alt

Για το βιβλίο του Theodor W. Adorno «Ο φονξιοναλισμός σήμερα» (μτφρ. Σπύρος Νάσαινας, εκδ. Πλέθρον).

Του Θωμά Συμεωνίδη

Ελάχιστα είναι τα κείμενα που θίγουν τόσα πολλά ζητήματα, όσο αυτό του Γερμανού φιλόσοφου Τέοντορ Αντόρνο (1903-1969) με τίτλο Ο φονξιοναλισμός σήμερα. Πρόκειται για μια ομιλία του Αντόρνο που δόθηκε το 1965, σε ένα ακροατήριο που περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες και γενικότερα ανθρώπους με δραστηριοποίηση στον κατασκευαστικό κλάδο. Αφορμή ήταν η γερμανική ανοικοδόμηση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με τον Αντόρνο να προβαίνει σε μια έντονη κριτική της. Ωστόσο, είναι τέτοιο το βάθος της ανάλυσης, αλλά και η παραδοχή του ίδιου του Αντόρνο ότι απευθύνεται σε ειδικούς χωρίς να είναι ο ίδιος ειδικός, που ο σημερινός αναγνώστης δεν μπορεί παρά να ξαφνιαστεί από την απλότητα κάποιες φορές, αλλά και την αναλυτική διαύγεια των επισημάνσεων του Γερμανού φιλοσόφου.

Είναι το μοναδικό κείμενο ίσως στο οποίο ο Αντόρνο αναφέρεται συγκεκριμένα στην αρχιτεκτονική, την πολεοδομική πρακτική και σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με τον χώρο.

Είναι το μοναδικό κείμενο ίσως στο οποίο ο Αντόρνο αναφέρεται συγκεκριμένα στην αρχιτεκτονική, την πολεοδομική πρακτική και σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με τον χώρο. Ωστόσο, σε συνδυασμό με τη γενικότερη σκέψη του, μπορεί κάποιος να μιλήσει για ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο θεώρησης που συμπληρώνεται από την Αισθητική Θεωρία, την Αρνητική Διαλεκτική και τα Minima Moralia, τρία από τα γνωστότερα έργα του.

Το βασικό και πιο εμφανές νήμα ανάγνωσης της ομιλίας του Αντόρνο είναι η αναμέτρηση με τον Άντολφ Λόος, τη σχολή Μπάουχαους και το ρεύμα της Αντικειμενικότητας. Το βασικό σχήμα αυτής της αναμέτρησης ορίζεται από το περιεχόμενο που πρέπει να έχουν οι έννοιες του διακοσμητικού, του χρήσιμου, του λειτουργικού και πώς αυτές οι έννοιες ευθυγραμμίζονται με την πραγματικότητα της καθημερινής ζωής και την ιστορική συγκυρία. Ένα δεύτερο και πιο υποδόριο νήμα ανάγνωσης είναι αυτό της αναμέτρησης με τον Μάρτιν Χάιντεγκερ και συγκεκριμένα με τις θεωρήσεις που διατυπώνονται στην ομιλία του Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι που εκφωνήθηκε το 1951 (εκδ. Πλέθρον, μτφρ. Γ. Ξηροπαΐδης).

altTheodor W. Adorno

Στην ομιλία του Αντόρνο μπορεί να αισθανθεί κάποιος τις συνδέσεις που δημιουργούνται από την αρχή μέχρι το τέλος, ανάμεσα σε διαφορετικούς κλάδους αλλά και πεδία. Η αρχιτεκτονική προσεγγίζεται μέσα από το πεδίο της μουσικής, αλλά στην προέκταση αυτής της προσέγγισης μπορούν να τεθούν μια σειρά από ερωτήματα και για τις άλλες τέχνες, μεταξύ των οποίων και η λογοτεχνία. Έχει πραγματικά ενδιαφέρον το πώς το ζήτημα του διακοσμητικού συνδέεται με το ερώτημα για το τι είναι αναγκαίο και τι χρήσιμο, ένα ερώτημα που ο Αντόρνο το αναθέτει σε κάθε έργο τέχνης ξεχωριστά στο πλαίσιο της αισθητικής του θεώρησης: «Από τη στιγμή που η παράδοση δεν θέτει πλέον στις τέχνες κανέναν κανόνα για το σωστό και το λάθος, ένας τέτοιος αναστοχασμός αφορά κάθε έργο μεμονωμένα».

Αποφεύγοντας την υπόδειξη μιας συγκεκριμένης πολιτικής πρακτικής, κάτι το οποίο θα ήταν σε πλήρη αντίθεση με τη βαρύτητα που αποδίδει στην αυτονομία της σκέψης και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την πράξη, στον αντίποδα της απαισιοδοξίας τοποθετεί τη φαντασία.

