«Φιλοσοφία του ψηφιακού: Μια εισαγωγή» (κριτική) – Όταν η τεχνολογία επανασχεδιάζει τη σχέση μας με τον κόσμο

Το εγχείρημα κατανόησης της δυναμικής φύσης της τεχνολογίας και της ανθρώπινης κατάστασης μέσα στο πλαίσιο αυτό συντελείται σήμερα κάτω από το βάρος της διαπίστωσης ότι η τεχνολογία επανασχεδιάζει τη σχέση μας με τον κόσμο, προκαλώντας βαθείς μετασχηματισμούς στις σταθερές που οργάνωναν τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο. Η σταθερά αναπτυσσόμενη και μεταλλασσόμενη δυναμική της αμφισβητεί τα διαθέσιμα εννοιολογικά σχήματα, οδηγεί σε κατάλυση ή υπέρβαση εδραίων διακρίσεων, δοκιμάζει τα εργαλεία με τα οποία προσεγγίζουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο, προκαλεί τα όρια μεταξύ των ακαδημαϊκών πεδίων, στο βαθμό που διαρκώς αναδύονται γκρίζες ή τυφλές περιοχές που τα παραδοσιακά σχήματα αδυνατούν να καλύψουν. Η αβεβαιότητα που προκαλείται, ο περίπλοκος και «ατίθασος» χαρακτήρα του υπό μελέτη πεδίου, η έκταση και το βάθος των μετατοπίσεων και μια σειρά καινοφανών επιπτώσεων που προκάλεσε, και συνεχίζει εκθετικά να προκαλεί, η όλο και ευρύτερη μετάβαση στην ψηφιακότητα ως συνθήκη ύπαρξης μάς οδηγούν να επιστρατεύσουμε εργαλεία και εννοιολογικά σχήματα από μια ποικιλία γνωστικών πεδίων, τα οποία, κάτω από την ανάγκη να συνδιαλεχθούν, διαμορφώνουν σταδιακά ένα κοινό εννοιολογικό πλαίσιο για την κατανόηση της νέας συνθήκης και όσων μεταβάλλονται ή παράγονται εξ αρχής μέσα σε αυτή.

Η Φιλοσοφία της Τεχνολογίας σήμερα 

Η τεχνολογία ως οντολογία, η επιτελεστικότητα των τεχνημάτων, η συγκρότηση της υποκειμενικότητας μέσα στην ψηφιακή συνθήκη και η έννοια του δρώντος στο ίδιο πλαίσιο, οι συνέπειες μιας τεχνολογικά διαμεσολαβημένης ανθρώπινης εμπειρίας, ζητήματα ψηφιακού πολιτισμού, προβληματισμοί για την ψηφιακότητα όσο και για τον τρόπο με τον οποίο τα πεδία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, μεμονωμένα αλλά και διεπιστημονικά, αλληλεπιδρούν μαζί της συνιστούν κατεξοχήν σύγχρονους προβληματισμούς στη Φιλοσοφία της Τεχνολογίας. Η φιλοσοφική πραγμάτευση του πεδίου της τεχνολογίας, έχοντας υπερβεί τις αρχικές της αμφιταλαντεύσεις, απομακρύνεται πια οριστικά από τη θεώρηση της τεχνολογίας, με κεφαλαίο Τ, ως συνεκτικά οργανωμένου τρόπου ζωής και σύλληψης του κόσμου, πληθυντικοποιεί τη συζήτηση, αναφέρεται σε τεχνολογίες και τεχνικές διευθετήσεις που εξελίσσονται σε λειτουργική αλληλόδραση με τις κοινωνικές διεργασίες και επιχειρεί την κριτική τους επεξεργασία. Παράλληλα, απομακρύνεται και από τη θεώρηση της ίδιας της Φιλοσοφίας της Τεχνολογίας ως συνεκτικά οργανωμένου πλαισίου με καθορισμένη ταυτότητα, και αυτοπροσδιορίζεται ως συναρμογή ποικίλων θεωρητικών προσεγγίσεων, κάθε μια από τις οποίες συμβάλλει με την ιδιαίτερη προοπτική της και εμπλουτίζει τη συζήτηση με τα εννοιολογικά της εφόδια.

Η επιμελήτρια επέλεξε να μεταφραστούν μελέτες που αποτέλεσαν κομβικά σημεία στην εξέλιξη της φιλοσοφικής διερεύνησης της ψηφιακής τεχνολογίας και να πλαισιωθούν από πρωτότυπες συμβολές

