Πρώτα η πολιτική, πρώτα η δημοκρατία

Ο Έλληνας αναγνώστης, ζώντας σε μια χώρα που ακόμη και σήμερα ο διάλογος για τη Σοσιαλδημοκρατία κρύβεται πίσω από ψευδώνυμους όρους, όπως είναι η έννοια της Κεντροαριστεράς, ή όπου η Σοσιαλδημοκρατία παρουσιάζεται ως ο μεγάλος προδότης του «λαϊκού κινήματος», έχει πολλαπλά οφέλη από την ανάγνωση αυτού του βιβλίου.

Στον κόσμο της κίνησης των ιδεών

Η Μπέρμαν παρουσιάζει την ιστορία συγκεκριμένων ιδεών οι οποίες συγκρούστηκαν με τον οικονομισμό τόσο του Μαρξισμού όσο και του Φιλελευθερισμού. Μια σύγκρουση που οδήγησε στη γέννηση της Σοσιαλδημοκρατίας ως μια εντελώς διακριτής ιδεολογίας και ως ένα ολότελα αυτόνομο πολιτικό κίνημα. Η Σοσιαλδημοκρατία, υποστηρίζει, δεν αποτελεί κάποιου είδους συμβιβασμό μεταξύ μαρξισμού και φιλελευθερισμού, αλλά υπέρβαση και των δυο.

Σύμφωνα με τη συγγραφέα η Σοσιαλδημοκρατία είναι αυτή η πολιτική τάξη πραγμάτων και διακυβέρνησης που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η πολιτική, σ' όλες τις περιπτώσεις, οφείλει να έχει τα πρωτεία έναντι των οικονομικών διαδικασιών. Στόχος αυτού του κινήματος από την αρχή ήταν να ανασυστήσει, με πολιτικά μέσα, όλα όσα ανατρέπουν οι λειτουργίες της οικονομίας των ανεξέλεγκτων ελεύθερων αγορών. 

O Eduard Bernstein

 Ο Γερμανός πολιτικός και διανοούμενος Έντουαρντ Μπέρνσταϊν (1850 - 1932) έθεσε τα ιδεολογικά και πολιτικά θεμέλια της. Αυτός αμφισβήτησε τους δυο κύριους πυλώνες του ορθόδοξου μαρξισμού –τον ιστορικό υλισμό και την ταξική πάλη– και κατέθεσε μια εναλλακτική πρόταση για την πρωτοκαθεδρία της πολιτικής σε συνθήκες ενός ιστορικά καθοριζόμενου διαταξικού συμβιβασμού. Επίσης τόνισε τη δυναμική της ανθρώπινης θέλησης και της πολιτικής δράσης. Μα, θα αντιτείνει κάποιος, και ο Λένιν το ίδιο δεν έκανε; Δεν ήταν ο Λένιν αυτός ο ηγέτης που αμφισβήτησε έμπρακτα τον μαρξιστικό οικονομισμό; Δεν ήταν ο Λένιν που ανάγκασε τον Γκράμσι να χαρακτηρίσει τη Ρωσική Επανάσταση ως ένα φαινόμενο που διέψευσε το Κεφάλαιο του Μαρξ; Δεν ήταν ο Λένιν αυτός που κατεξοχήν μετέτρεψε την πολιτική πράξη σε εξάρτημα της βούλησης;

Η Σέρι Μπέρμαν απαντά έμμεσα σ' αυτές τις απορίες, αλλά πηγαίνει μερικά βήματα πέρα απ' αυτές. Όσο και να φαίνεται παράδοξο ή και πολιτικώς μη ορθό η συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ρήξη της Σοσιαλδημοκρατίας με τους φιλελεύθερους και τους ορθόδοξους μαρξιστές είχε δυο κοινά σημεία με το φασισμό και τον εθνικοσοσιαλισμό. Αυτά αφορούσαν την κοινή πεποίθηση αυτών των τόσο διαφορετικών ιδεολογικών και πολιτικών ρευμάτων ότι η πολιτική και ο κοινοτισμός είχαν το πρωτείο έναντι της οικονομίας και του ατομισμού.

