Μετάξι στον κήπο / Μανχάταν-Μπανγκόκ

Θα μπορούσα να είχα τελειώσει εδώ. Θα συνεχίσω όμως, σταματώντας σε μερικές από τις πιο λαμπερές απόψεις των δυο πρόσφατων βιβλίων του.

Στη νέα συλλογή του Γιώργου Βέη, Μετάξι στον κήπο (εκδ. Ύψιλον), υπάρχει ένα ποίημα με τίτλο “Ars Poetica”, αλλά αυτό τον τίτλο θα μπορούσαν να τον διεκδικήσουν και άλλα. Διαλέγω σχετικά «Το τριπλό σονέτο της εαρινής ισημερίας», ένα απ’ τα πιο αγαπημένα μου, όπου η δωρεά πηγάζει απ’ το πραγματικό και όπως στην καλύτερη εκδοχή, το ποίημα σαν επαλήθευση ξαναγίνεται μπροστά στα μάτια σου the object of its affection, δηλαδή πράγμα. Λίγο πολύ όπως το χτύπησε πρώτος σαν φλέβα σπάνιου κοιτάσματος, αν και τυχαία, ο William Carlos Williams στο επικό ποίημα του, Paterson (“Not in ideas but in things”). Διαβάζω τις τρεις τελευταίες στροφές του τρίτου απ’ τα τρία σονέτα του Βέη, στο οποίο αντηχούν λέξεις και νότες του πρώτου, κλείνοντας έτσι τον κύκλο του όλου:

«Όχι με φαντασία αλλά με εξαίσιο χάδι». Δεν τα λέει όλα;

Ars poetica και το μακρύτερο, σπονδυλωτό του Βέη, «Αναφορά νυχτοφύλακα» (όπως στις επάλξεις των Μυκηνών, υποθέτω), όπου τίποτα, ούτε στην πεδιάδα ούτε στην ψυχή, δεν περνάει απαρατήρητο από το Βιγλάτορα-ποιητή, και τίποτα δεν περνάει έξω απ’ το πεδίο της λυρικής αγρύπνιας του:

«…Ο ποιητής, φίλτρο μετατροπής του τρόμου σε ρυθμό», όπως έγραψε ο ποιητής Δημήτρης Χριστοδούλου (1924-1991).

Αναγνωρίζω εδώ τον πειρασμό του αναγνώστη να δει περισσότερα ή διαφορετικά από αυτά που εμπνέεται και μετατρέπει ο ποιητής, αλλά ως ένα σημείο. Το οποίο εντόπισε νομίζω ο William Carlos Williams σε σχόλιο του γύρω στα 1950 (μαγνητοφωνημένη ποιητική ανάγνωση στο Harvard): «Μη σφίγγεσαι να το εξηγήσεις, να το αποκρυπτογραφήσεις, να το ερμηνεύσεις το ποίημα, άφησε το να σε πιτσιλίσει, να σε ραντίσει – κατάμουτρα».

Είναι πολλά τα ποιήματα του Βέη στη συλλογή Μετάξι στον κήπο, που σου ανοίγουν την καρδιά στη μέση, όσο σκληρή και να ’ναι, όπως ανοίγουν εκείνες οι πέτρες στο «Τριπλό σονέτο» που λέγαμε, και είναι πολλά τα ποιήματα που αν αφεθείς σ’ αυτά θα σε καταβρέξουν δεόντως.

Αυτά σαν φόρο τιμής στην ποίηση πριν περιπλανηθούμε στη γεωγραφία του άλλου βιβλίου και περιδιαβάσουμε τα αξιοθέατα της. Το Μανχάταν-Μπανγκόκ (εκδ. Κέδρος), όπως και τα πέντε προηγούμενα βιβλία του είδους που μας έδωσε ο Γιώργος Βέης, δεν αποτελεί τουριστικό οδηγό. Το περιεχόμενο είναι λογοτεχνία, και μόνο το επίθετο «ταξιδιωτική» το ξεχωρίζει από τα άλλα είδη της τέχνης. Και όπως το θέλει η πιο αγέραστη προδιαγραφή, η ποιότητα και η αξία ενός λογοτεχνικού έργου βασίζονται στην ιδιοσυγκρασία, το ήθος και τη μαστοριά του λογοτέχνη.