Ο συλλογικός τόμος Φιλοσοφία του ψηφιακού: Μια εισαγωγή, ο οποίος κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το 2024 υπό την επιμέλεια της Γκόλφως Μαγγίνη, καθηγήτριας νεότερης και σύγχρονης φιλοσοφίας του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ως οδηγός ανάγνωσης έρχεται να προσθέσει την πολύτιμη συνεισφορά του στα εγχώρια δεδομένα της ακαδημαϊκής έρευνας και διδασκαλίας, όσο και στην έγκυρη ενημέρωση ενός ευρύτερου κοινού. Η επιμελήτρια επέλεξε να μεταφραστούν μελέτες που αποτέλεσαν κομβικά σημεία στην εξέλιξη της φιλοσοφικής διερεύνησης της ψηφιακής τεχνολογίας και να πλαισιωθούν από πρωτότυπες συμβολές, που στοχάζονται κριτικά πάνω στην προβληματική που θέτουν τα κείμενα που έχουν αποδοθεί στα ελληνικά. Μοναδική εξαίρεση η μελέτη του Μανώλη Πατηνιώτη, που έχει γραφεί εξαρχής στα ελληνικά για τον τόμο και πλαισιώνεται αντίστοιχα. Δεν διστάζει να συμπεριλάβει στη συλλογή κείμενα που στοχάζονται για την ψηφιακή τεχνολογία πριν κυριαρχήσει το διαδίκτυο και η ψηφιακότητα εξελιχθεί σε συνθήκη, καταγράφοντας παλαιότερα και πιο σύγχρονα σχήματα εννοιολογικής πραγμάτευσης των ζητημάτων που αναδύονται και προοπτικές που διερευνούν τις προβληματικές σε μια συνθήκη που διαρκώς τροποποιεί τον χαρακτήρα της. Κύριο μέλημά της δεν είναι η ιστορική παράθεση αλλά ο γόνιμος διάλογος μιας ποικιλίας προσεγγίσεων και προσανατολισμών που τίθενται από τα μεταφρασμένα κείμενα και, παράλληλα, ο εμπλουτισμός αυτής της συζήτησης, με την προσθήκη κριτικών συμβολών με τις οποίες πλαισιώνουν τα μεταφρασμένα κείμενα νέοι κυρίως ερευνητές, οι οποίοι προέρχονται από διαφορετικά γνωστικά πεδία και συμβάλλουν, με την πολυπρισματικότητα των οπτικών τους, στη χαρτογράφηση ενός εγγενώς πρωτεϊκού γνωστικού πεδίου και στην ανάδειξη του ιδιότυπου χαρακτήρα του.

Οι μελέτες που περιλαμβάνονται στον τόμο τοποθετούνται ενεργά στη συζήτηση που προδιαγράψαμε, προσδιορίζοντας τους όρους της φιλοσοφικής διερώτησης η οποία, ενώ επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις ψηφιακές τεχνολογίες, εκτείνει το εύρος της προβληματικής της. Υπερβαίνει τη μονομερή εστίαση στις ηθικές και εν γένει κανονιστικές παραμέτρους των ζητημάτων, δίχως να υποβαθμίζει ούτε την οξύτητα των ηθικών και πολιτικών διλημμάτων που οι κανονιστικές προσεγγίσεις φέρνουν στο προσκήνιο ούτε την ανάγκη να διατυπωθούν αιτιολογημένες θέσεις για την επεξεργασία τους. Κατευθυντήρια γραμμή συνιστά το μέλημα να συγκροτηθεί ένα διακριτό και αυτοτελές πεδίο φιλοσοφικής διερεύνησης της ψηφιακότητας, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο που ορίζει η Φιλοσοφία της Τεχνολογίας ή και οι Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, το οποίο θα εκτείνεται σε ζητήματα οντολογίας, γνωσιοθεωρίας, φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, αλλά και πρακτικής φιλοσοφίας, ηθικής και πολιτικής, δίχως τους περιορισμούς που θα έθετε κάποια δεσπόζουσα φιλοσοφική παράδοση ή φιλοσοφικό ρεύμα. Φιλοδοξία του η διατύπωση νέων ερωτημάτων και ο προσδιορισμός κατευθυντήριων ιδεών που θα γονιμοποιούσαν την έρευνα στην ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα, παρά η παρουσίαση συνεκτικά δομημένων θεωριών.

Υπό ποιους όρους μπορούμε να νοήσουμε τον ανθρώπινο πολιτισμό ως τμήμα μιας ενοποιημένης φύσης, με κριτήριο την πληροφορία, πώς «η πληροφορία ως πραγματικότητα» επιβάλλει νέου τύπου διακρίσεις, αλλά και κατά πόσο θα ήταν θετική η διαμόρφωση μιας αντίρροπης τάσης που θα επιχειρούσε τη στροφή σε μια προγενέστερη κατάσταση;

