Σαν μια σονάτα σιωπής

Για τις δοκιμιακές ασκήσεις του Φώτη Καγγελάρη Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος (εκδ. Αρμός).

Της Τέσης Λαζαράτου

Έχετε ακούσει τη σονάτα «4’33’’»; Όσοι δεν την έχετε σπεύστε να την ακούσετε κι όσοι την έχετε γνωρίζετε ήδη ότι είναι μια σύνθεση τριών κινήσεων. Ένα μουσικό κομμάτι αδιάλειπτης σιωπής, το οποίο εκπτύσσει την έννοια της μεταφοράς, έως την άκρη του κόσμου της: Στη σιωπή! O Τζον Κέιτζ, συνθέτης του, θεωρητικός της ηλεκτρονικής μουσικής και της αντισυμβατικής χρήσης μουσικών οργάνων, φιλόσοφος, ποιητής, υπήρξε, εκτός από ευλαβική μουσική αναφορά του Φώτη Καγγελάρη, μια από τις εμβληματικές φυσιογνωμίες της μεταπολεμικής αβανγκάρντ. Το «4’33’’» γίνεται αντιληπτό ως το αποτέλεσμα των ήχων του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο οι ακροατές ακούνε -ενώ εκτελείται- παρότι ή εξαιτίας του τη σιωπή. Συγκεκριμένα «τέσσερα λεπτά και τριάντα τρία δευτερόλεπτα σιωπής». Εξού κι ο τίτλος του κομματιού που υπήρξε η συνολική διάρκεια της πρώτης δημόσιας παράστασης. Ένας χρόνος αναγκαίος, τόσο όσο, προκειμένου να διανοιχθεί η σημασία στο επερχόμενο και να αναδυθεί ό,τι υπόκειται ή ό,τι αφίσταται του υποκειμένου. Κάτι σαν τη ρωγμή που διενεργεί στον χρόνο, ακαριαία, η ψυχαναλυτική ερμηνεία προκειμένου να ακουστεί το απωθηθέν ή να θροίσει το μηδέποτε παρασταθέν. Γιατί εκεί δεν έχει λέξεις αφού άλλες «ξεχάστηκαν» ή άλλες χάθηκαν πριν καν επι-νοηθούν. Αλλιώς πράξη σιωπής versus αποσιώπησης.

Ένας χρόνος αναγκαίος προκειμένου να διανοιχθεί η σημασία στο επερχόμενο και να αναδυθεί ό,τι υπόκειται ή ό,τι αφίσταται του υποκειμένου. Κάτι σαν τη ρωγμή που διενεργεί στον χρόνο, ακαριαία, η ψυχαναλυτική ερμηνεία προκειμένου να ακουστεί το απωθηθέν ή να θροίσει το μηδέποτε παρασταθέν.

Η πράξη σιωπής παίζει σημαντικό ρόλο σε όλο το πολυσχιδές έργο του Φώτη Καγγελάρη: στην ψυχαναλυτική του τεχνική, στη διδακτική του μέθοδο, στην ποιητική του παραγωγή, στη συγγραφική του δραστηριότητα, αφού η πλευρά αυτή, «το μέρος του βιβλίου που δεν έχει γραφεί» (Βίτγκενσταϊν), το «κενό του πράγματος» (Λακάν), είναι ταυτόχρονα και ο προνομιακός τόπος πολιτικής ανάγνωσης. Η αόρατη πλευρά των πραγμάτων στο προσκήνιο της Τέχνης, της Φιλοσοφίας, της Ψυχανάλυσης και της Πολιτικής: όπως επιλέγει ο ίδιος να συνοψίσει τις δοκιμιακές του ασκήσεις στο καινούργιο του βιβλίο Το Πράγμα, η Λέξη και ο Κόσμος.

Στο τέλος του ομότιτλου δεύτερου κεφαλαίου, ο συγγραφέας θα υπαινιχθεί τον μορφοποιητικό πλούτο της σιωπής αναφερόμενος στη σονάτα «4’33’’» του Κέιτζ, σύνθεση τριών κινήσεων, σας υπενθυμίζω και τονίζω: Τριών όπως πράγμα - λέξη – κόσμος.

Η σονάτα είναι πολυμερής οργανική μορφή. Κατεξοχήν όψη της είναι η σόλο σονάτα για ένα όργανο, η σονάτα για δύο ή περισσότερα όργανα κι η συμφωνία που είναι σονάτα για ορχήστρα.

H «συμφωνία» (αντιδάνειο από το ιταλικό «Sinfonia») είναι όρος της δυτικής μουσικής που χρησιμοποιείται από τις αρχές του 17ου αιώνα για να περιγράψει ορχηστρικά έργα μεταβαλλόμενης μορφής.

