Η ανθρωπολογία και τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου

Για τον Λεβί-Στρος, η κυρίαρχη ιδέα που ποδηγετεί τον δυτικό πολιτισμό τους τελευταίους αιώνες, ιδέα που μετέβαλε ραγδαία όχι μόνο την ίδια τη Δύση αλλά και τις περιοχές του κόσμου όπου αυτή η ιδέα υιοθετήθηκε ή συχνότερα επιβλήθηκε, είναι η πρόοδος. Η επιστήμη και η τεχνική, σε συνδυασμό με τα διαφωτιστικά πρότυπα ζωής στις δυτικές κοινωνίες, δημιούργησαν έναν πολιτισμό ο οποίος αφενός επαίρεται δικαίως για τις χειραφετητικές του ιδιότητες, αφετέρου χρειάστηκε να βιώσει δύο παγκοσμίους πολέμους και μερικές προγραμματισμένες γενοκτονίες για να αρχίσει να αναλογίζεται το τεράστιο τίμημα αυτής της επιταχυνόμενης φυγής προς τα εμπρός.

Κατά τον Λεβί-Στρος, η ανθρωπολογία μπορεί να προσφέρει εναλλακτικούς τρόπους σκέψης και αίσθησης μέσω της μελέτης και κατανόησης των επονομαζόμενων «πρωτόγονων» κοινωνιών, με βάση την εξής τριπλή εστίαση: γενεαλογική διαδοχή, οικονομική ζωή, μυθική σκέψη. Οι «πρωτόγονοι» λαοί είναι κυρίως «ρολόγια», καθώς διαιωνίζουν την τάξη, ενώ οι «πολιτισμένοι» λαοί είναι κυρίως «ατμομηχανές», καθώς αυξάνουν την εντροπία. Παρότι η σύγκριση διαφορετικών λαών οδηγεί τον οποιονδήποτε μη ρατσιστικά σκεπτόμενο άνθρωπο στον πολιτισμικό σχετικισμό, εντούτοις η ανθρωπολογία αξιώνει να ταξινομήσει κάθε κουλτούρα και κάθε κοινωνία (οι όροι διαχωρίζονται – ως «κουλτούρα» ορίζεται η σχέση των ανθρώπων με τον κόσμο, ως «κοινωνία» η μεταξύ τους σχέση) αναζητώντας «έναν κοινό παρονομαστή της ανθρώπινης μοίρας» και εντοπίζοντας τα «οικουμενικά γνωρίσματα της ανθρώπινης φύσης».

Οι τρεις δεδηλωμένοι στόχοι της κατά Λεβί-Στρος ανθρωπολογίας είναι η «αντικειμενικότητα», η «ολότητα» και η «αυθεντικότητα». Για να τους πετύχει, ο ανθρωπολόγος (και ο καλλιτέχνης που ανθρωπολογεί, θα προσθέταμε) οφείλει να αποκτήσει ένα «απομακρυσμένο βλέμμα» και μια «τεχνική της αποξένωσης», δηλαδή να μπορεί ει δυνατόν να αποστασιοποιείται από το αντικείμενο της παρατήρησής του, να έχει σε μόνιμη πνευματική λειτουργία το «πολύ έξω» και συγχρόνως το «πολύ μέσα». Ο Λεβί-Στρος προτείνει την ίδια στρατηγική για τα κράτη: προκειμένου να επιβιώσουν, οφείλουν να επιδεικνύουν έναν «εναλλασσόμενο ρυθμό εξωστρέφειας και εσωστρέφειας» απέναντι στους άλλους. Τι έχουμε λοιπόν να κερδίσουμε ατομικά και συλλογικά από τα συμπεράσματα της ανθρωπολογίας; Κατά τον Λεβί-Στρος, το αίσθημα ενός ουσιαστικού ουμανισμού. Ο ουμανισμός της ανθρωπολογίας συνίσταται στο ότι «μας καλεί να μετριάσουμε την αλαζονεία μας, να σεβόμαστε διαφορετικούς τρόπους ζωής, να αμφισβητήσουμε τις αξίες μας μέσα από τη γνωριμία με διαφορετικά έθιμα που μας ξενίζουν, μας σοκάρουν ή μας απωθούν» (σ. 50).