Ο αξιοσημείωτος αριθμός και η ποικιλία των κειμένων, το ευρύ χρονικό διάστημα που καλύπτουν ο πολυδιάστατος προσανατολισμός των διερωτήσεων οργανώνεται, υπηρετώντας τον κεντρικό προσανατολισμό του τόμου, σε τρία μέρη, κάθε ένα από τα οποία περιλαμβάνει μεταφρασμένες μελέτες και τις αντίστοιχες πλαισιώσεις τους. Στο πρώτο μέρος αναδύονται ερωτήματα που εστιάζουν στην οντολογία και γνωσιοθεωρία και εστιάζουν στα πολύμορφα σχήματα διαπλοκής πραγματικότητας και δυνητικότητας στο ψηφιακό πλαίσιο. Πώς μέσα στην «ψηφιακή σφαίρα» ο σύγχρονος άνθρωπος μετατρέπεται σε πληροφοριακό οργανισμό και ποιες συνέπειες έχει για την αυτοαντίληψή μας η παραδοχή μιας εγγενώς πληροφοριακής φύσης ανθρώπινης ταυτότητας; Σε ποια έκταση και βαθμό η υβριδικότητα, ιδιότυπο χαρακτηριστικό της ψηφιακότητας, παρεμβαίνει στην ανθρώπινη κατάσταση; Υπό ποιους όρους μπορούμε να νοήσουμε τον ανθρώπινο πολιτισμό ως τμήμα μιας ενοποιημένης φύσης, με κριτήριο την πληροφορία, πώς «η πληροφορία ως πραγματικότητα» επιβάλλει νέου τύπου διακρίσεις, αλλά και κατά πόσο θα ήταν θετική η διαμόρφωση μιας αντίρροπης τάσης που θα επιχειρούσε τη στροφή σε μια προγενέστερη κατάσταση; Έχει αξία η εννοιολογική διερεύνηση των οντολογικών παραμέτρων της ψηφιακότητας και υπό ποιους όρους θα ήταν ρεαλιστικό ένα κοινωνικό εγχείρημα διαχείρισης των ψηφιακών τεχνουργημάτων, στο μέτρο που δεν λειτουργούν ως μεμονωμένα στοιχεία αλλά ως ρευστά και μετασχηματιζόμενα οικοσυστήματα και προκαλούν αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τη γνώση;

Ο ρόλος του σώματος και της εμπειρίας 

Υπό την προοπτική της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, οι ισάριθμες μελέτες του δεύτερου μέρους εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στο ρόλο του σώματος και της εμπειρίας και ευρύτερα στη διαμόρφωση της ταυτότητας στο πεδίο του ψηφιακού. Με ποια εργαλεία μπορούμε να πραγματευτούμε την ενσώματη διάσταση του ψηφιακού και υπό ποιους όρους δυνητικοποιείται η ενσώματη εμπειρία στο πλαίσιο του κυβερνοχώρου; Πώς λειτουργεί ο κυβερνοχώρος – ως μίμηση/αναδιπλασιασμός του πραγματικού ή ως φυγή από αυτό; Πόσο καθοριστικά διαμεσολαβείται η σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο από την τεχνολογία και ειδικότερα από την ψηφιακότητα και σε ποιο βαθμό είναι αναγκαία μια αυτοτελής φιλοσοφική διερεύνηση της τεχνολογίας και κατά πόσο αποτελεί ανυπέρβλητη συνθήκη της ανθρώπινης ύπαρξης και της υποκειμενικότητας η υλικότητα της ενσώματης παρουσίας σε ένα πλαίσιο που κυριαρχεί η αϋλότητα της πληροφορίας; Και σε πιο συλλογική προοπτική, κατά πόσο η ψηφιακότητα, διανοίγοντας νέους χώρους, θα μπορούσε να λειτουργήσει απελευθερωτικά για τις έμφυλες ταυτότητες και υπονομευτικά για την κυρίαρχη πατριαρχική σύλληψη της κοινωνίας;

Στο τρίτο μέρος εξετάζονται ζητήματα πολιτικής φιλοσοφίας και κοινωνικής θεωρίας στο πλαίσιο του ψηφιακού. Η θεμελιακή διερώτηση για την πολιτική και κοινωνική διάσταση των τεχνουργημάτων και τα ευρύτερα αιτήματα επιτήρησης και διαχείρισης της ατομικής και συλλογικής ύπαρξης στην ψηφιακή συνθήκη, εξειδικεύονται στη διερεύνηση των όρων δυνατότητας κοινωνικής οργάνωσης και διαλόγου στον δημόσιο ψηφιακό χώρο, στις νέες συνθήκες συγκρότησης συλλογικοτήτων, στον μετασχηματισμό της πολιτικής δράσης από τις νέου τύπου συλλογικότητες που δημιουργούνται και στις μεταβολές που υφίστανται οι παραδοσιακές εννοιολογήσεις που αφορούν την κοινότητα και τα «κοινά» και, ευρύτερα, στη διερεύνηση των συνεπειών που επιφέρει η υπέρβαση της διάκρισης ανθρώπου-τεχνήματος για το σύνολο των επιτελέσεων του ανθρώπινου βίου στο συλλογικό πεδίο.

Ενδεικτικό παράδειγμα, η ανάδυση της προβληματικής που αφορά στη δυνητικοποίηση της πραγματικότητας και της εμπειρίας στον ψηφιακό κόσμο και διερευνά τον ρόλο του σώματος και της σωματικότητας στο πλαίσιο αυτό.

