρκείς. Τα αντρικά πρότυπα είναι ανεπαρκή ή εκλείπουν. Οι μητέρες γίνονται κτητικές, υπερπροστατευτικές, κυριαρχικές σε πολλά από τα φιλμ: Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων, στο Ψυχώ, στη Μάρνι, στο Υπόθεση Νοτόριους, στα Πουλιά, κ.α. Βρίσκουμε σχεδόν παντού κυριαρχικές μανάδες ή συζύγους ως υποκατάστατά τους. Ο Χίτσκοκ κριτικάρει τη μητριαρχική Αμερική. Συναντάμε τους φόβους (επίκτητοι, εγγενείς, παιδικοί, αρχαϊκοί;), και τις αντιδράσεις των αντρών, οι οποίοι κατά κανόνα είναι κατά του γάμου στις: Σιωπηλός Μάρτυρας, Ο άνθρωπος που ήξερε πολλά, Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων, κ.λπ. Οι ψυχολογικές οικογενειακές διαταραχές εμφανίζονται σε πολλές ταινίες, όπως: Ψυχώ, Μάρνι, Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων, Σιωπηλός Μάρτυρας, Τα πουλιά και Ρεβέκα. Βρίσκουμε δολοφονημένους συζύγους σε αρκετές ταινίες: Ο άγνωστος του εξπρές, Τηλεφωνείστε: Ασφάλεια αμέσου δράσεως!, Δεσμώτης του ιλίγγου και Μάρνι.

Ο James Stewart η Grace Kelly και ο Alfred Hitchcock, στα γυρίσματα της ταινίας Σιωπηλός Μάρτυρας [Rare window, 1954].

Στο σινεμά του Χίτσκοκ υπάρχει συχνά ένας προβληματισμός περί ηθικής, περί κακού και καλού. Ο Χίτσκοκ επισημαίνει την ισχυρή παρουσία και των δύο αυτών πόλων στη ζωή και την κοινωνία. Πολλές φορές η οντότητα κι η παρουσία του κακού είναι δυνατότερη κι επιβλητικότερη. Στη θεματική του συναντάμε τις ενοχές, την κάθαρση από το κακό, και την ηθική τραγωδία. Αρκετές φορές διασταυρωνόμαστε με θυματοποιημένους χαρακτήρες του. Παραδείγματα των παραπάνω μοτίβων υπάρχουν στις ταινίες Εξομολόγηση, Τηλεφωνείστε: Ασφάλεια αμέσου δράσεως!, 13 εγκλήματα ζητούν ένοχο. Tο μοτίβο της ηθικής πτώσης επανέρχεται στον επηρεασμένο από την Aγία Γραφή ηθικό προβληματισμό του Xίτσκοκ. Tο συναντάμε στην Εξομολόγηση και στο 13 εγκλήματα ζητούν ένοχο. H ηθική έκπτωση του ήρωα, συνήθως, σχετίζεται με τη σεξουαλική διαφθορά (Yπόθεση Παραντάιν), κι ακόμη πιο ακραία με το κατρακύλισμα στις διαστροφές (Σιωπηλός Μάρτυρας, Δεσμώτης του ιλίγγου). Στις περιπτώσεις των ταινιών Σιωπηλός Μάρτυρας, Δεσμώτης του ιλίγγου και Υποψίες, η ηθική κατάπτωση οπτικοποιείται μεταφορικά και ως φυσική πτώση στο κενό της αβύσσου. Ο Χίτσκοκ ακολουθεί σε ορισμένες ταινίες του μια έμμεση ηθική προσέγγιση· στην ιδεολογία του ήταν ένας καθολικός ηθικολόγος με αίσθηση του κακού και του εγκλήματος και συνείδηση της διαφοράς καλού/κακού, μα και με ενοχές για την παιγνιώδη, ψυχαγωγική ενασχόλησή του με το κακό και την αμφίσημη ηθική που απέρρε από αυτή τη στάση του. Ήταν, επίσης, προβληματισμένος με τον δυισμό καλού/κακού που ενυπάρχει στον καθένα. Στον κινηματογράφο του επανέρχονται τα επώδυνα και βασανιστικά θέματα του εγκλήματος, του κακού ως ανθρώπινη, ατομική πράξη και δράση, της διαστροφής, της ενοχής, της ομολογίας, της τιμωρίας, της οδύνης, της εξαπάτησης, της προδοσίας, της καταδίκης και ενίοτε της θυσίας.