Η ανθρωπολογία μπορεί λοιπόν να μας πείσει για τη σχετικότητα των αξιών μας, ώστε να αμβλύνουμε τη ναρκισσιστική αλαζονεία μας.

Η ανθρωπολογία μπορεί λοιπόν να μας πείσει για τη σχετικότητα των αξιών μας, ώστε να αμβλύνουμε τη ναρκισσιστική αλαζονεία μας, δείχνοντας μεταξύ άλλων ότι «φυσιολογικό» είναι απλώς αυτό «που περιορίζεται σε καταναγκασμούς και νοητικές συνήθειες που είναι ίδιον της δικής μας κουλτούρας» (σ. 73). Συνάμα, προτάσσει έναν «δημοκρατικό ουμανισμό» που καλείται να σεβαστεί ήθη και έθιμα όλων των λαών, παρά τις εγγενείς δυσκολίες που ενέχει η επαφή μεταξύ ασύμμετρων πολιτισμών. Αναγνωρίζοντας το (δυστυχώς όχι πάντα) αυτονόητο, ότι δηλαδή «η αλματώδης ανάπτυξη του δυτικού κόσμου κατέστη δυνατή μέσω της ακόρεστης εκμετάλλευσης των εξωτικών τόπων και των πληθυσμών τους στο διάστημα μεταξύ 16ου και 19ου αιώνα» (σ. 81), ο Λεβί-Στρος στηλιτεύει την επιμονή των πλουσίων χωρών να καταγγέλλουν υπεροπτικά τις φτωχές χώρες για ανικανότητα εκβιομηχάνισης, όταν οι ίδιες οι ανεπτυγμένες χώρες ευθύνονται εν πολλοίς για την οικονομική ερείπωση των υπανάπτυκτων χωρών.

Από την άλλη, ο Λεβί-Στρος διαπιστώνει το εξής παράδοξο: πολλοί ηγέτες φτωχών χωρών κατακρίνουν τον πολιτισμικό σχετικισμό των ανθρωπολόγων ο οποίος έχει θεμελιωθεί ακριβώς προς υποστήριξή τους, καθώς τον εκλαμβάνουν ως τροχοπέδη απέναντι στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού τους, δηλαδή στην προσπάθεια να πλησιάσουν το ίδιο ακριβώς μοντέλο που ιστορικά τους ισοπέδωσε. Όπως επισημαίνει εύστοχα: «Το δόγμα του πολιτισμικού σχετικισμού αμφισβητείται συνεπώς από τα ίδια εκείνα ακριβώς άτομα για το ηθικό όφελος των οποίων πίστευαν οι ανθρωπολόγοι ότι έπρεπε να το θεσπίσουν» (σ. 136). Παρ’ όλα αυτά, αν και η θέση του Λεβί-Στρος ότι ο «δυτικού τύπου πολιτισμός έχει απολέσει το μοντέλο που έπλασε για τον εαυτό του και δεν τολμάει πλέον να το προτείνει και σε άλλους» είναι απελπιστικά αισιόδοξη για να είναι αληθινή, το ζήτημα του άμεσου αναστοχασμού και της εξίσου άμεσης απόπειρας μεταλλαγής του δυτικού πολιτισμού προς μια κατεύθυνση που δεν θα αποβαίνει οικολογικώς μοιραία για όλη την ανθρωπότητα (συνεπώς και για την ίδια τη Δύση) τίθεται με αυθεντική σύνεση και αγωνία.