Η οργάνωση του τόμου στη βάση των τριών αυτών μεγάλων θεματικών ούτε διαχωρίζει ούτε διακόπτει τη ροή των διερωτήσεων που αναδύονται, αντίθετα γονιμοποιεί έναν διάλογο μεταξύ των οπτικών που ομαδοποιούνται σε κάθε μέρος και αναδεικνύει κεντρικά ερωτήματα που διατρέχουν την προβληματική και των τριών αξόνων και θεματικών, προβάλλοντας αλληλοσυνδεόμενες συνιστώσες. Ενδεικτικό παράδειγμα, η ανάδυση της προβληματικής που αφορά στη δυνητικοποίηση της πραγματικότητας και της εμπειρίας στον ψηφιακό κόσμο και διερευνά τον ρόλο του σώματος και της σωματικότητας στο πλαίσιο αυτό.

Νέες οντότητες, ιδιότητες και συμπεριφορές 

Με τη μετάβαση στην ψηφιακότητα, τα πραγματοποιημένα αντικείμενα, σχέσεις και ταυτότητες δεν εξηγούνται επαρκώς μέσα από την αναγωγή τους σε μια οντολογικά πρότερη κατάσταση, σε δομές δεδομένων και κανόνες παραγωγής νοήματος. Η έντονα σχεσιακή συγκρότηση της νέας συνθήκης, η ανάδυση νέων οντοτήτων, ιδιοτήτων και συμπεριφορών δεν ερμηνεύονται ικανοποιητικά μέσα από μονομερή σχήματα που υποδεικνύουν προς την κατεύθυνση κάποιας ουτοπίας ή δυστοπίας. Ο επιμερισμός του επιστητού στις κλασσικές νεωτερικές κατηγορίες μοιάζει ανεπαρκής, όταν τα τεχνήματα εξελίσσονται σε εξαιρετικής πολυπλοκότητας δομές, προικισμένες με αυτοαναφορικές λειτουργίες που αμφισβητούν τους περιοριστικούς όρους της σύλληψής τους και μας αναγκάζουν να σκεφτούμε για την οντολογική τους υπόσταση και τη δράση τους στο κοινωνικό πεδίο.

Η αξιολογική διάκριση που υπονοείται πίσω από το δίπολο φυσικό/ψηφιακό και υπόρρητα οδηγεί σε υποτίμηση του ψηφιακού σε σχέση με το φυσικό, στη θεώρησή του ως κάτι λιγότερου, λειτουργεί περιοριστικά για τη φιλοσοφική διερώτηση

Μια από τις σημαντικές αντινομίες που απασχόλησαν τη φιλοσοφική σκέψη, ήδη από την πρώιμη φάση μελέτης της ψηφιακής τεχνολογίας, είναι η αξία διακρίσεων μεταξύ ψηφιακού και φυσικού ή δυνητικού και πραγματικού. Δεν μπορούμε, παρόλα αυτά, να κατανοήσουμε την ψηφιακότητα ως συνθήκη, εάν περιοριστούμε στη σύλληψή της ως αναδιπλασιασμό των οντοτήτων αυτού που αποκαλούμε «φυσικό κόσμο». Η αξιολογική διάκριση που υπονοείται πίσω από το δίπολο φυσικό/ψηφιακό και υπόρρητα οδηγεί σε υποτίμηση του ψηφιακού σε σχέση με το φυσικό, στη θεώρησή του ως κάτι λιγότερου, λειτουργεί περιοριστικά για τη φιλοσοφική διερώτηση, στο μέτρο που αγνοεί ουσιαστικές παραμέτρους του δυναμικού χαρακτήρα του ψηφιακού κόσμου, καθώς και το ότι η ψηφιακότητα, προσφέροντας τους όρους δυνητικοποίησης του πραγματικού, έχει τη δύναμη να λειτουργεί πολλαπλασιαστικά σε όσα μας προσφέρει η άμεση εμπειρία, με εκθετική μάλιστα πρόοδο.

Το νοητικό αυτόματο παράγεται από έναν συνδυασμό θεάματος και θεατή, ως διαμορφωνόμενο εν καταστάσει σύστημα, ως αυτοοργανούμενο κύκλωμα που σχηματίζει με τη σειρά του πληθώρα νέων κυκλωμάτων και σημάτων