Στην επιγραφή τού Μανχάταν-Μπανγκόκ, ο Ηρόδοτος αναφέρει από τις Ιστορίες του:

«…η Ινδική είναι η τελευταία κατοικημένη περιοχή προς την ανατολή. […] Εκεί υπάρχει και χρυσάφι άφθονο, άλλο ορυκτό, άλλο που το κατεβάζουν τα ποτάμια […]Έως την Ινδική, η Ασία είναι κατοικημένη. Από την Ινδική όμως και πέρα, προς ανατολάς, είναι ακατοίκητη και κανένας δεν ξέρει τίποτε γι’ αυτήν».

Ο Γιώργος Βέης, που φτεροκόπησε και οδοιπόρησε την Ασία πέραν της Ινδικής, και μάλιστα τη βρήκε πυκνοκατοικημένη, έρχεται απόψε από την Τζακάρτα, την Τετραμελή Nudiflora και τον Κέδρο με τον έκτο ταξιδιωτικό του τόμο παραμάσχαλα, να μας μιλήσει και να μας φωτίσει για πρόσωπα και πράγματα όντως υπαρκτά και αξιοθαύμαστα.

Καμία σχέση με τον άλλο κοσμικό, τον κοσμογυρισμένο Κοσμά Ινδικοπλεύστη που θαλασσοδερνόνταν κατακεί στον 6^ο αιώνα κι έγραψε την Τοπογραφία χριστιανική, περιεκτική παντός του κόσμου όταν πια παροπλίστηκε και αποσύρθηκε απ’ τα εγκόσμια.

Ο Γιώργος Βέης ούτε παροπλίζεται ούτε ακριβώς μονάζει. Εν ενεργεία κι αγρύπνια, προγκάει τον εχθρό κι εξορκίσει το κακό όπου το βρίσκει.

Ούτε καμία σχέση με τον άλλο, τον Αντώνιο Διογένη και το έργο του: Τα Υπέρ Θούλην άπιστα, που έγραψε τον 1^ο αιώνα και είναι πράγματι άπιστα, δηλαδή απίστευτα. Αν και η πρωτεύουσα της Γροιλανδίας δεν έχει αλλάξει όνομα από τότε.

Είναι τουλάχιστον ακόμα ένας, άσχετος κι αυτός μα γραφικότατος, ο Λουκιανός από τα Σαμοσάτα της Κομαγηνής. Ο Λουκιανός έγραψε, γύρω στα 125 όπως λένε, τα Αληθή διηγήματα του (ο ψεύτης! Δε θα μπορούσαν να είναι πιο αναληθή – τέρατα και σημεία, σας λέω), όμως πολύ διαβαστερά, να λέγεται, με ήρωες που φτάνουν μέχρι το φεγγάρι και κάνουν πόλεμο με εξωγήινα όντα. Γι’ αυτό και το βιβλίο του θεωρείται ως το πρώτο έργο ταξιδιωτικής, αν όχι επιστημονικής φαντασίας.

Ων ποιητής, ο Γιώργος Βέης γράφει πετώντας, περπατώντας, ακόμα και καθ’ ύπνους. «Ego dormeo et cormeum vigilat» ή, όπως μετάφρασε ο Σεφέρης, «Εγώ κοιμάμαι κι η καρδιά μου ξαγρυπνά».