Όσο και αν η οπτική του Αντόρνο έχει χαρακτηριστεί απαισιόδοξη, κάτι που δεν παραλείπει να επικυρώσει και ο ίδιος σε αυτή την ομιλία («Η υποψία των Minima Moralia, ότι δεν είναι πλέον δυνατόν να κατοικεί κάποιος επιβεβαιώνεται»), μπορεί κάποιος ωστόσο να συνδέσει αυτή την απαισιοδοξία με την προνομιακή μεταχείριση που επιφυλάσσει ο Αντόρνο στη φαντασία. Τόσο προκλητικά ζοφερός και υπερβολικός στις διατυπώσεις του ο Αντόρνο, θέλει με αυτόν τον τρόπο να καταδείξει την επιτακτικότητα μιας κοινωνικής αλλαγής. Αποφεύγοντας την υπόδειξη μιας συγκεκριμένης πολιτικής πρακτικής, κάτι το οποίο θα ήταν σε πλήρη αντίθεση με τη βαρύτητα που αποδίδει στην αυτονομία της σκέψης και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την πράξη, στον αντίποδα της απαισιοδοξίας τοποθετεί τη φαντασία.

Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Αντόρνο τη φαντασία αντλεί από τον Βάλτερ Μπένγιαμιν και για αυτό θα μπορούσαμε να δούμε τον Αντόρνο σε αυτό το σημείο και σε σχέση με σύγχρονους στοχαστές που αντλούν επίσης από τον Μπένγιαμιν, όπως οι Ετιέν Μπαλιμπάρ και Ζωρζ-Ντιντί Υμπερμάν. Ξεκινάει λοιπόν ο Αντόρνο από τον Μπένγιαμιν («Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν όρισε κάποτε τη φαντασία ως την ικανότητα παρεμβολής στο ελάχιστο») πριν προχωρήσει ο Αντόρνο σε έναν δικό του, παρεμφερή ορισμό: «Φαντασία σημαίνει: να ενεργοποιηθεί ακριβώς το κάτι παραπάνω» για να έρθει στη συνέχεια να καταθέσει τη δική του άποψη για το τι σημαίνει αίσθηση του χώρου στην αρχιτεκτονική και να υποβάλλει το δικό του κριτήριο για το τι είναι μεγάλη αρχιτεκτονική, την οποία συνδέει με την αρχιτεκτονική φαντασία και την ικανότητά της να δημιουργεί μέσα από τον χώρο βασιζόμενη σε διαφορετικές συλλήψεις των χρονικών και χωρικών συνδέσεων. Σε αυτή τη θεώρηση της δημιουργικής διαδικασίας, όχι μόνο βλέπει κάποιος ψήγματα κριτικής σε άλλα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής όπως ο θετικισμός και η οντολογία, αλλά μπορεί να διακρίνει και το ουτοπικό στοιχείο, το οποίο από πολλούς σύγχρονους στοχαστές θεωρείται ένα από τα πιο προβληματικά στοιχεία της φιλοσοφικής αισθητικής του Αντόρνο. Αυτό γίνεται εμφανές, όταν στη συνέχεια της ομιλίας του ο Αντόρνο θα πει ότι «η αρχιτεκτονική που αξίζει στους ανθρώπους τους θεωρεί ανώτερους απ’ ό,τι είναι». Γενικότερα, η σύλληψη του ανθρώπινου στον Αντόρνο όπως αποτυπώνεται στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού αλλά και στην Αρνητική Διαλεκτική, συγκλίνει στην ίδια άποψη: την ανωριμότητα στην οποία είναι καταδικασμένος ο άνθρωπος και την πρωτοκαθεδρία της κοινωνίας έναντι του ατόμου.

Oρίζει ο χώρος, η δομή του χώρου την υποκειμενικότητα; Την περιορίζει για την ακρίβεια; Σε αυτό το πλαίσιο εξέτασης ο Αντόρνο είναι που θέτει το ερώτημα για το πλαστό και το ψεύδος, τόσο των αναγκών όσο και της χρησιμότητας.

