Για το graphic novel των Αλέκου Παπαδάτου, Αβραάμ Κάουα και Annie Di Donna Δημοκρατία (εκδ. Ίκαρος).
Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη
Η προϊστορία του γραφιστικού μυθιστορήματος ανάγεται ίσως στον χώρο της παραλογοτεχνίας, των κόμικς για παιδιά, των ερωτικών ιστοριών και των κλασικών εικονογραφημένων. Ωστόσο, η εν Ελλάδι ιστορία του που διεκδικεί αισθητικές (λογοτεχνικές) δάφνες ξεκινά με το Logicomix των Απόστολου Δοξιάδη, Χρίστου Παπαδημητρίου, Αλέκου Παπαδάτου και Annie di Donna (Ίκαρος 2008). Αν παραλείψω τις διασκευές κλασικών έργων, όπως Η Μεγάλη Βδομάδα του Πρεζάκη, το γραφιστικό μυθιστόρημα έφτασε σε ανάλογη κορυφή με το Αϊβαλί του Soloup (Κέδρος 2014) και φέτος επανέρχεται με ένα ακόμα δείγμα που αναφέρεται στην αρχαία Αθήνα και τη γέννηση της Δημοκρατίας.
Το γραφιστικό μυθιστόρημα (graphic novel) είναι στην ουσία ένα υβριδικό είδος, αφού συνδυάζει την αισθητική και την εικονοποιία των κόμικς με την πλοκή και τη λογοτεχνικότητα του μυθιστορήματος.
Το γραφιστικό μυθιστόρημα (graphic novel) είναι στην ουσία ένα υβριδικό είδος, αφού συνδυάζει την αισθητική και την εικονοποιία των κόμικς με την πλοκή και τη λογοτεχνικότητα του μυθιστορήματος. Στην ουσία αποτελεί ένα επίτομο έργο με δομή, με ολοκληρωμένη ιστορία, με χαρακτήρες και ιδεολογία, όπως κάθε πεζογράφημα, τα οποία διοχετεύει σε εικόνες που μιλάνε, σε οπτικό υλικό που δεν στερεί από τον αναγνώστη τη λεκτική επίδραση. Το είδος βαπτίστηκε στην Αμερική κι εκεί εμφανίζονται τα πρώτα έργα, όπως το A Contract with God, and Other Tenement Stories (1978) του Will Eisner, ενώ τη δεκαετία του ’80 σημειώθηκε έκρηξη με πολλά και καλά δείγματα του είδους. Μέχρι σήμερα έχει εδραιωθεί ως μια νέα ειδολογική κατηγορία και κερδίζει, πέρα από την απήχηση στο κοινό, το οποίο το θεωρεί ένα εύπεπτο ανάγνωσμα, και την κριτική αποδοχή, καθώς οι βιβλιοκριτικοί αναγνωρίζουν την πρωτοπόρο αισθητική του επίδραση.
Η Δημοκρατία γεννιέται
Αφηγηματικά το προκείμενο έργο στηρίζεται στη ζωή του Λέανδρου, πολεμιστή της μάχης του Μαραθώνα, που θυμάται τη ζωή του από τότε που ήταν παλικαράκι και έχασε τον πατέρα του στις ταραχές κατά την τυραννοκτονία των Πεισιστρατιδών. Το πέρασμα από την Τυραννίδα στη Δημοκρατία δεν έγινε μέσω ανθόσπαρτων δρόμων, αλλά με αγώνες και με ατομικές όσο και συλλογικές δράσεις. Ο Λέανδρος φεύγει για ένα διάστημα στους Δελφούς, όπου υπηρετεί το μαντείο, μαθαίνει πολλά για το παρασκήνιο των εξελίξεων, γνωρίζεται με τον Κλεισθένη, αλλά και αναδρομικά μαθαίνει για τον ρόλο του Σόλωνα στη πολιτική ζωή της Αθήνας.
Ο Λέανδρος είναι ο πρωταγωνιστής Αθηναίος, ο οποίος, όπως συμβαίνει στα κλασικά ιστορικά μυθιστορήματα, δεν είναι πρωτεύουσα μορφή των εξελίξεων, αλλά απλός πολίτης του οποίου η ζωή συμπλέκεται με τα ιστορικά δρώμενα της περιόδου.