Το πρώτο από τα δύο μέρη του βιβλίου, «Ινδοκίνα, Κίνα, Ινδονησία», αποτελείται από ετερόκλιτες θεματικές ενότητες όπως «Οι υπέρηχοι της Μπανγκόκ», «Οι τυφλές μασέζ», το «Μουσείο της εξόντωσης» και «Οι ευγενείς άνδρες λατρεύουν τα βουνά», μεταξύ άλλων. Ετερόκλιτες ραψωδίες θα έλεγα, χάρις στην υφή και τη ροή μιας γλώσσας που αναπτύσσει τις ιδιαιτερότητες της κάθε ενότητας, προσαρμόζοντας τις στην συνεργατική του βιβλίου. Συστατικά και πάλι, ιδιοσυγκρασία, ήθος, τεχνική.

«Η ακοή είναι η τελευταία από τις πέντε αισθήσεις που μας εγκαταλείπει όταν πεθαίνουμε», διαβάζουμε στην πρώτη ενότητα, με θέμα ένα νεκρικό έθιμο της Ταυλάνδης, και συνεχίζουμε: «Αυτό πιστεύουν ακράδαντα οι βουδιστές, οι οποίοι επιμένουν να κρατούν τον νεκρό επί πέντε ημέρες στο φέρετρό του πριν από την αποτέφρωση. Έτσι οι συγγενείς και οι φίλοι του θα μπορέσουν να του πουν όσα δεν πρόλαβαν μια ολόκληρη ζωή, χωρίς να τους διακόψει ή να τους λογοκρίνει κανείς. Είναι ένα σπάνιο προνόμιο των θρησκευόμενων της Ταυλάνδης. Οι νεκροί τούς ακούνε και μάλιστα πολύ καθαρά. Έτσι μπορεί να αποδοθεί δικαιοσύνη, να διευκρινισθούν ορισμένες παραλείψεις ή να διορθωθεί ακόμη και το παρελθόν των εκατέρωθεν σφαλμάτων».

Τι σοφό έθιμο! Ύπαγε εν ειρήνη. Και μες στη βδομάδα πηγαίνει, και είμαστε όλοι καλά κι αυτός καλύτερα. Ούτε καψόνι εξιλέωσης για τους επιζώντες, ούτε ουράνιο στρατοδικείο για τον μεταστάντα.

Η σοφία της Άπω Ανατολής αναρριχάται σε πολλά σημεία του δοκιμίου «Οι ευγενείς άνδρες λατρεύουν τα βουνά» με άριστα στοχευμένες αναφορές στη σκέψη και την τέχνη Ανατολής και Δύσης, ή και του συγγραφέα του ίδιου:

«Τα βουνά προφανώς είναι το κείμενο. Οι ευγενείς, οι συνεπέστατοι αντιγραφείς τους», προτείνει ο Βέης, και κολλάει μια χαρά: μπορεί η αλήθεια να μην ενυπάρχει στα φαινόμενα, τα οποία όπως είναι γνωστό ο Κύριος εν σοφία εποίησε, αλλά να ελλοχεύει στην πένα του «αντιγραφέα».

Και συνεχίζει, « Ένας άγνωστος ποιητής του ζεν κωδικοποιεί τα παραπάνω ως εξής: “Στην αρχή τα βουνά / είναι βουνά. / Ύστερα παύουν τα βουνά να ’ναι βουνά. / Τέλος και πάλι τα βουνά είναι βουνά”.»

Ευτυχώς!

Με τον ίδιο τρόπο η τυφλή μασέζ, στο ομότιτλο δοκίμιο, βλέπει αλήθειες πιο χειροπιαστές κι από τον πιο διορατικό ανοιχτομάτη.

