
Για το βιβλίο του Θανάση Χατζόπουλου «Ονομαστική αξία – Δοκίμια για τη μετάφραση» (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου).
Γράφει η Άλκηστις Σουλογιάννη
Η ευρύτερη (πέραν των ειδικών) κοινότητα αναγνωστών έχει την ευκαιρία να υποδέχεται συχνά δημιουργικές μεταφράσεις του Θανάση Χατζόπουλου ως ανάπτυξη θεματικών και αισθητικών σημείων από μια εκτενή περιοχή, όμορη προς τα ποικίλα πεδία της πρωτότυπης λογοτεχνικής (ποίηση, πεζογραφία) και δοκιμιακής παραγωγής του.
Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ακολουθήσαμε τη μακρά δημιουργική διαδρομή του Θανάση Χατζόπουλου με «συναισθηματικούς οδοδείκτες» (αναγκαία όσο και χρήσιμη η παραπομπή στον Richard Wagner) ποιητικές συλλογές, όπως: Ιδίοις σώμασι (1986), Ο εξ αίματος νεκρός (1994), Ωσεί παρόν (1997), Μετόπη (2007), Πρόσωπο με τη γη (2012), Φιλί της ζωής (2016), Υπό κατασκευήν σημαίες (2021), ή ο εμβληματικός Κρατήρας (2023), σε συνδυασμό με αφηγηματικά κείμενα, π. χ. Οι λησμονημένοι (2014) και Ιστορικός Ενεστώς (2020), καθώς και με δοκίμια ποιητικής, π. χ. Ρήματα για το ρόδο (1997) και Αναγραμματισμοί στη σιωπή (2002), μεταξύ πολλών άλλων.
Παράλληλα δε προς αυτά, είχαμε την ευκαιρία για μια συγχρονική ή διαχρονική συνάντηση με σημαντικά τεκμήρια δημιουργικής μετάφρασης ως αποκάλυψη προσωπικών σχέσεων (ίσως και δηλωτική λεπτομερειών από μια προσωπική μυθολογία) του Θανάση Χατζόπουλου με έργα διανοίας από το διεθνές πολιτισμικό γίγνεσθαι, όπως ορίζουν λογοτεχνικά κείμενα του Michel Tournier, του Philippe Jaccottet, του Chateaubriand, του E. M. Cioran, του Paul Valéry, της Virginia Woolf, του Paul Claudel, του Yves Bonnefoy, ή τα δοκίμια του D. W. Winnicott, μεταξύ (επίσης) πολλών άλλων.
Η ανά χείρας έκδοση με τον ευρηματικό όσο και συνδηλωτικό τίτλο Ονομαστική αξία αποτελεί ακριβώς παραστατική απόδοση αρχών και αξιών που προσδιορίζουν την ποιότητα και τον χαρακτήρα του μεταφραστικού έργου του Θανάση Χατζόπουλου, σύμφωνα με τις σταθερές διεργασίες ενός εργαστηρίου για την παραγωγή προϊόντων της τέχνης του λόγου.
Τα δεκαοκτώ κείμενα του βιβλίου, εκ των οποίων τα δέκα πρώτα ως αυτοτελείς εννοιολογικές μονάδες ενός θεματικού πολυπτύχου, ακολουθώντας την προληπτική σχετικά με τις προθέσεις του συγγραφέα «Εισαγωγή», μέσα στη συγχρονία της έκδοσης και κατά παραβίαση των συνθηκών της συγγραφής τους, συνθέτουν ένα εκτενές ενιαίο πεδίο, όπου αποτυπώνεται η επιχειρηματολογία του Χατζόπουλου για μείζονα, γενικά ζητήματα, όπως είναι η λειτουργικότητα της γλώσσας στη διάσταση της κυριολεξίας και στη διάσταση της συνδήλωσης, το όνομα του πράγματος ή η σχέση ανάμεσα στο σημαίνον και στο σημαινόμενο, η γλώσσα των λέξεων και η γλώσσα των σημείων (όπου αναγνωρίζουμε εκδοχές για τη μιμόγλωσσα ή την παραγλώσσα), η επιφάνεια του κειμένου και η βαθειά σημασιολογική διαστρωμάτωση, η όψη και το περιεχόμενο της λέξης (ό,τι φαίνεται και ό,τι σημαίνει/δηλώνει), ο διαχρονικός χαρακτήρας της γλώσσας και η συγχρονική χρήση αυτής, το νόημα και το βίωμα ή η σημασία και το νόημα, η γλώσσα και ο ήχος (ο ήχος της γλώσσας), το ιστορικό παρελθόν και το πολιτισμικό φορτίο της γλώσσας.