Αυτό το σημείο που αφορά τη σχέση μιας αρχιτεκτονικής κατασκευής και του υποκειμένου για το οποίο προορίζεται το θέτει ο Αντόρνο και μέσα από την αναφορά του στον Λε Κορμπυζιέ, ο οποίος «επινόησε πρότυπα ανθρώπων». Μεγάλο το ερώτημα αυτό, αν ο τρόπος με τον οποίο θα σχεδιαστεί ένας χώρος μπορεί όντως να οδηγεί σε έναν μετασχηματισμό της υποκειμενικότητας. Στην προέκταση και την αντιστροφή αυτού του ερωτήματος, εξετάζεται και όλη η λογική που υποστηρίζει την κοινωνική θεωρία εντός της οποίας κινείται ο Αντόρνο: ορίζει ο χώρος, η δομή του χώρου την υποκειμενικότητα; Την περιορίζει για την ακρίβεια; Σε αυτό το πλαίσιο εξέτασης ο Αντόρνο είναι που θέτει το ερώτημα για το πλαστό και το ψεύδος, τόσο των αναγκών όσο και της χρησιμότητας. Τι είναι πραγματικά χρήσιμο σήμερα, ποιες είναι οι πραγματικές μας ανάγκες; Τι είναι αυτό που λειτουργεί παραμορφωτικά τελικά και πώς αυτή η παραμόρφωση μετακυλίεται στον τρόπο με τον οποίο δομείται ο αρχιτεκτονικός και πολεοδομικός χώρος;

Στο τέλος της ομιλίας του ο Αντόρνο θα μιλήσει για το ωραίο και την ανάγκη ενός διαρκούς αισθητικού αναστοχασμού, δύο θεμελιώδη ζητήματα τα οποία θα αναπτύξει εκτεταμένα στην Αισθητική Θεωρία. Θα πει, σε μια γλώσσα που είναι αρκετά οικεία σε μια θεωρία της αρχιτεκτονικής, ότι το «ωραίο σήμερα δεν έχει άλλο μέτρο από το βάθος», ότι «το ωραίο είτε προκύπτει ως η συνισταμένη ενός παραλληλογράμμου δυνάμεων είτε δεν είναι απολύτως τίποτα». Απαιτητικό ασφαλώς, αλλά συγκινητικό την ίδια στιγμή, το κείμενο της ομιλίας του Αντόρνο δείχνει να προσφέρεται σε πολλές αναγνώσεις, θέτοντας το δικό του φιλοσοφικό πλαίσιο θεώρησης της αρχιτεκτονικής.

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.


Απόσπασμα από το βιβλίο

«Η αρχιτεκτονική, όπως και κάθε σκόπιμη τέχνη, απαιτεί έναν διαρκή αισθητικό αναστοχασμό. Γνωρίζω πόσο ύποπτη ηχεί στ’ αυτιά σας η λέξη αισθητική. Θα φέρνει στον νου σας καθηγητές, που με το βλέμμα στραμμένο προς τον ουρανό μηχανεύονται φορμαλιστικούς κανόνες για την αιώνια και άφθαρτη ομορφιά, κανόνες που δεν είναι συνήθως τίποτε άλλο από συνταγές για την ολοκλήρωση κάποιου εφήμερου κλασικιστικού Κιτς. Στην αισθητική θα έπρεπε να είναι αναγκαίο το αντίθετο· η αισθητική οφείλει κατ’ αρχάς να απορροφήσει εκείνες ακριβώς τις αντιρρήσεις, τις οποίες η ίδια έχει απευθύνει μετά βδελυγμίας εναντίον όλων των αληθινών καλλιτεχνών. Εμμένοντας ακαδημαϊκά, χωρίς την πιο αδυσώπητη αυτοκριτική, η αισθητική είναι από τώρα καταδικασμένη». 


altΟ φονξιοναλισμός σήμερα
Theodor W. Adorno
Μτφρ. Σπύρος Νάσαινας
Πλέθρον 2017
Σελ. 48, τιμή εκδότη €6,00

alt

TA ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ THEODOR W. ADORNO

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το αίνιγμα της Γενέσεως» του Άντριου Πάρκερ (κριτική) – Μια «Εξαήμερος» για τον 21ο αιώνα;

«Το αίνιγμα της Γενέσεως» του Άντριου Πάρκερ (κριτική) – Μια «Εξαήμερος» για τον 21ο αιώνα;

Για το θεολογικό δοκίμιο του Άντριου Πάρκερ (Andrew Parker) «Το αίνιγμα της Γενέσεως», που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ουρανός, σε μετάφραση Μαρτίνας Κόφφα. 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο Βρετανός συγγρα...

«Απολυταρχία Α.Ε.» της Αν Άπλμπαουμ (κριτική) – Γιατί ο αυταρχισμός εξαπλώνεται όλο και περισσότερο;

«Απολυταρχία Α.Ε.» της Αν Άπλμπαουμ (κριτική) – Γιατί ο αυταρχισμός εξαπλώνεται όλο και περισσότερο;

Για τη μελέτη της Αν Άπλμπαουμ (Anne Applebaum) «Απολυταρχία Α.Ε. - Οι δικτάτορες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο», που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, σε μετάφραση Χριστίνας Θεοχάρη. Στην κεντρική εικόνα, από σύνοδο των BRICS.

Γράφει ο ...

