Ο Σπινόζα και η τέχνη της ευτυχίας

Οφείλουμε ευχαριστίες στις εκδόσεις «Μελάνι» που φέρνουν και πάλι στην επικαιρότητα την ποιότητα αυτής της κομψής, άψογα συγκερασμένης και ταυτοχρόνως εξαιρετικά φιλάνθρωπης σκέψης. Το ενδιαφέρον, το οποίο παρουσιάζει κάθε φορά η μελέτη των σχολαστικών πλην όμως ρηξικέλευθων διερευνήσεων του Βενεδίκτου ντε Σπινόζα (Άμστερνταμ, 1632 – Χάγη, 1677) έγκειται, όπως διδάσκει ο Ζιλ Ντελέζ, στο ότι «κανένας φιλόσοφος δεν φάνηκε περισσότερο άξιος, αλλά και κανέναν δεν τον περιύβρισαν και δεν τον μίσησαν περισσότερο [...] θέσεις που έδωσαν στο σπινοζισμό διαστάσεις σκανδάλου. Οι θέσεις αυτές εμπεριέχουν μια τριπλή καταγγελία: καταγγελία της "συνείδησης", των "αξιών" και των "λυπημένων παθών"». (Βλ. Σπινόζα, Πρακτική φιλοσοφία, εκδόσεις Νήσος, 1996, σελ. 31).

Πώς να κατανοήσουμε τα συναισθήματά μας; Πώς να βρούμε την ελευθερία αποδεχόμενοι τους περιορισμούς της;

Ο συγγραφέας του Ο Σπινόζα και η τέχνη της ευτυχίας γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1967. Διδάσκει φιλοσοφία. Σε συνέχεια μιας εμβριθούς μελέτης του σπινοζικού καταπιστεύματος, θέτει ορισμένα καίρια ερωτήματα του τύπου: Πώς να κατανοήσουμε τα συναισθήματά μας; Πώς να βρούμε την ελευθερία αποδεχόμενοι τους περιορισμούς της; Πώς να μεταμορφώσουμε τη θλίψη σε χαρά, την εξάρτηση σε πίστη στον εαυτό μας; Πώς να βρούμε νόημα στο ανούσιο ξετύλιγμα της ζωής μας; Για τους επαρκείς γνώστες της μείζονος συμβολής του Σπινόζα στην υπόθεση της δυτικοευρωπαϊκής σκέψης, το παρόν βιβλίο συνιστά μιαν ακόμη ευγενή πρόσκληση επανεκτίμησής της, από ψυχολογικής, μεταξύ άλλων, σκοπιάς. Για τους άλλους, οι οποίοι δεν έχουν για διάφορους λόγους εντρυφήσει στα πολύπλοκα έργα του τολμηρού και ανατρεπτικού αυτού φιλοσόφου, ο Μπαλταζάρ Τόμας τους προσφέρει έναν εύχρηστο οδηγό ανάγνωσης, σύντομο και καλογραμμένο, ικανό να τους εξοικειώσει σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό με το μηχανισμό θέασης του βίου, τον οποίο εισηγήθηκε ο Σπινόζα, κινδυνεύοντας μάλιστα να δολοφονηθεί από ένα φανατικό στέλεχος της σεφαρδίτικης κοινότητας του Άμστερνταμ, στην οποία αρχικώς θεσμικά ανήκε.

Ελευθερία της βούλησης ή της άγνοιας

Ο Βενέδικτος νε Σπινόζα, συνειδητά ακτήμων, πεισματικά λιτός...

Η παροιμιώδης διάζευξη Deus sive Natura, ήτοι Θεός ή Φύση, άνοιξε, ως γνωστόν, ένα νέο κεφάλαιο στην προσέγγιση των αινιγμάτων της ζωής: η σπινοζική σχολή στοχασμού απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τα δεσμά ποικίλων φαντασιώσεων, τα οποία προσπάθησε να του επιβάλει επί αιώνες μια εξουσιαστική, λεγομένη ενίοτε επίσημη κοσμοθεωρία. Ο Σπινόζα, ο συνειδητά ακτήμων, ο πεισματικά λιτός, στο νου του οποίου συναντήθηκε μια βαθύτατη μυστικοπαθής αγάπη του θείου και ο πανθεϊσμός, απότοκος των θεωριών του Καρτέσιου για τον ορθολογισμό, καταγγέλλει με σπάνιο σθένος και υποδειγματική αυταπάρνηση «τις λατρείες του θανάτου, την προδοσία του σύμπαντος και του ανθρώπου».

Απομονώνοντας καίρια χωρία ο συγγραφέας έχει το προνόμιο να μας συστήσει έναν Σπινόζα γείτονα, εύγλωττο και το κυριότερο απολύτως κατανοητό.