Στο πλαίσιο επεξεργασίας της δυνητικοποίησης της εμπειρίας, οι ψηφιακές τεχνολογίες και ο κυβερνοχώρος δεν νοούνται ως θεατρικές επιτελέσεις που αναδιπλασιάζουν τον κόσμο, αλλά ως κάτι ριζικά νέο και ριζωματικό (rhizomatic), θα έλεγα, αξιοποιώντας τον όρο του Ζιλ Ντελέζ, ένα ιδιότυπο πλέγμα βιολογικών και τεχνολογικών συνιστωσών, που απαιτεί «ποικίλες στοχαστικές προσαρμογές». Σε μια από τις συμβολές του τόμου, ο Βρετανός φιλόσοφος Ίαν Χάμιλτον Γκραντ, αναγνωρίζοντας τις οφειλές του στη σκέψη του Ντελέζ, αξιοποιεί σε νέο συγκείμενο τις συλλήψεις του για το γίγνεσθαι (devenir), τo νοητικό αυτόματο (automate spirituel), το δυνητικό (virtuel) και τη δυνητικοποίηση (virtualisation), για να μελετήσει τους όρους υπό τους οποίους συνυφαίνονται βιολογία και τεχνολογία, τον πυρήνα δηλαδή του πεδίου που αποκαλούμε «κυβερνοκουλτούρα». Η έννοια του «νοητικού αυτόματου» διαμορφώθηκε ως εννοιολογικό εργαλείο με το οποίο ο Ντελέζ προσέγγισε το φαινόμενο του κινηματογράφου. Το νοητικό αυτόματο παράγεται από έναν συνδυασμό θεάματος και θεατή, ως διαμορφωνόμενο εν καταστάσει σύστημα, ως αυτοοργανούμενο κύκλωμα που σχηματίζει με τη σειρά του πληθώρα νέων κυκλωμάτων και σημάτων, με όλο και αυξανόμενους βαθμούς πολυπλοκότητας, ριζωματικά. Ένα τέχνημα, μια συσκευή εν λειτουργία, δημιουργεί διαδραστικά κυκλώματα μεταξύ σώματος και ερεθίσματος, τα οποία διαθέτουν τέτοιο βαθμό πολυπλοκότητας, ώστε να σχηματίζουν νέα αυτοοργανούμενα συστήματα, που διαθέτουν υλικό υπόστρωμα και από τα οποία αναδύεται μια νέου τύπου υποκειμενικότητα, η οποία δεν είναι πια ούτε μονοσήμαντα βιολογική ούτε μονοσήμαντα τεχνολογική, είναι υβριδική και το εξηγητικό μοντέλο λειτουργίας της δεν μπορεί να είναι μηχανιστικά αιτιοκρατικό, ούτε να κατανοηθεί με αμιγείς όρους.

Η ουσία μιας δυνητικής πραγματικότητας είναι ότι απαλλάσσεται από τη φυσική και λογική δομή που χρειάζονται οι άνθρωποι (όπως για παράδειγμα το σώμα), αλλά ταυτόχρονα διατηρεί ιδιότητες του πραγματικού και, κυρίως, επιφέρει αποτελέσματα επί του πραγματικού

Η δυνητικοποίηση είναι περισσότερο μια δυναμική. Δεν είναι απoπραγματοποίηση, μετατροπή κάποιας πραγματικότητας σε ένα σύνολο δυνατοτήτων, αλλά μετατόπιση του οντολογικού κέντρου βάρους, έτσι ώστε αντί μια οντότητα να προσδιορίζεται σε σχέση με την πραγματικότητα, προσδιορίζεται σε σχέση με μια προβληματική, μέσα από την ανακάλυψη μιας γενικής ερώτησης με την οποία σχετίζεται ως απάντηση σε αυτή. Το δυνητικό διαθέτει μια πλήρη πραγματικότητα στο βαθμό που είναι δυνητικό, τόνιζε ο Ντελέζ. Πραγματικό και δυνητικό συνιστούν δύο διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης. Το δυνητικό συνδέεται με το πραγματικό με την επιτέλεση μιας πράξης, μιας λειτουργίας, ενός ρόλου. Η ουσία μιας δυνητικής πραγματικότητας είναι ότι απαλλάσσεται από τη φυσική και λογική δομή που χρειάζονται οι άνθρωποι (όπως για παράδειγμα το σώμα), αλλά ταυτόχρονα διατηρεί ιδιότητες του πραγματικού και, κυρίως, επιφέρει αποτελέσματα επί του πραγματικού, μπορεί να επιφέρει αλλαγές, να δημιουργεί και να συντηρεί σχέσεις χωρίς να περιορίζεται γεωγραφικά ή χρονικά και, κυρίως, μπορεί να λειτουργήσει όχι μόνον περιοριστικά ή προς την κατεύθυνση της συμμόρφωσης σε ένα υπάρχον καθεστώς, αλλά και υπονομευτικά, ανατρεπτικά, να διανοίξει κάποιο πέρασμα από το δυνητικό (virtuel) σε ένα δυνατόν γενέσθαι (possible).

