Η λογοτεχνία σε κίνδυνο

Της Νέλλης Βουτσινά

Ήμουν και είμαι ο «Ρομαντικός» που προσπαθεί να στοχαστεί το ξεπέρασμα του ρομαντισμού μέσα από την ανάλυση συγγραφέων με τους οποίους έχω διαδοχικά ταυτιστεί, έγραφε ο Τσβετάν Τοντορόφ στην Κριτική της Κριτικής, συνοψίζοντας μιαν ανήσυχη πνευματική πορεία και αφηγούμενος το χρονικό μιας προαναγγελθείσας ρήξης.

Είναι ήδη από το 1984 και την Κριτική της Κριτικής (ΠΟΛΙΣ, 1994) που αυτός, ο εκ των εισηγητών των φορμαλιστικών μεθόδων ανάλυσης του κειμένου και ένας από τους πρωτεργάτες της στρουκτουραλιστικής στροφής των λογοτεχνικών σπουδών στη Γαλλία, αυτός ο μαθητής του Ρολάν Μπαρτ, διαπιστώνει και ομολογεί πως η κριτική έχοντας επικεντρώσει, από τη δεκαετία του ’60 και μετά, στις αφηγηματικές τεχνικές και στους γλωσσικούς τρόπους, άρα στη λεκτική ύλη των κειμένων, και άρα κυρίως στη μελέτη της λογοτεχνικότητας, των όσων, δηλαδή, καθιστούν ένα συγκεκριμένο έργο λογοτεχνικό, έχει παραμελήσει να επικεντρώσει στο έργο καθεαυτό.

Είναι στην Κριτική της Κριτικής που διατυπώνει ευθέως την ανάγκη της επιστροφής στα αυτονόητα: πως δηλαδή η λογοτεχνία έχει να κάνει με την ανθρώπινη ύπαρξη, είναι ένας λόγος –και τόσο το χειρότερο γι’ αυτούς που φοβούνται τα μεγάλα λόγια– προσανατολισμένος προς την αλήθεια και την ηθική, και το έργο δεν είναι μόνο ένα κλειστό και αυτάρκες σύστημα, ένα γλωσσικό αντικείμενο που μιλά μια γλώσσα αυτοτελή και αμετάβατη, και που όταν δεν υπονομεύει το ίδιο του το νόημα, απλώς το καθιστά εσαεί διαφεύγον ή διαρκώς αναβαλλόμενο. Το έργο οφείλει να διεκδικήσει ξανά το νόημά του, και ο ορίζοντας της αλήθειας (της αλήθειας της αποκάλυψης και όχι εκείνη της αντιστοιχίας) οφείλει να τοποθετηθεί πάλι στο κέντρο της κριτικής και της ανάλυσης. Ακολούθως η κριτική οφείλει να πάψει να νίπτει τας χείρας της σε σχέση με το νόημα, και να μεταβεί από την κατηγορία της μεταγλώσσας σε αυτό που ο Τοντορόφ προτείνει και ορίζει ως διαλογική κριτική, και, επί του πρακτέου, ως μια συνδιαλλαγή του κριτικού αφενός με τα εργαλεία της Θεωρίας, αφετέρου με τη δική του φωνή, μια φωνή που βρίσκει την πηγή της μέσα σε μια ηθική ευθύνη (που έχει ο κριτικός) αποδεχτεί.

Μακράν του να συνηγορεί υπέρ ενός ηθικολογικού ή άλλου δογματισμού, αυτό που ο Τοντορόφ αναζητά είναι η υπέρβαση των συνόρων που υψώνει η ρομαντική αισθητική και ιδεολογία στον ανοιχτό χώρο. Έναν χώρο που δεν έχει παρά να ορίζεται από την αρχή της κοινής αναζήτησης της αλήθειας και τις ουμανιστικές αξίες ως πεδίο δυνατής συνεννόησης – και πιθανώς να είναι τα διδάγματα της εμπειρίας του εκπατρισμού (καθώς επισημαίνει και ο ίδιος) που καθιστούν δυνατή τη χειρονομία αυτή της διασυνοριακής επικοινωνίας. Γεγονός είναι πως αυτός ο «Ρομαντικός» προσπαθεί να στοχαστεί το ξεπέρασμα του ρομαντισμού κυρίως επειδή δεν διανοείται και δεν συζητά το ξεπέρασμα των ουμανιστικών συντεταγμένων ούτε για αστείο (ούτε καν χάριν γούστου - και από την άποψη αυτή συνεπής και η τελική, εκ των πραγμάτων, μετακίνηση του τόνου στο όνομά του, καθώς προκύπτει κατά βάθος πιο Γάλλος από Γάλλος).