Ο Μπαλταζάρ Τόμας συγκεντρώνεται ως επί το πλείστον στη μνημειώδη Ηθική του Ολλανδού φιλοσόφου. Παραθέτω τους συναφείς τίτλους των τεσσάρων ενοτήτων: 1) τα συμπτώματα και η διάγνωση – στη ζούγκλα των συναισθημάτων, 2) τα κλειδιά για την κατανόηση – η αγάπη της αναγκαιότητας, 3) τα μέσα για να ενεργήσουμε – αλλάζουμε τα πάθη μας και 4) μια θεώρηση του νοήματος της ύπαρξης – ο Θεός πέρα από τις θρησκείες. Απομονώνοντας καίρια χωρία και διαρθρώνοντας με αρκετά πρωτότυπο τρόπο ένα σύστημα ειδικότερης εποπτείας του σπινοζικού προτάγματος, ο συγγραφέας έχει το προνόμιο να μας συστήσει έναν Σπινόζα γείτονα, εύγλωττο και το κυριότερο απολύτως κατανοητό. Το αναγνωστικό κέρδος είναι εν ολίγοις εξασφαλισμένο: οι δίκην ασκήσεως κατακλείδες των επί μέρους κεφαλαίων της μελέτης, την οποία απέδωσε, το τονίζω, με άνεση η δόκιμη μεταφράστρια, προοικονομούν ασφαλή κατανόηση των ζητημάτων, τα οποία απασχόλησαν τη σύντομη, ταραγμένη αλλά τόσο παραγωγική ζωή του Βενεδίκτου ντε Σπινόζα.

Ένα από τα κλειδιά κατανόησης των αιτίων και αιτιατών της ανθρώπινης αβελτηρίας έγκειται, σύμφωνα με τον τελευταίο, στην άσκηση της νομιζόμενης ελευθερίας της βούλησης. Απομονώνω για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής τα εξής από τη σελ. 12, Ηθική, μέρος Β΄, Πρόταση 35, Σχόλιο: «(...) Οι άνθρωποι σφάλλουν ως προς την πεποίθησή τους πως είναι ελεύθεροι, η οποία βασίζεται μόνο στο ότι έχουν συνείδηση των ενεργειών τους και άγνοια των αιτίων από τα οποία αυτές καθορίζονται. Άρα η ιδέα της ελευθερίας τους έγκειται στο ότι δεν γνωρίζουν κανένα αίτιο των ενεργειών τους. Διότι όταν λένε ότι οι ανθρώπινες ενέργειες εξαρτώνται από τη βούληση, δεν έχουν ιδέα για τι μιλάνε. Όλοι αγνοούν πράγματι τι είναι η βούληση και πώς κινητοποιεί το σώμα, ενώ όσοι διατυμπανίζουν άλλα και πλάθουν με το μυαλό τους έδρες και ενδιαιτήματα της ψυχής, προκαλούν συνήθως γέλιο ή αηδία». Ο μεθοδικός αναγνώστης μπορεί ν' ανατρέξει και στη συνέχεια που δίνει, από μιαν άλλη σκοπιά, στο θέμα ο μονήρης της Δρέσδης και της Φραγκφούρτης, ο βαθύς γνώστης της ελληνικής φιλοσοφίας και όχι μόνον, ο Αρθούρος Σοπενχάουερ, ενάμισι και πλέον αιώνα μετά την κυκλοφορία της Ηθικής, με το δραστικό δοκίμιό του Κριτική της ελευθερίας της βουλήσεως, το οποίο βραβεύτηκε μάλιστα από τη Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Νορβηγίας το 1839. Σημειωτέον ότι ξανακυκλοφόρησε στη γλώσσα μας το 2006 από τις εκδόσεις Δαμιανός.

Από το πάθος στη χαρά

Η ακύρωση της θλίψης είναι εν τέλει υπόθεση καθαρής γνώσης του Εαυτού.

Το κάθε μέλος της κοινωνικής ομάδας οφείλει κατά συνέπεια ν΄αναγνωρίσει εγκαίρως τους κινδύνους από την πλημμελή διαχείριση των όσων το αφορούν, αποδομώντας ό,τι ακριβώς σπεύδει προγραμματικά να το υπονομεύσει. Κοντολογίς: «η ιδιοφυΐα του Σπινόζα έγκειται στο γεγονός ότι δείχνει πως αυτά τα δύο ερωτήματα –Πώς να μετατρέψω τη λύπη σε χαρά; Πώς να μετατρέψω το πάθος σε δράση;– είναι αλληλένδετα. Πράγματι, ο Σπινόζα συνδέει το πάθος –μια έντονη συγκίνηση που καθορίζει το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά μας– με την παθητικότητα, όπως το θέλει και η ετυμολογία της λέξης πάθος. [...] αν κατορθώσουμε να γνωρίσουμε τα πάθη μας και τις αιτίες που τα προκαλούν, θα γίνουμε ενεργητικοί και συγχρόνως χαρούμενοι. Είναι «το καλύτερο φάρμακο για τις συναισθηματικές επήρειες» που μπορεί κανείς να επινοήσει, η θεμελιακή μέθοδος της Ηθικής του Σπινόζα – η γνώση του ζην με την πληρέστερη έννοιά της». (βλ, σελ. 137). Η ακύρωση της θλίψης είναι εν τέλει υπόθεση καθαρής γνώσης του Εαυτού, απαλλαγμένης από στρεβλώσεις, κατά συνθήκη ψεύδη, βασανιστικές αυταπάτες και βεβαίως ψευδαισθήσεις. Η σωκρατική ασκητική παρακολουθεί, οίκοθεν νοείται, από κοντά την ανέλιξη των επιχειρημάτων. Κάτι που δεν παραλείπουν ποτέ να συγκρατήσουν οι προσεκτικοί μελετητές του Σπινόζα.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

Ο Σπινόζα και η τέχνη της ευτυχίας
Μπαλταζάρ Τόμας
Μτφρ: Έφη Κορομηλά.
Εκδόσεις Μελάνι, 2013
Τιμή: € 14,00, σελ. 210