Ο σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος Πιερ Λεβί, στη μελέτη του «Η φύση της πληροφορίας», που έχει περιληφθεί στον τόμο, αξιοποιεί επίσης τη συνεισφορά του Ντελέζ και την επεκτείνει στο πεδίο του ψηφιακού μετασχηματισμού. Έχοντας και σε άλλες του μελέτες διερωτηθεί τι είναι δυνητικό και τι πραγματικό σε μια γενικευμένη κατάσταση δυνητικοποίησης, η οποία επηρεάζει σώμα και νοημοσύνη, μηνύματα και αγαθά, κοινότητες, επιχειρήσεις και πολιτική διακυβέρνηση καθώς και ποια/ες είναι οι διαδικασίες με τις οποίες περνάμε από μια κατάσταση του «είναι» σε μια άλλη, ο Λεβί γίνεται ενεργά συμμέτοχος στη συζήτηση που επιχειρεί την κατανόηση αυτής της σύγχρονης μεταμόρφωσης, υιοθετώντας άλλη μια ντελεζιανή συνεισφορά και υποστηρίζοντας ότι το αντίθετο του δυνητικού (virtuel) δεν είναι το πραγματικό (réel), αλλά το εν ενεργεία υπαρκτό, το πραγματοποιημένο (actuel). Στη βάση αυτής της διάκρισης επιχειρεί μια χαρτογράφηση του δυνητικού, με στόχο να αποκαλύψει πώς διαμορφώνεται η έννοια του δρώντος στο πλαίσιο αυτό, καθώς, και κυρίως, ποια όντα μπορούμε να θεωρήσουμε ως δρώντες στη νέα ψηφιακή συνθήκη.

Υπάρχει το «αμιγώς ανθρώπινο»; 

H αμιγώς ανθρώπινη κατάσταση ή ιδιότητα δεν αμφισβητείται μόνο προς την κατεύθυνση του βιοτεχνολογικού παρεμβατισμού στο σώμα αλλά και ως αποτέλεσμα των μεταβολών στον περιβάλλοντα κόσμο, που αναγκάζει βιολογικές, τεχνολογικές και υβριδικές οντότητες να μοιράζονται κοινά δίκτυα, μας θύμιζε ο Μπ. Λατούρ. Σε έναν βιοτεχνολογικό κόσμο τίποτε δεν παραμένει αμιγώς ανθρώπινο και τίθεται υπό αμφισβήτηση μια σειρά παραδοσιακών εννοιακών κατηγοριών μέσα από τις οποίες αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη κατάσταση. Στη νέα συνθήκη δημιουργούνται ενσώματες σχέσεις με την τεχνολογία και υβριδικές οντότητες, που έχουν οδηγήσει σε έναν ανθρωπολογικό λόγο περί των μη ανθρώπινων πραγμάτων. Η έννοια του δρώντος είναι μια πρόταση για να επιλυθεί η ένταση μεταξύ έμβιων όντων και τεχνημάτων σε οντολογικό, γνωσιολογικό και ηθικοπρακτικό επίπεδο, μια γόνιμη κατεύθυνση που υπερβαίνει τους περιορισμούς των ανθρωπομορφικών προσεγγίσεων και μας δίνει εργαλεία για να κατανοήσουμε αποτελεσματικότερα τις υβριδικές οντότητες που προκύπτουν από την τεχνολογική παρέμβαση στο βιολογικό υπόστρωμα, τις νέου είδους μορφές κοινωνικότητας που προκύπτουν, καθώς και τις μορφές επιτελεστικότητας που ευνοούνται.

Για να κατανοήσει τις συνδέσεις μεταξύ αϋλότητας της πληροφορίας και υλικών συνθηκών παραγωγής της, στηρίζεται σε δύο συμπληρωματικά και αλληλοτεμνόμενα δίπολα

Στο πλαίσιο της δυνητικοποίησης της εμπειρίας μας αλλάζει και η σύλληψή μας για το σώμα. Ποια είναι η εικόνα του σώματος που σχηματίζουμε, όταν βιώνουμε την τεχνολογική διαμεσολάβηση στη μοναδικότητα και ιδιαιτερότητας της σωματικής εμπειρίας κατά την εμβύθιση σε μια αλληλεπιδραστική δυνητική ή και επαυξημένη πραγματικότητα, όπου «τα πράγματα δεν είναι όπως παλιά»; Η Κάθριν Χέιλς, στη συμβολή της στον τόμο, εμπλουτίζει τη συζήτηση με μια ακόμη διάκριση, στο εγχείρημά της να επεξεργαστεί την ένταση ανθρώπινου και τεχνητού και, ειδικότερα, να ερμηνεύσει τη διογκούμενη εμπειρία εξόδου από το σώμα που χαρακτηρίζει τα ψηφιακά περιβάλλοντα, την αποξένωση από το σώμα, την αυξανόμενη απόσυρση της υλικότητας στην ψηφιακή συνθήκη και -διερωτώμαστε- ίσως τελικά και της υποκειμενικότητας όπως τη νοούσαμε στο νεωτερικό πλαίσιο. Για να κατανοήσει τις συνδέσεις μεταξύ αϋλότητας της πληροφορίας και υλικών συνθηκών παραγωγής της, στηρίζεται σε δύο συμπληρωματικά και αλληλοτεμνόμενα δίπολα, ενσωματότητα (embodiment) και σώμα, πρακτικές ενσωμάτωσης (incorporating practices) και πρακτικές εγχάραξης (inscribing practices), εμπλουτίζοντας το σχήμα της με νοητικά εργαλεία που αντλεί από τη σκέψη των Μισέλ Φουκώ, Πιέρ Μπουρντιέ και Μορίς Μερλό-Ποντί.