Ο Λέανδρος είναι ο πρωταγωνιστής Αθηναίος, ο οποίος, όπως συμβαίνει στα κλασικά ιστορικά μυθιστορήματα, δεν είναι πρωτεύουσα μορφή των εξελίξεων, αλλά απλός πολίτης του οποίου η ζωή συμπλέκεται με τα ιστορικά δρώμενα της περιόδου. Είναι η εποχή μεταξύ του 514 π.Χ. και 490 π.Χ., μεταξύ δηλαδή του θανάτου του Ίππαρχου και της έναρξης των Περσικών πολέμων, αλλά δεν λείπουν και αναδρομές σε προγενέστερους σταθμούς των πολιτειακών αλλαγών. Με έναν αυτοαναφορικό ελιγμό οι συντελεστές του τόμου βάζουν τον Λέανδρο να είναι αγγειογράφος (δηλαδή σκιτσογράφος της εποχής) και να περνάει τα πολιτικά του μηνύματα μέσα από τα περίφημα αγγεία του! Στο πρόσωπό του καταφέρνουν να αναδείξουν την αβεβαιότητα των καιρών και την αδυναμία των απλών ανθρώπων να αντιληφθούν το προσκήνιο και το παρασκήνιο, τις καμπές της ιστορίας και την κρισιμότητα των μεταρρυθμίσεων, που έχουν άλλοτε ιδιωτικό κι άλλοτε δημόσιο-πολιτικό κίνητρο.
Η Δημοκρατία κατακτήθηκε και με αίμα. Οι εσωτερικές διαμάχες, οι εμφύλιοι, η δίωξη των Σπαρτιατών, οι εκτελέσεις των φίλων του Ισαγόρα, η αναταραχή μέχρις ότου ο Κλεισθένης εδραιώσει το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα δείχνουν ότι οι μεγάλες επαναστάσεις δεν είναι τόσο ειρηνικές και θεσμικές όσο φαίνονται. Ωστόσο, όλη αυτή η απαραίτητη ζύμωση έφερε μια μικρή πόλη-κράτος σε μεγάλη ωρίμαση, σε τέτοια συλλογική ωρίμαση που να είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει με επιτυχία τον περσικό εισβολέα και έπειτα να οικοδομήσει το κλασικό μεγαλείο.
Οι συντελεστές του τόμου δεν εξωράισαν την πραγματικότητα. Αντίθετα, επέλεξαν πολλές φορές τις πιο σκοτεινές εκδοχές της, ώστε να δείξουν μια ανθρώπινη Αθήνα και όχι μια ντυμένη με την αχλύ του μύθου.
Αν το Logicomix είχε λογοκρατικό χαρακτήρα, με την παντοκρατορία των αριθμών και των φιλοσοφικών συλλογισμών, και το Αϊβαλί συγκινητικό, με τη νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες και το μήνυμα συναδέλφωσης των λαών, η Δημοκρατία ενέχει υπαρξιακό πυρήνα. Ποια είναι η βαθύτερη αλήθεια του πολιτεύματος, ποια είναι αυτή που το αιματοδοτεί κυριολεκτικά και μεταφορικά; Μα ο λαός, που παρά τον λαϊκισμό, τη δημαγωγία, τις δικές του ανασφάλειες και διχογνωμίες, τη χειραγώγηση, τον φανατισμό, την ιδιοτέλεια κλπ., μπορεί να παίρνει την τύχη στα χέρια του και να καθορίζει τη μοίρα του.
Οι συντελεστές του τόμου δεν εξωράισαν την πραγματικότητα. Αντίθετα, επέλεξαν πολλές φορές τις πιο σκοτεινές εκδοχές της, ώστε να δείξουν μια ανθρώπινη Αθήνα και όχι μια πόλη ντυμένη με την αχλύ του μύθου. Οι ιδιωτικοί λόγοι συχνά είναι πιο ισχυροί από τους δημόσιους, τα κατώτερα κίνητρα υπερφαλαγγίζουν τα υψηλά. Ακόμα και οι Αθηναίοι απεικονίζονται ενίοτε άσχημοι, λίγο γκροτέσκο, λίγο άγριοι, προκειμένου το γραφιστικό μυθιστόρημα να μην περιπέσει σε μια ιδεαλιστική αγιογραφία. Η Δημοκρατία γεννήθηκε με κλάματα…
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Δημοκρατία
Αλέκος Παπαδάτος, Αβραάμ Κάουα, Annie Di Donna
Ίκαρος 2015
Σελ. 248, τιμή εκδότη €19,99