Περνάμε σύντομα από το φρικιαστικό «Μουσείο εξόντωσης», στην Καμπόντια τού ενός εκατομμυρίου εφτακοσίων χιλιάδων εκτελεσθέντων του καθεστώτος Πολ Ποτ, και από ένανε απ’ τους ναούς-μουσεία με 8,900 νεκροκεφαλές. Σύντομα, λέω, γιατί πόσο μπορεί ν’ αντέξει ο άνθρωπος την καθ’ όλα ανθρώπινη θηριωδία; Για να σταθούμε λίγο και στα λείψανα της πόλης «Ανγκόρ, το υπέρτατο εκείνο κόσμημα της αυτοκρατορίας της Καμπότζης που έλαμψε απ’ τον 9^ο ως τον 15^ο αιώνα», όπως μας πληροφορεί ο αυτόπτης ποιητής, και τώρα επιτέλους είναι αντικείμενο φροντίδας για τη διατήρηση της απ’ το κράτος με την υποστήριξη παγκόσμιων οργανισμών.

Η περιγραφή της σπάνιας αξίας των ερειπίων της Ανγκόρ συνεχίζεται και στην επόμενη ενότητα του βιβλίου. Με πρωταγωνίστρια την Tetrameles Nudiflora, ένα εξίσου απειλούμενο με εξαφάνιση δέντρο που οι γιγαντιαίες γυμνές ρίζες του παραδόξως συμπληρώνουν, πλαισιώνουν, διαβρώνουν και συγχρόνως συντηρούν τα αρχαία γλυπτά και παλάτια της Ανγκόρ. Ένα δάσος από Nudiflorae που πρώτα έκρυψαν, προστατεύοντας την πόλη από βανδάλους ως τον 19^ο αιώνα, και ύστερα ενώθηκαν κι έγιναν ένα με την τέχνη της. Ένα σύμπλεγμα χειροποίητης και αχειροποίητης τέχνης την οποία αποδίδει επαξίως, χάρις στη δική του τέχνη, πλήρης δέους ο συγγραφέας:

« Ό,τι βλέπουμε τώρα πλέον είναι, πέρα από τις όποιες επιπόλαιες, ψευδορομαντικές αισθητοποιήσεις, το τελικό προϊόν ενός είδους επικουρικής ριζοτεχνίας, το αποτύπωμα μιας ιστορίας αμιγών φυτικών ανελίξεων και ανέκκλητων παραλλαγών. Η παλιλλογία των σφιχταγκαλιασμένων μνημείων, προϊόν της εμφανούς κινητικότητας της προνοητικής Tetrameles nudiflora, ψάχνει τώρα να απλωθεί στα αυλάκια του νου μου».

Και από τα αυλάκια τα ποτιστικά του ποιητή, στα αυλάκια του δικού μας νου.

Ο πλούτος της Ασίας του Γιώργου Βέη, όπως και στα προηγούμενα ταξιδιωτικά του, εδώ απ’ τους υπέρηχους των νεκρών ως τους γίβωνες της Ιάβας, είναι ανεξάντλητος. Κανείς ευχαρίστως διαβάζει και ξαναδιαβάζει θαυμάζοντας και σχολιάζοντας ή σιωπώντας, ανάλογα. Όμως ενώ ο συγγραφέας προοδευτικά μεταφέρει την πάλαι ποτέ σοφία της Ανατολής στο σήμερα της τέχνης στη Δύση, ο αναγνώστης προσδένεται για την προσγείωση του στο διεθνές αεροδρόμιο JFK της Νέας Υόρκης.

Νόμιζα πως το είχα δει το έργο, όπως λένε, πως τα χρόνια που πέρασα κι εγώ στις ΗΠΑ με φτάσανε, αλλά τώρα αμφιβάλω. Δεν είναι η «κρίση». Είναι ίσως επειδή στην Αμερική, ακόμα και η λεγόμενη «Ανατολική Ακτή» της, είναι Δύση.