Κυρίως, ο Χατζόπουλος διατυπώνει και τεκμηριώνει με συνθετικό τρόπο απόψεις του σχετικές με τη μετάφραση, όπως: Η υπαρξιακή διάσταση του μεταφράζειν, η σχέση του μεταφραστή με τον συγγραφέα και το δημιουργικό ισοδύναμο αυτής μέσα σε περιβάλλον γλωσσικό, φυσικό, κοινωνικό, βιωματικό, πολιτισμικό, ιστορικό, περαιτέρω: η μετάφραση ως μεταφορά νοημάτων και ήχων, η μετάφραση ως διαχείριση λέξεων, η μετάφραση σε σχέση με τον χρόνο και τον χώρο, ο μεταφραστής «φιλοξενούμενος» στον χώρο/κόσμο του συγγραφέα ή ο δεσμός ετερότητας ανάμεσα στον συγγραφέα (ο ξενιστής) και στον μεταφραστή (ο ξένος), η μετάφραση ως η πύλη προς τον ξένο κόσμο, η προσωπική/βιωματική σχέση του μεταφραστή με το πρωτότυπο έργο, η μετάφραση ως δημιουργική ανάγνωση και ερμηνεία, το μη περαιτέρω της μετάφρασης (ο μεταφραστής δεν είναι ο συγγραφέας του πρωτοτύπου έργου), η ερμηνεία και η παρερμηνεία, επίσης: η «ιστορικότητα» των μεταφράσεων, οι διαδοχικές μεταφράσεις του ίδιου έργου ως μεταφραστικά συγκείμενα και η λειτουργικότητα αυτών, η μετάφραση και η «οντότητα» των λεξικών.
Κυρίως, ο Χατζόπουλος διατυπώνει και τεκμηριώνει με συνθετικό τρόπο απόψεις του σχετικές με τη μετάφραση, όπως [...] η μετάφραση ως μεταφορά νοημάτων και ήχων, η μετάφραση ως διαχείριση λέξεων, η μετάφραση σε σχέση με τον χρόνο και τον χώρο, ο μεταφραστής «φιλοξενούμενος» στον χώρο/κόσμο του συγγραφέα ή ο δεσμός ετερότητας ανάμεσα στον συγγραφέα (ο ξενιστής) και στον μεταφραστή (ο ξένος), [...] η μετάφραση ως δημιουργική ανάγνωση και ερμηνεία, το μη περαιτέρω της μετάφρασης (ο μεταφραστής δεν είναι ο συγγραφέας του πρωτοτύπου έργου), η ερμηνεία και η παρερμηνεία...
Προς επίρρωση των απόψεών του, ο Θανάσης Χατζόπουλος παρουσιάζει ένα «corpus» αφοριστικών διατυπώσεων σχετικά με τη μετάφραση που αντιστοιχεί σε μια μορφή σπονδυλωτού κειμένου υπό τον τίτλο «Η μετάφραση ως άσκηση ακριβείας», όπου εντοπίζουμε έννοιες, όπως: αμφίδρομη διαδικασία, θεματική και υφολογική οριοθέτηση, απελευθέρωση από τον γλωσσικό χώρο του πρωτοτύπου και μεταφορά σε νέο γλωσσικό χώρο, ελευθερία και δέσμευση έναντι του πρωτοτύπου, σχέση αναλογίας ανάμεσα στη λέξη του πρωτοτύπου και στη λέξη της μετάφρασης τόσο στην επιφάνεια του κειμένου όσο και στη σημασιολογική διαστρωμάτωση, η μετάφραση ως μαθητεία του μεταφραστή.
Παράλληλα, ο Θανάσης Χατζόπουλος προσφέρει πληροφορίες για παραδειγματικές εφαρμογές σε ό,τι αφορά τη μεταφραστική διαδικασία σύμφωνα με κριτική, συγκριτική, συνδυαστική αντίληψη.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Χατζόπουλος αξιοποιεί, αναλύει, σχολιάζει γραμματολογικά δεδομένα από τη γαλλική λογοτεχνία (κυρίως Bonnefoy και Jaccottet) όπως στα κείμενα «Ριζώματα της μετάφρασης» και «Μετάφραση και ερμηνεία: το στενό μονοπάτι», πληροφορίες από την ευρεία περιοχή της ψυχανάλυσης όπως στα κείμενα «Μετάφραση και ασυνείδητο» και «Η ακριβής λέξη», επίσης πληροφορίες σχετικά με τη στήλη της Ροζέττας από τον 2ο αιώνα π.Χ. (με εγχάρακτη επιγραφή στην ελληνική και την αιγυπτιακή γλώσσα και σε γραφή ιερογλυφική, δημώδη αιγυπτιακή και ελληνική) κατά την ανάγνωση του Champollion, με τη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα της Ελληνιστικής περιόδου (στην πραγματικότητα εβδομήντα δύο μεταφραστές), καθώς και με τις μεταφράσεις του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη όπως στο κείμενο «Η μετάφραση και η λογοτεχνική της αξία».