Μια ρήξη συναινετική

Ο Νάσος Βαγενάς, στο εισαγωγικό σημείωμα της παρούσας έκδοσης, επισημαίνοντας την αντικομφορμιστική αυτή κίνηση ενός ανήσυχου κριτικού πνεύματος, που εξασκεί την ελευθερία του όχι μόνο απέναντι στα κλειστά δογματικά συστήματα, αλλά και απέναντι στα διανοητικά καθεστώτα που εμφανίζονται συχνά στις χώρες της ελευθερίας, περιγράφοντας το ήθος, τους σταθμούς και τη βαρύνουσα σημασία της πνευματικής αυτής περιπέτειας, παρέχει όλες τις απαραίτητες συντεταγμένες της αναγνωστικής προσέγγισης του κειμένου, μαζί και μια ορισμένη θερμοκρασία που προσανατολίζει την πρόσληψη: ο αφοριστικός τόνος, ωστόσο, επισημαίνει και ο Βαγενάς, δεν έχει ως αιτούμενο τη ρήξη αλλά τη συμφιλίωση και τη συνδιαλλαγή μεταξύ Θεωρίας και αυτής της νέας ουμανιστικής θεώρησης της λογοτεχνίας που προτείνει ο Τοντορόφ, και άρα ο ενίοτε ανιχνεύσιμος αφοριστικός τόνος (είτε του εισηγητή είτε του συγγραφέα) απλώς αναδεικνύει την αίσθηση του κατεπείγοντος, και σίγουρα προϋποθέτει πως η κουβέντα έχει πάψει προ πολλού να είναι μόνο θεωρητική.

Εξάλλου είναι ο ίδιος ο Τοντορόφ που συνδέει τη πνευματική αυτή περιπέτεια με τις διαδρομές και τους σταθμούς της βιογραφίας, αποδεικνύοντας κι εμπράκτως όχι μόνο πως το γνωστικό αυτό αντικείμενο, η λογοτεχνία, συνδιαλέγεται ευθέως με την ύλη της ζωής, αλλά και πως η κατάφαση σε αυτή τη συνδιαλλαγή είναι προς όφελος τόσο της λογοτεχνίας όσο και της ζωής. Μέσα από τη βιογραφία εντοπίζει τη στιγμή, στα μέσα της δεκαετίας του ’60, που ξαφνικά έγινε επιτακτική η ανεύρεση καινούργιων εργαλείων εργασίας: Αισθάνθηκα την ανάγκη να εξοικειωθώ με τα δεδομένα και τις έννοιες της ψυχολογίας, της ανθρωπολογίας, της ιστορίας. Αφού οι ιδέες των συγγραφέων ξαναέβρισκαν όλη τη δύναμή τους, θέλησα, για τις καταλάβω καλύτερα, να βυθιστώ στην ιστορία της σκέψης που αφορά τον άνθρωπο και τις κοινωνίες του, στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία. Και αν είναι αυτή η στιγμή της ρήξης, ήδη από τη γέννησή της συστήνεται με τους όρους ενός πνευματικού ανοίγματος, μιας διεύρυνσης του γνωστικού αντικειμένου με στόχο την εμβάθυνση της κατανόησης και με τη βεβαιότητα πως όλα τα δώρα της κατανόησης αυτής θα επιστραφούν πίσω στο ακέραιο, αφού είναι πρωτίστως η λογοτεχνία αυτή που πιο πυκνή, πιο εύγλωττη από την καθημερινή ζωή, αλλά όχι ριζικά διαφορετική,… διευρύνει τον κόσμο μας.