Για τους σοσιαλδημοκράτες το πρωτείο της πολιτικής σήμαινε κυρίως πρωτείο της δημοκρατίας

Τα ιδεολογικά ρεύματα του φασισμού και του εθνικοσοσιαλισμού, όπως υποστηρίζει η συγγραφέας, αρχικά αποτελούσαν αποσκιρτήσεις από εκείνον τον σοσιαλισμό ο οποίος υποτιμούσε το ρόλο του έθνους και της φυλετικής ταυτότητας. Δεν είναι αδιάφορο ως προς αυτή την παρατήρησή της ότι τόσο ο Μουσολίνι αλλά και ιδεολογικοί εκφραστές του φασισμού, όπως ήταν κατά κάποιο τρόπο ο Σορέλ, αλλά κυρίως ο Βέλγος πρώην σοσιαλιστής Χέντρικ ντε Μαν και ο Γάλλος Μαρσέλ Ντεά, μετεξελίχτηκαν σε μεγάλους θεωρητικούς του φασισμού. Αυτοί, όπως και γενικότερα ο φασισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός, συνέδεσαν το πρωτείο της πολιτικής και του κοινοτισμού με τον εθνικισμό και τη βαθύτατη περιφρόνηση προς τη δημοκρατία και τον φιλελευθερισμό. Ο κοινοτισμός για τους φασίστες ήταν έκφραση του πρωτείου της εθνικιστικής αντίληψης για τα έθνη και η πολιτική ήταν έκφραση του μίσους για τη δημοκρατία.

Αντιθέτως, για τους σοσιαλδημοκράτες το πρωτείο της πολιτικής σήμαινε κυρίως πρωτείο της δημοκρατίας, ενώ το πρωτείο του κοινοτισμού ήταν η στροφή σε μεγαλύτερη κοινωνική αλληλεγγύη και σε πολιτικά μέτρα που είχαν στόχο την ενίσχυση της κοινωνικής ενότητας και αλληλοβοήθειας. Προσωπικά θα διαφωνήσω με τον τρόπο που η Μπέρμαν ερμηνεύει το πρωτείο του κοινοτισμού για τους σοσιαλδημοκράτες. Ο Ιταλός φιλελεύθερος σοσιαλιστής Κάρλο Ροσέλι είναι πιο κοντά στη σωστή ερμηνεία σύμφωνα με την οποία ο κοινοτισμός για τη Σοσιαλδημοκρατία ήταν έκφραση του πρωτείου της αλληλεγγύης μεταξύ των αυτοτελών και ανεξάρτητων ατόμων.

Ο δημοκρατικός αναθεωρητισμός

Αμφισβήτησε όλες σχεδόν τις προβλέψεις του μαρξισμού για το μέλλον του καπιταλισμού 

Η Μπέρμαν εστιάζει τη μελέτη της στην παρουσίαση πέντε ιστορικών παραδειγμάτων συγκρότησης της Σοσιαλδημοκρατίας σε Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Αυστρία και Σουηδία. Το υπόβαθρο και τα θεμέλιά της τα εντοπίζει στην αρχική αμφισβήτηση του ορθόδοξου μαρξισμού. Εδώ καταλυτική ήταν η σύγκρουση του Μπερνστάιν με τους Κάουτσκι και Λένιν. Η πιο χαρακτηριστική πλευρά της σκέψης του Μαρξ την οποία υπέβαλε σε κριτική ο Μπερνστάιν ήταν ο ιστορικός υλισμός, μια θεωρία που μετέτρεπε την πολιτική κίνηση σε αναμονή του αναπόφευκτου. Μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία οι οικονομικές δυνάμεις καθορίζουν τη λογική και την κατεύθυνση της ιστορικής εξέλιξης. Ο Μπερνστάιν υποστήριξε ότι ο ορθόδοξος μαρξισμός δεν μπορούσε να λειτουργεί ως πιλότος για θετική πολιτική δράση. Αμφισβήτησε όλες σχεδόν τις προβλέψεις του μαρξισμού για το μέλλον του καπιταλισμού και την οικονομική ανάπτυξη. Αμφισβήτησε επίσης την άποψη που υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός θα ζήσει τέτοιες κρίσεις που από μόνες τους θα τον οδηγήσουν στην κατάρρευση. Ο σοσιαλισμός για τον Μπερνστάιν ήταν κίνηση προς κάτι που πρέπει να πραγματοποιηθεί. Κίνηση αλλά και δημοκρατία. Σκοπός αλλά και μέσο. Ο Μπερνστάιν όχι μόνο δεν αρνούνταν τη «μομφή» του ρεφορμιστή, όπως έκανε ο Κάουτσκι, αλλά και υπερθεμάτιζε στο ό,τι ο αναθεωρητισμός σε πολιτικό επίπεδο σημαίνει συνεπή μεταρρυθμισμό.