«Η ζωή των φυτών» του Εμανουέλε Κότσια – Το δάσος ως πολιτικό και φιλοσοφικό παράδειγμα

«Η ζωή των φυτών» του Εμανουέλε Κότσια – Το δάσος ως πολιτικό και φιλοσοφικό παράδειγμα

Για το δοκίμιο του φιλοσόφου Εμανουέλε Κότσια [Emanuele Coccia], «Η ζωή των φυτών. Μια μεταφυσική της κράσης», σε μετάφραση Άγγελου Μουταφίδη (εκδ. periplaneta, 2024). «Μήπως ήρθε η στιγμή για πρώτη φορά το δάσος, που εδώ και αιώνες θεωρούνταν το αντίθετο της πόλης, και άρα της πολιτικής, να γίνει το μοντέλο του πολ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η βασιλεία στην Ελλάδα, η ιστορία της αμερικανικής πολιτικής αλλά και η πρόσφατη περίοδος της άγριας ελληνικής οικονομικής κρίσης είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται. Δέκα πρόσφατα ιστορικά βιβλία που μας βοηθούν να πλοηγηθούμε στα σκοτεινά νερά τ...

«Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου (κριτική) – Αξίζει να κάνεις παιδιά σε έναν τέτοιο κόσμο;

«Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου (κριτική) – Αξίζει να κάνεις παιδιά σε έναν τέτοιο κόσμο;

Για την παράσταση «Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου, στο θέατρο Κάτω από τη Γέφυρα μέχρι τις 13 Μαΐου. © για την εικόνα: Joey Leo

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Στο θέατρο Κάτω...

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο πάπας των φτωχών, ο μεταρρυθμιστής και προοδευτικός πάπας που άσκησε τα παπικά του καθήκοντα επί 12 χρόνια από το 2013, πέθανε σε ηλικία 88 ετών. Στα πέντε βιβλία που παρουσιάζουμε συγκαταλέγεται η μοναδική αυτοβιογραφία του («Ελπίδα» εκδ. Gutenberg) αλλά και συνομιλίες που είχε κάνει και είχαν αποτυπωθεί στο χαρτ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Η χλωμή κυρία» του Αλέξανδρου Δουμά (προδημοσίευση)

«Η χλωμή κυρία» του Αλέξανδρου Δουμά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την νουβέλα του Αλέξανδρου Δουμά [Alexandre Dumas], «Η χλωμή κυρία» (εισαγωγή – μτφρ. – επίμετρο: Γιώργος Θάνος), η οποία θα κυκλοφορήσει στις 28 Απριλίου στη σειρά «microMEGA/Λογοτεχνία», των εκδόσεων Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...
«Αυτό έκανες πάντα» του Νίκου Ιατρού (προδημοσίευση)

«Αυτό έκανες πάντα» του Νίκου Ιατρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Νίκου Ιατρού «Αυτό έκανες πάντα», η οποία θα κυκλοφορήσει στις 28 Απριλίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Περπατώ κάτω από τον δυνατό ήλιο. Το δέρμα μου αντιστέκεται, τα πνευμόνια...

«Η λάθος πλευρά» του Νταβίντε Κόπο (προδημοσίευση)

«Η λάθος πλευρά» του Νταβίντε Κόπο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Νταβίντε Κόπο [Davide Coppo] «Η λάθος πλευρά» (μτφρ. Μαρία Οικονομίδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Απριλίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στην αρχή του ντοκιμαντ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η βασιλεία στην Ελλάδα, η ιστορία της αμερικανικής πολιτικής αλλά και η πρόσφατη περίοδος της άγριας ελληνικής οικονομικής κρίσης είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται. Δέκα πρόσφατα ιστορικά βιβλία που μας βοηθούν να πλοηγηθούμε στα σκοτεινά νερά τ...

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο πάπας των φτωχών, ο μεταρρυθμιστής και προοδευτικός πάπας που άσκησε τα παπικά του καθήκοντα επί 12 χρόνια από το 2013, πέθανε σε ηλικία 88 ετών. Στα πέντε βιβλία που παρουσιάζουμε συγκαταλέγεται η μοναδική αυτοβιογραφία του («Ελπίδα» εκδ. Gutenberg) αλλά και συνομιλίες που είχε κάνει και είχαν αποτυπωθεί στο χαρτ...

Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές από γυναίκες συγγραφείς – Διηγήματα μεταξύ υπογείωσης και απογείωσης

Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές από γυναίκες συγγραφείς – Διηγήματα μεταξύ υπογείωσης και απογείωσης

Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές διηγημάτων από γυναίκες συγγραφείς, που κυκλοφόρησαν μέσα στο 2024 και ενδεχομένως πέρασαν κάτω από το ραντάρ μας. 

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Το διήγημα μένει συνήθως χαμηλόφωνο...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