Η ενσωματότητα, από την άλλη, συλλαμβάνεται ως εξατομικευμένο βίωμα, υποκειμενική εμπειρία του σώματος, συνδεδεμένη με το χώρο, το χρόνο, την κουλτούρα γενικότερα και διαθέτει άπειρες παραλλαγές, ιδιαιτερότητες ή ανωμαλίες.

Οι έννοιες του πρώτου διπόλου εφαρμόζονται στην προσέγγιση του ατομικού πεδίου. Το σώμα αντιμετωπίζεται ως εξιδανικευμένη μορφή με κανονιστικό χαρακτήρα, η οποία συγκροτείται με βάση προϋποθέσεις και πάνω στην οποία εγγράφεται ο κάθε φορά κυρίαρχος λόγος. Η ενσωματότητα, από την άλλη, συλλαμβάνεται ως εξατομικευμένο βίωμα, υποκειμενική εμπειρία του σώματος, συνδεδεμένη με το χώρο, το χρόνο, την κουλτούρα γενικότερα και διαθέτει άπειρες παραλλαγές, ιδιαιτερότητες ή ανωμαλίες. Στη σχέση της με το σώμα μπορεί να εμφανίζεται ως ανεπαρκής ή πλεονάζουσα, αλλά, σε κάθε περίπτωση, οι εμπειρίες της βρίσκονται σε συνεχή αλληλόδραση με την νοητική κατασκευή για το σώμα που κυριαρχεί στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο. Το δεύτερο δίπολο, πρακτικές εγχάραξης και πρακτικές ενσωμάτωσης, αναφέρεται στο συλλογικό πεδίο, η εγχάραξη είναι κανονικοποιημένη κατ’ αντιστοιχία με τη σύλληψη για το σώμα και νοείται ως σύστημα σημείων. Οι πρακτικές εγχάραξης, από την άλλη, ορίζουν τους κανόνες της επιτέλεσης και ανατροφοδοτικά τη διορθώνουν και την τροποποιούν. Οι πρακτικές ενσωμάτωσης υλοποιούν τις επιτελέσεις και είναι πάντα σε ένα βαθμό συνδεδεμένες με το συγκείμενο που τις περιβάλλει. Επιχειρώντας να κατανοήσει στο πλαίσιο αυτό το βίωμα του έμφυλου σώματος και ειδικότερα τη γυναικεία εμπειρία ενσωματότητας, καταλήγει ότι διαμορφώνεται μέσα από την αλληλεπίδραση με τις κατασκευές της περιρρέουσας κουλτούρας για το γυναικείο σώμα, με αποτέλεσμα να προκαλείται, κατά περίπτωση, μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση ανάμεσα στη ηγεμονικό πολιτιστικό παράδειγμα και το ατομικό βίωμα. Την ίδια ένταση μπορούμε να καταγράψουμε και μεταξύ σώματος και ενσωματότητας στην ψηφιακή δυνητικότητα. Ενώ όμως το σώμα μπορεί να εξαφανιστεί μέσα στην πληροφορία, μας υπογραμμίζει η Χέιλς, η ενσωματότητα δεν μπορεί, διότι προσδένεται τόσο στις συνθήκες όσο και στην ατομική εμπειρία.

Ενδιαφέρον, για την μελέτη της ψηφιακότητας ως συνθήκης, έχουν τα χαρακτηριστικά της γνώσης που, σύμφωνα με τη Hayles, αποκτούμε από τις πρακτικές ενσωμάτωσης. H ενσωματωμένη γνώση είναι συγκειμενική και προσδεδεμένη στις περιστάσεις, είναι βαθειά ιζηματοποιημένη ως έξη (habitus) και αντιστέκεται στην αλλαγή, ενώ ένα μέρος της διαφεύγει μόνιμα της συνείδησης, ακριβώς διότι βασίζεται στην έξη. Οι αλλαγές στις πρακτικές ενσωμάτωσης συνδέονται με την τεχνολογία και, σήμερα, οι αλλαγές αυτές αφορούν το πώς χρησιμοποιούμε το ανθρώπινο σώμα και πώς βιώνουμε τον χωροχρόνο στο πλαίσιο της ψηφιακής συνθήκης. Οι διαφορετικές εμπειρίες που πηγάζουν από τη χρήση του σώματος μέσα στην ψηφιακή συνθήκη συνδέονται με τις αλλαγές που επέρχονται στην ιδιοδεκτικότητα, την αίσθηση δηλαδή που καθορίζει τα όρια του σώματός μας, που μας βεβαιώνει ότι έχουμε σώμα και το κατοικούμε.