Ο Χίτσκοκ πραγματεύεται σε αρκετά κατασκοπικά θρίλερ του τη βαναυσότητα και την υποκρισία της πολιτικής. Το παρατηρούμε στο Υπόθεση Νοτόριους, στη Σκιά των τεσσάρων γιγάντων, στο Σχισμένο παραπέτασμα και στο Τοπάζ.

Ο Cary Grant σε μια εμβληματική σκηνή της ταινίας Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων [North by Northwest, 1959].

Ο Σίνγιαρντ υπογραμμίζει δίκαια και τις τηλεοπτικές επιτυχίες του Χίτσκοκ, που τον κατέστησαν διάσημο, δημοφιλή και αναγνωρίσιμο στο ευρύτερο κοινό, που έβλεπε τηλεόραση. Εκεί προβλήθηκε και θριάμβευσε η σπινθηροβόλος, έξυπνη κι εκφοβιστική, ανησυχητική σειρά Alfred Hitchcock Presents από το 1955 ως το 1965, που περιείχε μισάωρα ή ωριαία τηλεοπτικά επεισόδια. Τα καλύτερα ήταν τα τρία πρώτα του 1955, και το Lamb to the Slaughter του 1958, σκηνοθετημένα από τον Χίτσκοκ.

Ο Χίτσκοκ κάνει φοβερή μα αδιόρατη δουλειά με την επιλογή και καθοδήγηση των ηθοποιών, στην υπηρεσία των προσώπων που υποδύονται, παρ' όλο που τα επανεπεξεργάζεται και δίνει ιδιαίτερο νόημα στις συμπεριφορές τους χάρη στο μοντάζ, την κίνηση της κάμερα και τη φωτογραφία.

Ο Χίτσκοκ έγινε διάσημος για τα τεχνάσματα κατά την κινηματογράφηση, για τις τεχνικές και μορφικές καινοτομίες και πειραματισμούς, όπως επισημαίνονται στα φιλμ Η θηλιά, Στον αστερισμό του Αιγόκερω αναφορικά με τα μονοπλάνα· στα Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων, Ψυχώ, Σιωπηλός Μάρτυρας αναφορικά με το μοντάζ· στο Σκότωσα για την τιμή μου αναφορικά με την εισαγωγή, για πρώτη φορά στο έργο του, του ήχου· και στη θαυμάσια, ευρηματική και ρηξικέλευθη χρήση της μουσικής του Μπέρναρντ Χέρμαν σε πολλές ταινίες του. Εντοπίζουμε για πρώτη φορά μια ολόκληρη αφήγηση σε φλασμπάκ που είναι ένα ψέμα στο Πονεμένο Ρομάντζο (Stage Fright, 1950). Έχουμε αξιοσημείωτες σκηνές με ευφάνταστα σκηνοθετικά ευρήματα, για παράδειγμα στον Άγνωστο του εξπρές (παρακολούθηση μόνο των ποδιών των δύο πρωταγωνιστών που περπατούν, σε εναλλασσόμενο παράλληλο μοντάζ, μέχρι να συναντηθούν και να τρακάρουν στο βαγόνι). Ο Χίτσκοκ κάνει φοβερή μα αδιόρατη δουλειά με την επιλογή και καθοδήγηση των ηθοποιών, στην υπηρεσία των προσώπων που υποδύονται, παρ' όλο που τα επανεπεξεργάζεται και δίνει ιδιαίτερο νόημα στις συμπεριφορές τους χάρη στο μοντάζ, την κίνηση της κάμερα και τη φωτογραφία. Ο Άγγλος δάσκαλος επιτελεί μια εξαιρετικά εκφραστική δουλειά στα ντεκόρ και στη φωτογραφία.