Στην τρίτη διάλεξη του τόμου, η οποία λαμβάνει ως παράδειγμα προς παραδειγματισμό τον ιαπωνικό πολιτισμό, ο Λεβί-Στρος δείχνει πόσο βαθιά ενήμερος είναι για όλες τις σύγχρονες επιστημονικές εξελίξεις, καθώς αναφέρεται στην τρομερή εξέλιξη και εξάπλωση των βιολογικών επιστημών, καθώς και στην απόπειρα για μια «νέα συμμαχία» τους με την ανθρωπολογία. Ωστόσο η στρουκτουραλιστική (ή «κοινωνική», όπως την ονομάζει ο ίδιος) ανθρωπολογία, προκειμένου να αρθρώσει έναν αισιόδοξο θεμελιωτικό λόγο πέραν των επιμέρους εθνογραφικών και ηθογραφικών μελετών, δεν καταλήγει οριστικά στο αν οι μορφές κουλτούρας καθορίζουν τη βιολογική εξέλιξη, αν κινούνται παράλληλα με αυτήν σε διαφορετικό πεδίο, ή μήπως εντέλει η βιολογική εξέλιξη τις επηρεάζει στο μεγαλύτερο βαθμό (όπως υποστηρίζει ο εξελικτισμός).

«Oι μορφές κουλτούρας που υιοθετούν εδώ και εκεί οι άνθρωποι, οι παλαιότεροι ή τρέχοντες τρόποι ζωής τους είναι οι παράγοντες που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον ρυθμό και την κατεύθυνση της βιολογικής τους εξέλιξης».

Ο Λεβί-Στρος ισχυρίζεται αφενός ότι «οι μορφές κουλτούρας που υιοθετούν εδώ και εκεί οι άνθρωποι, οι παλαιότεροι ή τρέχοντες τρόποι ζωής τους είναι οι παράγοντες που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον ρυθμό και την κατεύθυνση της βιολογικής τους εξέλιξης» (σσ. 112-3). Αφετέρου, υποστηρίζει αμέσως παρακάτω πως «η ποικιλομορφία –πνευματική, κοινωνική, αισθητική, φιλοσοφική– δεν συνδέεται με κανενός είδους σχέση αιτίου-αιτιατού με εκείνη που υφίσταται σε βιολογικό επίπεδο μεταξύ των μεγάλων ανθρώπινων οικογενειών. Κινείται απλώς παράλληλα με αυτήν, σε ένα διαφορετικό πεδίο» (σ. 118). Σύμφωνα με την κοινωνιοβιολογία του Έντουαρντ Ο. Γουίλσον, στην οποία πιθανόν παραπέμπει κριτικά ο Λεβί-Στρος χωρίς ρητή αναφορά (παρότι γίνεται αναφορά στον Δαρβίνο), και οι δύο αυτές τοποθετήσεις είναι ίσως αρκετά κουλτουροκεντρικές για να ισχύουν πλήρως, τουλάχιστον στον βαθμό που δεν συμπεριλαμβάνουν τα πορίσματα της εξελικτικής βιολογίας.

Όπως κι αν έχει αναφορικά με αυτό το ούτως ή άλλως τρομερά ακανθώδες ζήτημα που φέρνει σε ελπιδοφόρα σύγκλιση μα και σε αντιπαράθεση τις κοινωνικές με τις βιολογικές επιστήμες, στις τρεις μεστές διαλέξεις του ο Κλοντ Λεβί-Στρος ξεδιπλώνει τη σοφία του για να δείξει έναν δρόμο επιβίωσης για την ανθρωπότητα, που παρότι μάλλον «κατατείνει προς έναν παγκόσμιο πολιτισμό», δεν πρέπει να έχει ως θέσφατο την αξίωση του δυτικού πολιτισμού για τεχνική γραμμική πρόοδο. Ο μεγαλύτερος ίσως ανθρωπολόγος του 20ού αιώνα μάς μιλά με στιβαρή σκέψη, γλαφυρή γλώσσα και ένα κανονιστικό ουμανιστικό πνεύμα για τα προβλήματα που θα μας ταλανίσουν στον τρέχοντα αιώνα. Πώς γίνεται να μη μας προβληματίσουν γόνιμα οι σκέψεις του;

* Ο Γιώργος Λαμπράκος είναι συγγραφέας και μεταφραστής. www.lamprakos.wordpress.com

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ  CLAUDE LEVI-STRAUSS