ΟΚ, Όλα καλά, 40 χρόνια στο Αμέρικα τα είδα όλα, είχα κι εγώ την τύχη να γνωρίσω από κοντά τους ίδιους ντόπιους, ξένους και παράξενους που γνώρισε ο Βέης: τον Μπόρχες, τον Γουόρχολ, τον ντε Κούνινγκ, τον Στέλλα, και τον εδικό μας τον Κάλας, ετούτον ως ομιλητή στην Αίθουσα Ποίησης του πανεπιστημίου όπου εργαζόμουν. Θέμα του, ο υπερρεαλισμός. Τον είχαμε καλέσει από κοινού με τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη, θυμάμαι, όταν στη δεκαετία του ’80 ο νυν καθηγητής και συγγραφέας ήταν βοηθός του συχωρεμένου Σαββίδη, στην Έδρα Σεφέρη. Ναι, ναι, δεν τα ’χα δει όλα όπως νόμιζα. Για να μην πω ότι υπήρξα και κακός μαθητής. (Στα χίλια εννιακόσια και στα εβδομήντα-τρία, όταν επιμελήθηκα την ανθολογία 35 Έλληνες μεταπολεμικοί ποιητές σε μετάφραση, ο Νίκολας Κάλας από το Μανχάταν με έκραξε κανονικά για τις αναφορές μου στον Ελληνικό υπερρεαλισμό.

Αλλά όταν ο Βέης γράφει, «Το τοπίο ως παιδαγωγός», το εννοεί. Τοπίο-παιδαγωγός με εύρος και μήκος και βάθος ή προοπτική, αλλά όχι βέβαια για όλους, γιατί πάντοτε θα υπάρχουν οι ανεπίδεκτοι. Το νησάκι Μανχάταν, μικρότερο κι από τη Μύκονο αλλά με πληθυσμό ενός εκατομμυρίου εφτακοσίων χιλιάδων ψυχών – τι σύμπτωση κι αυτή, ε; ο ίδιος αριθμός ανθρώπων που αφάνισε ο Πολ Ποτ στην Καμπόντια – το Μανχάταν είναι εκπληκτικά φιλόξενο στον επισκέπτη, ακόμα και στον ποιητή, ο οποίος θεάται τους θεούς και τους δαίμονες του τόπου, πέραν χρόνου, να κυκλοφορούν στους δρόμους αμεταμφίεστοι. Το Μανχάταν του Βέη είναι Μανχάταν εκπλήξεων. «Το Μανχάταν του αιφνιδιασμού», όπως αναφέρει ο ίδιος, «η πόλη-νησί των ανατροπών.» Η καρδιά της Αμερικής με την ασίγαστη υπέρταση, απ’ ότι ακούω ακόμα. Το Μανχάταν της τέχνης και της διανόησης κι ακόμα το Μανχάταν της πέμπτης συλλογής του ποιητή, των συναντήσεων και της ανεξίτηλης μνήμης. Και της ποιητικής, αν όχι εξιδανικευμένης εντύπωσης του Κλοντ Λεβί Στράους στο παρακάτω κεφάλαιο, «Μανχάταν, η ποιητική του χρόνου». Απ’ το οποίο διαβάζω:

«Υπάρχει στη Νέα Υόρκη ένας τόπος μαγικός όπου έχουν ορίσει να συναντιούνται τα όνειρα της παιδικής ηλικίας∙ όπου αιωνόβιοι κορμοί δέντρων τραγουδούν και μιλούν∙ όπου ακαθόριστα αντικείμενα παραμονεύουν τους επισκέπτες με ένα μάτι ανήσυχο∙ όπου ζώα μιας χάρης ανώτερης από του ανθρώπου ενώνουν σαν χέρια τα μικρά πόδια τους και παρακαλούν να τους δοθεί το προνόμιο να χτίσουν το παλάτι του κάστορα για τον εκλεκτό τους, να τον ξεναγήσουν στο βασίλειο της φώκιας ή να τον διδάξουν μ’ ένα μυστικό φιλί τη γλώσσα του βατράχου ή της αλκυόνης».