Οι ταινίες του Χίτσκοκ μοιάζουν με ασκήσεις παρατήρησης (ενός αισθητικού, οπτικοακουστικού συνόλου). Ο Χίτσκοκ τόνισε την απάτη των ορατών, εξωτερικών φαινομένων. Εκμεταλλεύτηκε, λέει ο Σίνγιαρντ, τον ηδονοβλεψία μέσα μας. Στον Σιωπηλό Μάρτυρα μας δίνει, μας προτείνει τη μεταφορά της εμπειρίας του να βλέπεις ένα φιλμ του Χίτσκοκ (ή και άλλο). Ο ήρωας που υποδύεται ο Στιούαρτ προβάλλει στους απέναντι ανθρώπους τις σκέψεις και φαντασιώσεις του και τη λαχτάρα του να δει κάτι επικίνδυνα συναρπαστικό και συγκλονιστικό που θα τον συνεπάρει... Εντυπωσιάζει η ικανότητα του Χίτσκοκ, χάρη στην εκπληκτική επιδεξιότητά του, να μη σε αφήνει να κάνεις λογικές ερωτήσεις σχετικά με την αμφιλεγόμενη αληθοφάνεια της μυθοπλασίας του.

Ο Alfred Hitchcock όπως τον «είδε» ο βραβευμένος Λιθουανός γραφίστας Arunas Kacinskas.

Εν κατακλείδι, ο Χίτσκοκ είναι πιθανώς ο επιδραστικότερος των σκηνοθετών και ο πιο διάσημος. Επηρέασε όλα τα μεταγενέστερα crime movies, θρίλερ, αστυνομικά, νουάρ και φιλμ τρόμου. Επηρέασε τη νουβέλ βαγκ και μεγάλο αριθμό σκηνοθετών, όπως τους Ντε Πάλμα, Σπίλμπεργκ, Νίκολας Ρεγκ, Τζόναθαν Ντέμι, Ντέιβιντ Φίντσερ, Σκορσέζε, Πολάνσκι, Φρίντκιν, Μάικλ Μαν, Ρόμπερτ Μπέντον, Φίλιπ Νόις, Χάρολντ Μπέικερ, Άντριου Ντέιβις, Τόνι Σκοτ και πάμπολλους σκηνοθέτες του εμπορικού κινηματογράφου crime θεματικής και περιπέτειας, σε όλες τις χώρες (ιδίως τις αγγλόφωνες και τη Γαλλία). Ήταν μοναδικά συναρπαστικός και επιδίωξή του ήταν να συνεπάρει τους απλούς θεατές (σε αυτό, ο ανώτερος μαθητής του είναι πιθανά ο Σπίλμπεργκ).

Είναι ο πιο φημισμένος και γνωστός σκηνοθέτης και όμως αναγνωρισμένος ως μεγάλος καλλιτέχνης. Θεωρείτο διασκεδαστικός «χωρατατζής» με μαύρο, μακάβριο, σαρδόνιο χιούμορ και τρομερή κινηματογραφική εφευρετικότητα στις καινοτομίες της φιλμικής γλώσσας, ο οποίος εξέφρασε τη σκοτεινή, εγκληματική, ψυχασθενή, ζοφερή και διεστραμμένη πλευρά της ανθρώπινης δραστηριότητας και ψυχικής, εσωτερικής κατάστασης. Επιβεβαιώνει τη νίκη του καλού μα και την πανίσχυρη ύπαρξη του κακού και «η γοητεία του ως σκηνοθέτη προέρχεται από την επίδειξη της δύναμης του κακού». Ο Σίνγιαρντ μας βεβαιώνει πως οι ταινίες του μετρ κλείνουν με την αποκατάσταση των ορθών ισορροπιών στις σχέσεις και στην κοινωνία αλλά δραματοποιούν και υπογραμμίζουν την επισφάλεια κι επικινδυνότητα αυτής της προσωρινής σταθερότητας. Σε εμάς για τους οποίους οι κινηματογραφικές ταινίες είναι σημαντικές πολιτισμικά, κοινωνιολογικά, ψυχογραφικά, κοινωνικοπολιτικά, ιδεολογικοφιλοσοφικά, αισθητικά ή για καθαρή απόλαυση, «ο Σερ Άλφρεντ Χίτσκοκ ήταν και παραμένει ένας γίγαντας».

* Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Το ημερολόγιο ενός αδέξιου εραστή» (εκδ. Βακχικόν).

Άλφρεντ Χίτσκοκ
Ο ΑΡΧΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΣΑΣΠΕΝΣ 
NEIL SINYARD
Μτφρ. ΠΑΡΙΣ ΜΝΗΜΑΤΙΑΔΗΣ 
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 2020
Σελ. 178, τιμή εκδότη €12,70