Την πυκνή δομή αυτού του υλικού διεκπεραιώνει λόγος βιωματικός, πνευματώδης και απροσδόκητος, κυρίως παραστατικός και αφοριστικός, ενισχυμένος αφενός με την αμεσότητα της προφορικής επικοινωνίας, και αφετέρου με τη λειτουργικότητα υφολογικών δεικτών που τεκμηριώνουν χαρακτήρα δημιουργικού λόγου, άλλωστε οικείου από τις επισκέψεις μας στα πρωτότυπα λογοτεχνικά έργα του Θανάση Χατζόπουλου.
Στο πλαίσιο αυτό κυριαρχεί η γενική αξιοποίηση του φαινομένου της μεταφοράς που εξασφαλίζει υψηλή ποιότητα στη σύνθεση γραμματικών εικόνων. Με αυτή την προϋπόθεση, μεταφορά και γραμματικές εικόνες, συχνά με τη συμμετοχή της αφοριστικής διατύπωσης, αλλά και με τη διαγνωσιακή (κατά τον Γιάννη Ξενάκη) παρουσία της μουσικής, αναγνωρίζονται να καλύπτουν το σύνολο της επιφάνειας των κειμένων της έκδοσης, η οποία υπ’ αυτές τις συνθήκες είναι δυνατόν να εκτιμηθεί ως ένα ακόμα τεκμήριο δημιουργικής γραφής του Θανάση Χατζόπουλου.
Έχει ενδιαφέρον να επιμείνουμε σε αποσπάσματα από τα κείμενα της έκδοσης, ανεξάρτητα από περιβάλλοντα συμφραζομένων, όπως:
- «Η λανθάνουσα παρουσία […] της πραγματικής αξίας στην αναφορά της ονομαστικής δεν κάνει τίποτ’ άλλο από το να επαναφέρει […] στο προσκήνιο την αντίστιξη ονόματος και πράγματος»,
- «Το όνομα έχει αξία, καθεαυτό αντιπροσωπεύει μιαν αξία, […] Κι αυτή η αξία, η αξία που αντλούν και αποδίδουν τα ονόματα στα πράγματα και στη ζωή, μπορεί να διαφέρει […] από γλώσσα σε γλώσσα. […] για την κάθε γλώσσα οι αξίες των ονομάτων διαφέρουν, επειδή διαφέρουν οι αξίες των πραγμάτων»,
- «Πιστή ή όμορφη, άπιστη ή άσχημη, συνεπής ή καλλιεπής, κάθε μετάφραση κρίνεται πλέον όχι μόνον ως προς το πρωτότυπο αλλά και ως προς τις προηγηθείσες. […] Οι προηγηθείσες μπορεί να μην έχουν τη βαρύτητα του πρωτοτύπου, αλλά είναι ένας δρόμος σύνδεσης με αυτό. Δεν έχει σημασία αν οι επόμενοι μεταφραστές θα τον ακολουθήσουν ή θα τον αποφύγουν – ακόμα και η αποφυγή δηλώνει τη σημασία της προηγηθείσας»
- «Λεξικά: αυτά είναι ο μόχθος της ανθρωπότητας στην υπηρεσία του μεταφραστή, ο σιωπηρός θίασος στο παρασκήνιο του μεταφραστικού αγώνα, το άμεσο περιβάλλον μιας γονιμοποίησης, ένας πυκνωτής διαδρομών και ένας ταμιευτής κόσμων. Λεξικά: το εγκώμιό τους ενάντια στη μοναξιά του μεταφραστή. Μια πληθωρική μοναξιά γεμάτη από τις φωνές του παρελθόντος, ακόμη κι αυτές που έφτασαν μετά δυσκολίας ως το παρόν […], πλάι σε όσες έμειναν πίσω, […]. Μια μοναξιά μέσα στο πλήθος των λέξεων, όπως κάτω από έναν έναστρο ουρανό»,
- «Ο εκτελεστής έργων μουσικής μετα-φράζει το έργο. Το εκφέρει. Και με μιαν άλλη έννοια το περιφράσσει, το φράζει, το οριοθετεί»,
- «Η μετάφραση δεν πρέπει να εξηγεί το κείμενο που ακούει στο όνομα του πρωτοτύπου. Όχι τουλάχιστον περισσότερο απ’ όσο το ίδιο το κείμενο επιτρέπει. Που θα πει, οφείλει να αφήσει σκοτεινά τα σκοτεινά […], να μη συσκοτίσει τα φωτεινά, να μην αλλοιώσει τις αποχρώσεις και κυρίως να μην τις χάσει»,
- «ο μεταφραστής διανοίγει έναν χώρο: ο μεταφραστής φιλοξενείται για να φιλοξενήσει. [...] Η μετάφρασή του θα είναι το ανταποδοτικό κέρδος της φιλοξενίας που δέχτηκε»,