Ο Jean Jaurès

Ένας άλλος μεγάλος πρόδρομος της Σοσιαλδημοκρατίας, στη φάση ενηλικίωσης πλέον του δημοκρατικού αναθεωρητισμού, ήταν ο Γάλλος Ζαν Ζωρές. Αυτός όχι μόνο αναθεώρησε τις θέσεις του μαρξισμού για το κράτος αλλά, με αφορμή και την υπόθεση Ντρέιφους, υποστήριξε ότι ένας από τους κεντρικούς στόχους της Αριστεράς πρέπει να είναι η υπεράσπιση της αστικής δημοκρατίας. Η δημοκρατία για τον Ζωρές αποτελεί το καλύτερο μέσο που επινοήθηκε ποτέ για την ειρηνική κοινωνική αλλαγή. Αυτός, όπως και ο Μπερνστάιν, θεωρούσε ότι η δημοκρατία είναι ταυτόχρονα μέσον και σκοπός της Αριστεράς. Στις αρχές του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στη Γαλλία τέθηκε το ζήτημα της συμμετοχής της Αριστεράς στις αστικές κυβερνήσεις. Ο Ζωρές υποστήριξε με πάθος αυτή τη θέση. Η συμμετοχή ή όχι στις αστικές κυβερνήσεις απασχόλησε και τους Ιταλούς διανοητές και πολιτικούς. Την ίδια περίοδο οι αυστριακοί σοσιαλιστές (Ότο Μπάουερ και Καρλ Ρένερ) αμφισβητούσαν την μαρξιστική υποτίμηση του ρόλου του έθνους.

Η αντίδραση στον δημοκρατικό αναθεωρητισμό ήρθε τόσο από τα αριστερά όσο και από τα δεξιά. Πέρα από τον δημοκρατικό αναθεωρητισμό των Μπερνστάιν και Ζωρές η αντίδραση στον μαρξισμό ήρθε από την πλευρά της κομμουνιστικής πρότασης του Λένιν και από την πλευρά της υπεραντιδραστικής εθνικιστικής αμφισβήτησης. Εδώ η Μπέρμαν συνοψίζει τις κύριες ιδέες του Ζώρζ Σορέλ. Ιδέες που αποτελούν το υλικό πάνω στον οποίο αναπτύχθηκε η σκέψη του ιταλικού φασισμού. Ο Σορέλ έψαχνε ένα μύθο για να αναζωογονήσει τις επαναστατικές ιδέες κατά του καπιταλισμού, της αστικής κοινωνίας και της δημοκρατίας. Αυτός ο μύθος ήταν η ανάπτυξη των εθνικισμών. Μουσολίνι, Μωρίς Μπαρές, Σαρλ Μωράς, Ζώρζ Βαλουά, Γιόζεφ Μπλόχ είναι μερικοί από τους εκπροσώπους της δεξιάς αντιδραστικής αμφισβήτησης τόσο του ορθόδοξου μαρξισμού, όσο και του δημοκρατικού αναθεωρητισμού. Η άνοδος του αντισημιτισμού στέκονταν δίπλα σ' αυτόν τον δεξιό επαναστατικό αναθεωρητισμό.

Η ιστορική διαμόρφωση της Σοσιαλδημοκρατίας

Ήταν όμως ο καιρός να μετασχηματιστεί και ο δημοκρατικός αναθεωρητισμός σε Σοσιαλδημοκρατία. Μια μεγάλη συζήτηση που προκάλεσε ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις άνοιξε στο Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό και στο Γαλλικό τμήμα της Εργατικής Διεθνούς. Το ζήτημα της συμμετοχής σε κυβερνήσεις συνεργασίας προκάλεσε μια σειρά διασπάσεων, μέχρι να φθάσουν το 1936 οι Γάλλοι σοσιαλιστές στην κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου. Η σύγκρουση των μπολσεβίκων (Αμαντέο Μπορντίγκα) των δημοκρατών σοσιαλιστών (Φίλιπο Τουράτι) και των μαξιμαλιστών (Τζιαντσίντο Σεράτι) ταλαιπώρησε και το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα.