Στις «Φιλοσοφικές Έρευνες», ο Βιτγκενστάϊν περιγράφει την καθημερινή γλωσσική πρακτική, επιχειρώντας να καταδείξει το πλαίσιο εντός του οποίου οι λεκτικές εκφορές αποκτούν το νόημά τους. Ο όρος «μορφή ζωής» φέρει εντός του ένα περίπλοκο δίκτυο εννοιολογικών συνδέσεων. Το νόημά του μπορεί να αναζητηθεί στο μετέχειν κι είναι πάντα μυητικό. Στην παράγραφο 241 των «Φιλοσοφικών Ερευνών», ο Βιτγκενστάϊν αναφέρεται σε κάποιο είδος συμφωνίας που δεν είναι συμφωνία σε γνώμες αλλά στη μορφή ζωής: «Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος» του Φώτη Καγγελάρη, απαιτεί - θέτει - επιβάλλει - εμπνέει - μορφοποιεί αυτές τις συμφωνίες κι αποβαίνει μυητικό.

Κι όπως πάντα το μυητικό γεγονός έπεται της συμφωνίας και προηγείται της πράξης σιωπής. Πράξη σιωπής και «η καλλιέργεια φωνών» το αιφνιδιαστικό έργο του Πάνου Χαραλάμπους που συν-φωνεί από το εξώφυλλο με την καγγελάρειο ιδιόλεκτο. Η ελπίδα για εμφάνιση απρόβλεπτων γεγονότων και συναστρίες ελεύθερων πράξεων, διαφορετικών ανθρώπων, όπως θα έλεγε κι ο ίδιος ο Χαραλάμπους.

Η ουσία της πολιτικής είναι η ασυμφωνία. Η ασυμφωνία δεν είναι η αντιπαράθεση των συμφερόντων ή των απόψεων. Είναι η εκδήλωση μίας απόστασης του αισθητού από τον ίδιο του τον εαυτό.

Ωστόσο, η ουσία της πολιτικής είναι η ασυμφωνία. Η ασυμφωνία δεν είναι η αντιπαράθεση των συμφερόντων ή των απόψεων. Είναι η εκδήλωση μίας απόστασης του αισθητού από τον ίδιο του τον εαυτό. Η πολιτική εκ-δήλωση μας κάνει να δούμε αυτό που δεν είχε λόγους να ιδωθεί· στεγάζει έναν κόσμο μέσα σε έναν άλλο, διαβάζουμε στην όγδοη από τις «Δέκα θέσεις για την πολιτική» του Ζακ Ρανσιέρ.

Ποιας πολιτικής, μια και αναφερόμαστε σε μια πολύπαθη φασματική σημασία; Από την αλλοτινή μαγική Οκτωβριανή Επανάσταση μέχρι τη σύγχρονη λαίλαπα του νεοφιλελευθερισμού, μεσολαβεί ένα αρχιπέλαγος με συστάδες σημασιών, πολλαπλώς αλλά κι ενίοτε ανεπαρκώς σηματοδοτημένων.

Ας διευκρινίσουμε λοιπόν. Η πολιτική δεν είναι η άσκηση της εξουσίας αλλά αντιθέτως είναι μια ειδική ρήξη στη λογική της. Aφορά τόσο στην «ομαλή» κατανομή των ρόλων ανάμεσα σε εκείνον που την ασκεί και σε εκείνον που την υφίσταται, αλλά και στην ίδια την ιδέα των προδιαθέσεων που τους καθορίζουν, επισημαίνει ο Ρανσιέρ στην τρίτη του θέση. Υποθέτω ότι αυτή την ειδική ρήξη «δείχνει» ο Καγγελάρης όταν μας ενημερώνει ότι τα κείμενα του κοιτούν περισσότερο προς τον δρόμο. Πολλώ δε μάλλον, όταν διασχίζει αυτόν τον δρόμο λοξά προτείνοντας μια διαδήλωση από το Αιγινήτειο στο Μέγαρο Μουσικής, μια αντικαθεστωτική συμφωνία τρέλας και τέχνης! Αυτή η ιδιότυπη μουσική συμφωνία, έργο μεταβαλλόμενης μορφής (όπως νωρίτερα λέγαμε) στον δημόσιο χώρο και το χρόνο, αποτελεί την πολιτική καταγγελία του Φώτη Καγγελάρη. Γιατί δημόσιος ο δρόμος – δημόσια κι ανάληψη της ευθύνης που περιέχει ο λόγος και δη σε ένα γραπτό.«Κι ας κηρυχθούν η Τέχνη κι η Τρέλα παράνομες»καταλήγει ο συγγραφέαςμετά τη σύνθεση της συμφωνίας,στην κατάθεση της διαφωνίας του.