- «ο μεταφραστής ως φιλοξενούμενος […]. Θα αποτελέσει έναν τοπογράφο κι έναν χαρτογράφο του χώρου, έναν χρονογράφο των ψυχικών διατριβών που τελούνται εν αυτώ, έναν ιστοριογράφο των συμβάντων που λαμβάνουν εκεί χώρα»,
- «Η ποίηση είναι η γλώσσα των πραγμάτων […]. Αυτός είναι ένας τρόπος που λειτουργεί ο ποιητής: τα πράγματα δανείζονται τη φωνή του για να μιλήσουν, ο ίδιος […] μιλάει εξ ονόματός τους και στο όνομα των πραγμάτων. Ο ποιητής εντέλει δεν είναι παρά ένας καλός αγωγός των πραγμάτων, όπως ένα μέταλλο είναι καλός αγωγός της θερμότητας»,
- «Καλός αγωγός ο κριτικός της φωνής του ποιητή. Και ο μεταφραστής της ποίησης; […] Με ποια λειτουργία εξασφαλίζει ο μεταφραστής αυτή τη μεταφορά του λόγου της ποίησης από τη μια γλώσσα στην άλλη; Μετασχηματιστής: αυτή είναι κατά τη γνώμη μου η απάντηση»,
- «Το “μετά” αυτό της μετά-φρασης αφορά μια χρονική ακολουθία, αλλά και μια διαδικασία γέννησης – ή καλύτερα αναγέννησης»,
- «Έτσι, όπως η μετάφραση κινείται ανάμεσα στις γλώσσες, στα μεγαλύτερα ή μικρότερα χάσματα που χωρίζουν τους πολιτισμούς, η ποίηση κινείται ακριβώς στον χώρο που μας χωρίζει από τα πράγματα. […] Η μετάφραση γεφυρώνει ένα ήδη υπάρχον με ένα εν δυνάμει (σ’ αυτό το εν δυνάμει βρίσκεται η δική της δημιουργική αξία, και στη γέφυρα που στήνει), εκεί όπου η ποίηση διαχωρίζοντας δημιουργεί τα υπάρχοντα».
Είναι φανερό ότι η ανά χείρας έκδοση προσκαλεί σε πολυεπίπεδες δημιουργικές αναγνώσεις με τον τρόπο των εσωτερικών διαδρομών για την κάλυψη γνωστικών και αισθητικών αναζητήσεων.
Παράλληλα, οι ποικίλες χρήσιμες λεπτομέρειες γραμματολογικού και πραγματολογικού περιεχομένου σε συνδυασμό με την τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία του Θανάση Χατζόπουλου για τη μεταφραστική διαδικασία, είναι δυνατόν να οδηγήσουν στην πρόσληψη του υλικού της έκδοσης ως μιας δομής «φροντιστηρίου» για τη λογοτεχνική (και όχι μόνον) μετάφραση. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται ένα στοιχείο προστιθεμένης αξίας για το βιβλίο.
* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).
Αποσπάσματα από την έκδοση
«Έτσι σε κάθε μετάφραση, σε κάθε καλή μετάφραση, ο μεταφραστής οφείλει να αναζητήσει όχι απλώς το αντίστοιχο της λέξης στη γλώσσα του, αλλά εκείνη τη λέξη που το ειδικό της βάρος έχει την ίδια ονομαστική αξία στη γλώσσα του – κάτι που προκύπτει και από το περιβάλλον της λέξης, από τα συμφραζόμενά της, από την ίδια την ατμόσφαιρα της φράσης, από τον καιρό που πνέει σε μια φράση».
«Η διαφορά ανάμεσα σε ποιητή και μεταφραστή είναι ακριβώς αυτή: ο ποιητής αφουγκράζεται τα ίδια τα πράγματα, φέρνοντάς τα μέσα στο έλλογο (ένα έλλογο γεμάτο μυστικά, αμφισημίες, ψιθυρισμούς και κρύπτες, εντάσεις και σιωπές), ενώ ο μεταφραστής μεταφέρει αυτό το έλλογο από τη μία γλώσσα στην άλλη, όπως ακριβώς μετασχηματίζει κανείς ένα μουσικό έργο μεταγράφοντάς το από μια τονική κλίμακα σε άλλη, από ένα όργανο σε ένα άλλο, από ένα έργο για μία φωνή σε ένα έργο για χορωδία, από μια πολυφωνική σε μια ορχηστρική εκδοχή του».