Και ενώ η Αριστερά αναζητούσε λύσεις μεταξύ μπολσεβικισμού και δημοκρατικού αναθεωρητισμού, ο δεξιός αντιδραστικός αναθεωρητισμός λάμβανε θέσεις που σε λίγα χρόνια θα οδηγούσαν στην εξουσία τον φασισμό και λίγο αργότερα και τον εθνικοσοσιαλισμό. Ο Χέντρικ ντε Μαν αποτελεί το κλασικό υπόδειγμα της μετακίνησης από τις θέσεις αμφισβήτησης του ορθόδοξου μαρξισμού στις θέσεις του εθνικοσοσιαλισμού. Σήμα κατατεθέν της άποψης του ντε Μαν ήταν η διαταξική συνεργασία σε εθνικιστικό φόντο.

Η μεταπολεμική Σοσιαλδημοκρατία συγκροτήθηκε με γνώμονα την αντίληψη ότι χωρίς κράτος πρόνοιας, χωρίς κεϊνσιανισμό σε εποχές ύφεσης και χωρίς έλεγχο των αγορών οι κοινωνίες οδηγούνται στην αμφισβήτηση της δημοκρατίας

Την ίδια στιγμή στη Γερμανία της Βαϊμάρης το SPD φοβήθηκε να υποστηρίξει το σχέδιο Βοϋτίνσκι, σύμφωνα με το οποίο η υπέρβαση της κρίσης μπορούσε να γίνει μόνο με πολιτικές ενεργούς παρέμβασης του κράτους στην οικονομία. Ένας φόβος συνέπεια του οποίου ήταν ο θρίαμβος της φασιστικής θέλησης. Ο φασισμός στο φόντο της απόλυτης κατάργησης της δημοκρατίας έθεσε μερικά από τα ζητήματα που είχε θέσει ο δημοκρατικός αναθεωρητισμός. Ο φασισμός αναμόρφωσε θεμελιωδώς και σε μακροχρόνια βάση τις σχέσεις ανάμεσα στο κράτος, την κοινωνία και την οικονομία, καταργώντας όμως τη δημοκρατία και στηριζόμενος στον εθνικισμό. Ο μόνος άλλος παράγοντας που έκανε και αυτός την αναμόρφωση των σχέσεων οικονομίας και κοινωνίας, αλλά αναπτύσσοντας ακόμη περαιτέρω τη δημοκρατία, αντιστεκόμενος και στον εθνικισμό, ήταν το Σουηδικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Το κόμμα που προπολεμικά έθεσε τις βάσεις της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας. Μια μεταπολεμική Σοσιαλδημοκρατία που συγκροτήθηκε με γνώμονα την αντίληψη ότι χωρίς κράτος πρόνοιας, χωρίς κεϊνσιανισμό σε εποχές ύφεσης και χωρίς έλεγχο των αγορών οι κοινωνίες οδηγούνται στην αμφισβήτηση της δημοκρατίας. Ο καπιταλισμός δεν καταργήθηκε, αλλά έγινε ένας καπιταλισμός τον οποίο περιόριζε και χαλιναγωγούσε η πολιτική. Μια πολιτική που είχε ως κύριο στόχο της την αναδιανομή του πλούτου και την ανάπτυξη της δημοκρατίας.

Η συγγραφέας αναφέρεται και στις διαφορές μεταξύ του σουηδικού και του γερμανικού μοντέλου σοσιαλδημοκρατίας, αλλά αυτό που κυρίως αναδεικνύει είναι η σύγκλισή τους όσον αφορά τον έλεγχο των αγορών, την αναδιανομή και σε τελική ανάλυση τη σύγκρουση με τον φιλελευθερισμό. Νομίζω όμως ότι εδώ κάπου συγχέοντας τον φιλελευθερισμό με τον νεοφιλελευθερισμό αδικεί τον πρώτο, αλλά πρωτίστως αδικεί και τις φιλελεύθερες επιρροές στο σοσιαλδημοκρατικό πρόταγμα.