Είναι δυνατόν; Και όμως. Γιατί είμαι σε θέση να επιβεβαιώσω ότι ακόμα και η μυρωδιά απ’ τις μαύρες νιφάδες της αιθάλης που φτύνουνε οι τσιμινιέρες της Νέας Υόρκης, έχει μια χαρακτηριστική, αισθησιακή μαγεία τόπου.

Σε τούτο το μισό τού βιβλίου του, ο Γιώργος Βέης μας ταξιδεύει σε τοπία ιδεών εν τάξει, διαχρονικά, σε τοπία δηλαδή πραγμάτων και προσώπων όπου ο χώρος, ή χώρα, επιβάλλεται σχεδόν σαν ποιητική αναγκαιότητα.

Στο τέλος πρέπει να παραδεχτώ ότι μου είναι αδύνατο σαν ξεναγός σ’ ένα βιβλίο ξενάγησης να καλύψω, έστω συνοπτικά, πρόσωπα ή πράγματα που πραγματεύεται ο συγγραφέας, τις ιδέες και τα έργα που επιλέγει να κάνει σ’ εμάς προσιτά, τις ιδέες και τα έργα που κάνουν έναν τόπο τοπίο με ενόργανη ύλη και αύρα. Ο οξυγονοκολλητής ή ηλεκτροκολλητής δε μπορεί να συγκολλήσει τα σκληρά μέταλλα με τα μαλακά, τα ελαφρά μέταλλα με τα βαριά, τα ευγενή μέταλλα με τα αγενή. Ο Γιώργος Βέης, κλικ! Τα μέταλλα του, αμετάλλακτα, κολλάνε στην κόλλα σαν κόλλα.

Γεννήθηκε στην Αθήνα όπου σπούδασε νομικά, μεταπτυχιακά στη Σχολή Διεθνών και Δημοσίων σχέσεων του Πανεπιστημίου Columbia, στη Νέα Υόρκη. Ομιλεί γλώσσες, δίνει διαλέξεις σε αυτές και έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία και περγαμηνές. Έχει υπηρετήσει το Έθνος από τη Νέα Υόρκη ως το Μακάο κι απ’ το Πεκίνο ως το Χαρτούμ και την Τζακάρτα. Άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα στα 15 του, και μάλιστα στη Νέα Εστία επί Πέτρου Χάρη. Το Μετάξι στον κήπο είναι η δέκατη ποιητική συλλογή του, το Μανχάταν-Μπανγκόκ, το έκτο του ταξιδιωτικό. Γράφει επίσης κριτική και αλληλογραφεί, καλλιεργώντας περαιτέρω τα καλά γράμματα όπως και τους ανατέλλοντες σε αυτά, ακόμα και τους δύοντες. Η καλή Κλάρα, καλή καγαθή φιλούσιν δ’ αυτήν οι θεοί, γένος και αυτή σπάνιας ριζοτεχνίας ακόμα και για την Ασία πέραν της Ινδικής, παρέχει στον ποιητή μας ευΐσκια, εύκρατα μεσημέρια, και όχι μόνο. Τηνε καλωσορίσουμε.

Ο λόγος του Γιώργου Βέη, όπως και η σκέψη του, πλούσιος σε υφή και διαυγής, με μιας κοσμοπολίτικος και δροσιστικός στη δίψα των αισθήσεων και του νου, αντιπαραθέτει στις προκλήσεις της ζωής την ηθική και κατ’ επέκταση αισθητική δωρεά του. Αποτέλεσμα, αρμονία ή σύγκρουση, αναλόγως. Κι αυτό, ας μου επιτραπεί να επαναλάβω, είναι το απόσταγμα της δικής μου εκτίμησης για την ποίηση και την ποιητική πεζοπορία του φίλτατου, Γιώργου Βέη.

Όσο για την κριτική, την άλλη αρθρογραφία ή την εκτεταμένη επιστολογραφία του μέσω ηλεκτρονικών φορέων, η ώρα πέρασε, δε θα ’ξερα από πού να αρχίσω.

Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου, Κύριε Πρέσβη!