Η λογοτεχνία, λοιπόν (και τόσο το χειρότερο γι’ αυτούς που φοβούνται τα μεγάλα λόγια) δεν είναι μόνο μια αποσκευή πνευματική, αλλά και εμπειρική, και απευθύνεται σε όλους, όχι μόνο στους μελετητές της, καθώς η γνώση της λογοτεχνίας δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μια από τις βασιλικές οδούς που οδηγούν στην ολοκλήρωση του καθενός. Έτσι, μόνο παράλογο μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός πως η διδασκαλία της λογοτεχνίας στη μέση εκπαίδευση στη Γαλλία (σαν αποτέλεσμα διεργασιών που εκκινούν από τη δεκαετία του ’60, και παίρνουν σάρκα και οστά μετά το Μάη του ’68 που διατάραξε τις πανεπιστημιακές δομές και τροποποίησε σε βάθος τις υπάρχουσες ιεραρχίες), έχει υποταχτεί στις συντεταγμένες της λογοτεχνικής Θεωρίας, με αποτέλεσμα στο σχολείο να μη μαθαίνει κανείς για ποιο πράγμα μιλούν τα έργα, αλλά για ποιο πράγμα μιλούν οι κριτικοί, λέει ο Τοντορόφ, εξελίσσοντας γενναία τον προβληματισμό του, ανοίγοντας τη θεωρητική κουβέντα και αντικρίζοντας κατάματα την καρδιά του προβλήματος. Είναι άλλο η δευτεροβάθμια και άλλο η τριτοβάθμια εκπαίδευση, υπενθυμίζει: η δευτεροβάθμια δεν απευθύνεται στους ειδικούς αλλά σε όλους, η δευτεροβάθμια οφείλει να χτυπάει φλέβα και να δίνει την ευκαιρία της άμεσης επαφής με τη βασιλική αυτή οδό, να διδάσκει λογοτεχνία και όχι λογοτεχνικές σπουδές, να μιλά για νόημα και όχι για εργαλεία, να προσεγγίζει περιεχόμενα και όχι φόρμες – η μέση εκπαίδευση δεν δικαιούται να αποτυγχάνει στο να δίνει, τουλάχιστον, την ευκαιρία αυτού του είδους της προσέγγισης, ούτε, ακόμα χειρότερα, να λειτουργεί αποτρεπτικά για την ίδια τη σχέση με τη λογοτεχνία. Ζητά, κατά συνέπεια, από τους εκπαιδευτικούς, που ως παράγωγα των πανεπιστημιακών σπουδών τους έχουν «αλωθεί» από τους κώδικες και τις κατηγορίες της Θεωρίας, κάτι που και ο ίδιος αναγνωρίζει ως ιδιαιτέρως δύσκολο: εσωτερικεύοντας την πανεπιστημιακή τους εκπαίδευση, να μπορούν να επαναφέρουν τη Θεωρία στην κατάσταση ενός αόρατου εργαλείου, προκρίνοντας στη διδασκαλία τους την προσέγγιση της λογοτεχνίας ως κατ’ εξοχήν πεδίο όπου αρθρώνεται η σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο.

Γενεαλογικά

Ήδη από την Κριτική της Κριτικής ο μελετητής της ιστορίας των ιδεών Τοντορόφ, παίρνοντας τη σκυτάλη από το θεωρητικό της λογοτεχνίας, έχει συσχετίσει τη διάρρηξη αυτής της σχέσης μεταξύ λογοτεχνίας και κόσμου, την αντιστροφή δηλαδή της ιεραρχίας μεταξύ νοήματος και ομορφιάς καιτη σταδιακή αυτονόμηση της αισθητικής αξίας με τη ρομαντική αισθητική και ιδεολογία, την αρχική διατύπωση της οποίας εντοπίζει στους ρομαντικούς της ομάδας της Ιένας. Εδώ, συνοψίζοντας το γενεαλογικό σχήμα, πιάνει το νήμα από την αρχή, και την αριστοτελική μίμηση που εγκαθιδρύει τους δεσμούς της ποιητικής τέχνης με τον κόσμο. Από την κλασική θεωρία της ποίησης, μέχρι την Αναγέννηση, το Διαφωτισμό και το Ρομαντισμό, και από εκεί στις σύγχρονες πρωτοπορίες, ο Τοντορόφ παρακολουθεί τη μεγάλη μετατόπιση της προοπτικής που συντελείται καθώς αποκαθηλώνεται το θείο και το θρόνο καταλαμβάνει πρώτα ο καλλιτέχνης-δημιουργός, εν συνεχεία το ίδιο το έργο ως κλειστό και αυτάρκες σύμπαν. Η εκκοσμίκευση της θρησκευτικής εμπειρίας και η ανάλογη ιεροποίηση της τέχνης, είναι η διεργασία που οδηγεί στη σταδιακή χειραφέτηση και του έργου και του καλλιτέχνη, όμως μέχρι και το ρομαντισμό (ακόμα και τον Μπωντλαίρ, ακόμα και τους Ουάιλντ και Φλωμπέρ, λέει ο Τοντορόφ) και παρόλο που η αισθητική αξία έχει εδραιωθεί ως η απόλυτη νομοθετική αρχή, δεν έχει ακόμα διαρραγεί ουσιαστικά η σχέση της τέχνης με τον κόσμο. Αυτό θα γίνει μόνο μετά τον Νίτσε και τις σύγχρονες πρωτοπορίες, και πιο επίμονα κυρίως από τη στιγμή που το φόβητρο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού θα καταστήσει ύποπτη την οποιαδήποτε υποδούλωση και σύνδεση της τέχνης με την ιδεολογία. Το σχήμα ευρύ, συμπυκνωμένο, περιεκτικό και διαυγές εκβάλλει στις μέρες μας, καταδεικνύοντας πώς η αποσύνδεση αυτή καταλήγει και να αποστραγγίζει τη λογοτεχνία από τους χυμούς της, και να την καταδικάζει σε στάσεις αυτιστικές, και, τελικά, να την απομακρύνει από τους αναγνώστες της.