Έχει μέλλον η Σοσιαλδημοκρατία;

Στα συμπεράσματα της Μπέρμαν συμπεριλαμβάνεται η κριτική στον Τρίτο Δρόμο, αλλά και η κριτική στην άλλη Αριστερά η οποία στο όνομα της πολυπολιτισμικότητας έχασε τον καθολικό της προσανατολισμό. Αυτό το βιβλίο χαρακτηρίζεται από την αγωνία για την επιστροφή στο οραματικό στοιχείο της σημερινής αποιδεολογικοποιημένης και χωρίς οράματα Σοσιαλδημοκρατίας. Η συγγραφέας μας καλεί να προβληματιστούμε για τους τρόπους μέσα από τους οποίους η Σοσιαλδημοκρατία θα κατορθώσει, στο πλαίσιο της Παγκοσμιοποίησης, να επικαιροποιήσει εκ νέου το αίτημα του ελέγχου των παγκόσμιων αγορών και της αναδιανομής με στόχο τη μείωση των ανισοτήτων. Υποστηρίζει ότι τις τελευταίες δεκαετίες η Σοσιαλδημοκρατία έγινε σκιά του εαυτού της. Αλλά στη διελκυστίνδα ανάμεσα στον καπιταλισμό, τη δημοκρατία και την κοινωνική σταθερότητα η Σοσιαλδημοκρατία ήταν και παραμένει η μόνη αξιόπιστη λύση. Είναι αυτή ακριβώς η επιτυχία της, που μας έκανε να ξεχάσουμε πόσο σημαντικό ήταν το σοσιαλδημοκρατικό εγχείρημα.

Η Sheri Berman

Μια από τις θέσεις της Μπέρμαν που προκαλεί απορίες είναι η άποψή της ότι φασίστες, εθνικοσοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες είχαν σημαντικές ομοιότητες όσον αφορά την κοινή τους άποψη για το πρωτείο της πολιτικής, αλλά και την αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού. Βεβαίως η μεγάλη τους διαφορά αφορά την άρνηση της δημοκρατίας εκ μέρους των φασιστών και των εθνικοσοσιαλιστών. Νομίζω όμως ότι εδώ η ίδια αντιφάσκει με τον εαυτό της. Γιατί η ίδια η ανάλυσή της δείχνει ότι ο εθνικισμός και όχι το πρωτείο της πολιτικής αποτελεί το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του φασισμού. Το πρωτείο της πολιτικής και της δημοκρατίας είναι εκείνο το χαρακτηριστικό που αρμόζει μόνο στη Σοσιαλδημοκρατία. Αλλά επίσης θεωρώ ότι κάνει λάθος όσον αφορά τη σχέση της Σοσιαλδημοκρατίας με τον φιλελευθερισμό. Πιστεύω ότι οι Μπερνστάιν και Ροσέλι είχαν δίκιο όταν υποστήριζαν πως η Σοσιαλδημοκρατία αποτελεί τη «νόμιμο κληρονόμο» του κλασικού φιλελευθερισμού. Βεβαίως, από τη μεριά της η Μπέρμαν έχει όλα τα δίκια όταν περιγελά όσους ταυτίζουν τη Σοσιαλδημοκρατία με τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Στην Ελλάδα θα είχε να προσθέσει και όσους την ταυτίζουν με ενδιάμεσους πόλους και άλλα παρεμφερή απολίτικα πράγματα.

Το πρωτείο της πολιτικής είναι ένας πολύτιμος οδηγός στο διάλογο που έχει ανοίξει και στη χώρα μας για τη συγκρότηση του ελληνικού σοσιαλδημοκρατικού πόλου. Η Ελένη Αστερίου, έμπειρη μεταφράστρια, αλλά και κοινωνός των προβληματισμών για την ευρωπαϊκή και παγκόσμια Αριστερά, μεταφράζει με τόση γνώση των δεδομένων ώστε να φαίνεται σαν αυτό το βιβλίο να γράφτηκε απευθείας στα ελληνικά.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ 

Το πρωτείο της πολιτικής