Στη δυνητική πραγματικότητα η τεχνολογία τροποποιεί αυτή την αίσθηση, ενώ ταυτόχρονα την προεκτείνει ή την ενισχύει, επιφέρει όμως και μια πιο σημαντική συνέπεια, δημιουργεί τις συνθήκες που οδηγούν στην αποπραγματοποίηση του σώματος, την «εξαϋλωσή» του

Η ιδιοδεκτικότητα δημιουργεί έναν σύνδεσμο μεταξύ προεκτάσεων του σώματός μας που χρησιμοποιούμε καθ’ έξη. Στη δυνητική πραγματικότητα η τεχνολογία τροποποιεί αυτή την αίσθηση, ενώ ταυτόχρονα την προεκτείνει ή την ενισχύει, επιφέρει όμως και μια πιο σημαντική συνέπεια, δημιουργεί τις συνθήκες που οδηγούν στην αποπραγματοποίηση του σώματος, την «εξαϋλωσή» του, όπως αναφέρει η Χέιλς. Στη σκέψη του Μερλό-Ποντί το σώμα είναι μια συνύφανση της όρασης και της κίνησης. Η ιδιοδεκτική αίσθηση που ρέει πέρα από το σώμα μας μέσα σε μια επαυξημένη δυνητική πραγματικότητα, όπως για παράδειγμα σε ένα διαδραστικό παιγνίδι ή μια εικονική περιήγηση στη ζούγκλα, δεν μπορεί να μεταφέρει στο φυσικό μας σώμα την αίσθηση του αγγίγματος ενός εμποδίου, ή του χαϊδέματος ενός ζώου – τουλάχιστον όχι ακόμη ή όχι ακόμη επαρκώς. Στην κίνηση του χεριού μας προς αυτό δεν αισθανόμαστε την υλική αντίσταση και μέσα από έναν ανατροφοδοτικό βρόγχο καταλήγει να υπονομεύεται η ίδια η αίσθηση του σώματός μας, στο βαθμό που αυτό δεν συνιστά παρά ένα ακόμη πληροφοριακό μοτίβο που αλληλεπιδρά με άλλα πληροφοριακά μοτίβα.

Η δύναμη της δυνητικής πραγματικότητας είναι ότι λειτουργεί τόσο ως πρακτική ενσωμάτωσης όσο και ως πρακτική εγχάραξης, λειτουργεί δηλαδή άμεσα στην έξη. Επειδή το συγκείμενο επεκτείνεται και προεκτείνεται πέρα από τα όρια του σώματος, η σωματοποίηση μπορεί να περιλαμβάνει στοιχεία της προσομοίωσης, με κάποιο κόστος παρόλα αυτά: ανθεκτικά εγκαταστημένα μοτίβα που συνδέονταν με την αντίληψη του σώματος υπόκεινται σε έντονες τροποποιήσεις, την ουδό των οποίων δεν γνωρίζουμε επαρκώς. Αυτό που με βεβαιότητα ισχύει για την Χέιλς είναι ότι πρέπει να συνδέσουμε σταθερά στη θεώρησή μας τις έννοιες της ενσωματότητας και του σώματος για να κατανοήσουμε την σύζευξή του με την τεχνολογία και να ορίσουμε ένα πλαίσιο στο οποίο λόγος και υλικότητα, έννοιες και υλικές πρακτικές αλληλοτροφοδοτούνται και ανατροφοδοτούνται, στο μέτρο που η σύγχρονη εκδοχή της υποκειμενικότητάς μας μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα από τη συνεξέταση της ενσώματης υλικότητας των δομών και των αφηρημένων αναπαραστάσεων των συστημάτων.

[το βιβλίο] καλύπτει ένα σημαντικό μέρος από το ευρύ φάσμα διερωτήσεων και θεωρητικών κατευθύνσεων, φιλοδοξώντας να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός πλαισίου κριτικής επεξεργασίας τους, που θα γονιμοποιήσει το ερευνητικό ενδιαφέρον της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας.

Στο μοτίβο που αναδεικνύει το παράδειγμα που αναφέραμε, ο εισαγωγικός αυτός οδηγός ανάγνωσης, αποτυπώνοντας μέσα από το θεωρητικά ενήμερο υλικό του την επιτακτικότητα της ανάγκης για διεπιστημονικότητα και διαθεματικότητα κάθε εγχειρήματος φιλοσοφικής κατανόησης της ψηφιακότητας και της ανθρώπινης κατάστασης στο πλαίσιο που αυτή ορίζει, καλύπτει ένα σημαντικό μέρος από το ευρύ φάσμα διερωτήσεων και θεωρητικών κατευθύνσεων, φιλοδοξώντας να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός πλαισίου κριτικής επεξεργασίας τους, που θα γονιμοποιήσει το ερευνητικό ενδιαφέρον της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας.

* Η ΑΝΝΑ ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑ είναι δρ Φιλοσοφίας, ΕΔΙΠ του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.