Από την ανάδυση του λόγου στην ανάδειξη της πολυσχιδούς κοινωνικής του αποστολής μεσολαβεί η έννοια της κυριαρχίας κι ό,τι τη διεμβάλλει.

Αν ο κυρίαρχος λόγος είναι η αφετηρία της συγκρότησης των θεσμών, τότε η σύγκρουση ανάμεσα στη νομιμότητα των παγιωμένων σχέσεων και στη δημιουργία των νέων «παρανόμων» απετέλεσε σταθερά τον πυλώνα της εξέλιξής τους. O Μπένγιαμιν, στην «Φιλοσοφία της Ιστορίας», λέει ότι το εποικοδόμημα δεν είναι το προϊόν αλλά η έκφραση της βάσης.

Ο Φώτης Καγγελάρης είναι ένα κοφτερό μυαλό που με μεγάλη έγνοια αναλύει. Τέμνει, ανασυνθέτει, θεραπεύει ό,τι είναι τραυματισμένο. Το διασφαλίζει ως αυθεντικό και το αποδίδει στον κόσμο, γερό κι αδιαμεσολάβητο.

Μέσα από τον διατυπούμενο λόγο συγκροτούνται είτε εξουσιαστικές σχέσεις και «υποταγές», είτε σεβαστικές αποδοχές διαφορετικότητας. Διαμορφώνονται κοινωνικά σύνολα, υποκείμενα και ταυτότητες. Κοντολογίς, αυτή καθ΄ αυτή η πολιτική σχέση είναι η προϋπόθεση που επιτρέπει να σκεφτούμε το πολιτικό υποκείμενο και όχι το αντίστροφο. Ο λόγος που καλείται να περιέξει τη δυναμική των ανανοηματοδοτήσεων, ένα συνεχές λόγου - πράξης - σιωπής, είναι εκείνος ο τρόπος του Φώτη Καγγελάρη να αντιλαμβάνεται την έννοια της πολιτικής, το «ας είμαστε σε εγρήγορση». Την τρίτη κίνηση του δικού «4’ 33’’». Δηλαδή τον κόσμο.

Τούτων δοθέντων, ο Φώτης Καγγελάρης είναι ένα κοφτερό μυαλό που με μεγάλη έγνοια αναλύει. Τέμνει, ανασυνθέτει, θεραπεύει ό,τι είναι τραυματισμένο. Το διασφαλίζει ως αυθεντικό και το αποδίδει στον κόσμο, γερό κι αδιαμεσολάβητο. Επίμονος λάτρης του απρόβλεπτου, διαπρύσιος κήρυκας του φιλοσοφικού, μυσταγωγικός θιασώτης του πολιτικού, σπάνιο δείγμα ψυχαναλυτικού λόγου που λογομαχεί, μοναχικός ακραιφνής καταστασιακός, δέον να καταχωρηθεί στο ρεύμα του ρομαντισμού.

Είναι ένας ψυχαναλυτής που διεκδικεί τη νομιμότητα του πάθους του: δεν διστάζει να συνθέσει συμφωνίες, να καταθέσει διαφωνίες και να πράξει σιωπές.

Ένθεος περιπατητής ενός δάσους σημασιών, στην έξοδο θα τον συναντήσετε με ιριδίζοντα απολιθώματα ευρημάτων από τις καταδύσεις του, από τις συνεδρίες του, από τα ταξίδια του: στο βιβλίο του Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος.

Από την τέταρτη έκδοση του βιβλίου του Φώτη Καγγελάρη «Το Βλέμμα και το Είναι στην Ψύχωση» έχουν περάσει λιγότερο από δύο χρόνια. Μόλις τέσσερις μήνες, από την παρουσίαση του «Homo Photographicus, Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές διαστάσεις της εικόνας» και ενάμιση μήνας από τη δεύτερη έκδοση του. Αυτό το εκδοτικό κρεσέντο θα κωδικοποιείτο εύκολα στο μότο «3 βιβλία σε 2 χρόνια» αφού η ιδιόλεκτος του Φώτη Καγγελάρη βρίσκεται ήδη στον τρίτο της σταθμό. Κοντολογίς, στησύνθεση της συμφωνίας, στη κατάθεση της διαφωνίας του και στην πράξη σιωπής.

* Η ΤΕΣΗ ΛΑΖΑΡΑΤΟΥ είναι ψυχοθεραπεύτρια.