Η λογοτεχνία στον ανοιχτό χώρο

Δεδομένου ότι παράγωγα της διαδικασίας αυτής δεν είναι μόνο ο φορμαλισμός, αλλά και οι μηδενιστικές και σολιψιστικές τροπές της λογοτεχνικής παραγωγής, οι οποίες, επιμένει ο Τοντορόφ, έχουν κυριαρχήσει στη γαλλική λογοτεχνική σκηνή. Και μπορεί εκτός Γαλλίας η κυριαρχία αυτή να μην είναι ολοκληρωτική· η σολιψιστική πάντως τροπή, αυτή η αυτάρεσκη και ναρκισσιστική κλίση η οποία –όπως και η μηδενιστική (που στην άρνηση της αναπαράστασης απαντά με την αναπαράσταση της άρνησης)– στηρίζεται στην ιδέα ότι μια ριζική τομή χωρίζει το εγώ από τον κόσμο, με άλλα λόγια ότι κοινός κόσμος δεν υπάρχει, αποδείχτηκε ανθεκτικότερη του αναμενόμενου εμμονή και της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Και ακόμα κι αν στο ελληνικό σχολείο μπορεί μόνο μερικώς να ανιχνεύονται τα συμπτώματα της γαλλικής εκπαίδευσης (στην υπαγωγή του μαθήματος της λογοτεχνίας στο μάθημα της γλώσσας, για παράδειγμα: ολοκληρωτική στην πρωτοβάθμια, μερική στη δευτεροβάθμια)· ή αν επιμένουν να ανιχνεύονται κάποιες άλλες χρόνιες αγκυλώσεις (το γεγονός πως ο σκοπός του μαθήματος ταυτίστηκε κατά καιρούς με σκοπούς όχι αλλότριους, αλλά πάντως επί μέρους, όπως της Ιστορίας ή της εθνικής ιδεολογίας), το πανθομολογούμενο είναι –και όχι μόνο επειδή όλα κρίνονται εκ του αποτελέσματος– πως δεν έχει αξιωθεί σαν «μάθημα» τη θέση που οφείλει να έχει.

Έτσι, και παρόλο που η παρέμβαση αυτή του Τοντορόφ στους κόλπους της Θεωρίας διεκδικεί τη δυναμική ενός μανιφέστου, κι επειδή ακριβώς μιλάμε για το «γνωστικό αντικείμενο» που επιτρέπει στον καθένα να ανταποκριθεί καλύτερα στην κλίση τού να είναι ανθρώπινος, αξιώνει ευρύτερο –και όχι μόνο «ειδικό»– ακροατήριο η τεκμηριωμένη αυτή υπόμνηση ενός μεγάλου στοχαστή, που με το απέριττο ύφος και το ήθος ενός δάσκαλου σοφού, και με τον άμεσο και ξεκάθαρο λόγο του, μας παίρνει, κυριολεκτικά εδώ, από το χέρι (μας τραβάει ελαφρώς και από το αφτί) για να μας θυμίσει τι πραγματικά μπορεί η λογοτεχνία, και πόσο νευραλγική είναι η θέση που οφείλει να κατέχει στο κέντρο της μεγάλης συζήτησης των ιδεών.

http://nellivou.wordpress.com/