butterfly-250

Του Κώστα Κατσουλάρη

Με μισό αιώνα καθυστέρηση μεταφράστηκε πριν λίγα χρόνια στη χώρα μας το μνημειώδες έργο του γερμανού ρομανιστή Έριχ Άουερμπαχ (1892-1957), μια φιλόδοξη ιστορία των ποικίλων μεταμορφώσεων του ρεαλισμού στη δυτική λογοτεχνία.

Ιστορικός της λογοτεχνίας, φιλόλογος και κριτικός, ο Άουερμπαχ βρέθηκε, διαφωνώντας με το ναζιστικό καθεστώς, αυτοεξόριστος στην Κωνσταντινούπολη, όπου και διαδέχτηκε τον Λέο Σπίτσερ ως καθηγητής ρομανικών γλωσσών. Εκεί, μεταξύ Μαΐου 1942 και Απριλίου 1945, συνέλαβε και συνέγραψε το φιλόδοξο σχέδιό του, μακριά από τις προσφιλείς πηγές του και βιβλιοθήκες. Άλλωστε, στην έλλειψη μιας μεγάλης και εξειδικευμένης βιβλιοθήκης οφείλεται, σύμφωνα με τα λόγια του, η ίδια η συγγραφή αυτού του βιβλίου. «Αν είχα επιχειρήσει», γράφει στον επίλογό του, «να ενημερωθώ για όσα έχουν γραφτεί πάνω σε τόσο πολλά αντικείμενα, μάλλον δεν θα έβρισκα πια καιρό να καταπιαστώ με το γράψιμο.»

Βασικός άξονας της σκέψης του Άουερμπαχ είναι η πεποίθηση ότι η γλώσσα, με τον κατάλληλο μεθοδολογικό χειρισμό και την απαιτούμενη ακρίβεια, είναι σε θέση να περιγράψει τον κόσμο, την πραγματικότητα. Στηριζόμενος στις σκέψεις του ιταλού φιλοσόφου της ιστορίας Τζανμπαττίστα Βίκο (1688-1744), όπως αποτυπώθηκαν κυρίως στο έργο του Scienza nuova (Νέα Επιστήμη, 1725), ο Άουερμπαχ υιοθέτησε τη βαθιά πίστη του τελευταίου «στις ριζικά δημιουργικές και παραγωγικές ιδιότητες του κοινού νου». Στηρίχτηκε στο αξίωμα ότι τα λογοτεχνικά έργα –και σ’ αυτά συμπεριλαμβάνει κάθε δημιούργημα, συλλογικό ή ατομικό του ανθρώπινου λόγου–, αντανακλούν την εποχή που τα δημιούργησε και την αντίληψή της περί αισθητικής τελείωσης· ανατρέχοντας σ’ αυτά, και μέσα από την ενδελεχή μελέτη τους, μπορούμε να δούμε πώς ο εκάστοτε πολιτισμός αναπαριστά τον εαυτό του, και πώς οδηγηθήκαμε στο πέρασμα των αιώνων στη νεωτερική σύλληψη της πραγματικότητας και των αναπαραστάσεών της.

auerbachΠιστός στην αντίληψή του για την ύπαρξη ενός σώματος κειμένων που ανήκουν θεματολογικά και αισθητικά σε μια ενιαία πολιτισμική κοίτη, τη δυτική παράδοση, ο Άουερμπαχ ξεκινά το βιβλίο του με τη συγκριτική μελέτη ενός αποσπάσματος από την Οδύσσεια –την αναγνώριση του Οδυσσέα από την τροφό του, την Ευρύκλεια– και μιας σκηνής από την Παλαιά Διαθήκη, της σκηνής όπου ο Αβραάμ λαμβάνει την εντολή να θυσιάσει τον γιο του. Στο κείμενο αυτό, που έχει τον τίτλο Η ουλή του Οδυσσέα, και που θεωρείται κλασικό κομμάτι φιλολογικής κριτικής, ο συγγραφέας αντιπαραβάλει τον επίπεδο και διαφανή ρεαλισμό του ομηρικού ύφους (που αντιστοιχεί στη μυθική αφήγηση) με το αλληγορικό ύφος της Παλαιάς Διαθήκης (που εγγράφεται στην Ιστορία). Ο Άουερμπαχ στέκεται ιδιαίτερα στη διάκριση μεταξύ υψηλού και χαμηλού ύφους, έτσι όπως αυτή επικράτησε στη ρωμαϊκή αρχαιότητα και στον γαλλικό κλασικισμό, σημειώνοντας ότι αυτή, ενεργή στο ομηρικό έπος, χάνει εντελώς τη σημασία της στο πλαίσιο του «τραγικού ρεαλισμού» της Παλαιάς Διαθήκης. Εκεί, το χαμηλό με το υψηλό εμφανίζονται εξαρχής ενοποιημένα, αδιαχώριστα – «ταύτιση» που φτάνει στο αποκορύφωμά της με την εξιστόρηση της ζωής του Ιησού και την εισαγωγή στο προσκήνιο της Ιστορίας του ταπεινού, απλού ανθρώπου.

petroniusΣτο δεύτερο κεφάλαιο, ο Άουερμπαχ συγκρίνει τον ρεαλισμό του Πετρώνιου στο Σατυρικόν –αναλύοντας την κεντρική σκηνή του έργου, τους Γάμους του Τριμαλχίωνα, και ειδικότερα την περιγραφή της γυναίκας του, της Φορτουνάτα– με την ψυχρή ιστορική καταγραφή από τον Τάκιτο στα Χρονικά του της εξέγερσης των γερμανικών λεγεώνων μετά το θάνατο του Αυγούστου. Στο Σατυρικόν, έργο με το οποίο ο Πετρώνιος «άγγιξε το έσχατο όριο στο οποίο έφτασε ποτέ ο αρχαίος ρεαλισμός», ανιχνεύονται πολλά από τα στοιχεία που αργότερα, στη νεωτερικότητα, θα αναπτυχθούν από τους μεγάλους ρεαλιστές συγγραφείς. Ο Άουρεμπαχ στέκεται ιδιαίτερα στην πεζή και καθημερινή γλώσσα του Πετρώνιου, στην λεπτομέρεια των περιγραφών, στην καταγραφή ηθών και νοοτροπιών της εποχής. Το γεγονός δε ότι ο αφηγητής-συγγραφέας δίνει το λόγο σ’ έναν από τους παριστάμενους, τονίζει ακόμη περισσότερο τον υποκειμενικό χαρακτήρα της αφήγησής του – υποκειμενικότητα που καμιά στιγμή δεν υποχωρεί ούτε και μεταμφιέζεται. Και παρότι και σ’ αυτόν, όπως και στον Όμηρο, «δεν υπάρχει τίποτε το μυστηριώδες ή κρυμμένο», είναι εμφανής η παρωδιακή διάθεση του Ρωμαίου συγγραφέα, που περνά με όχημα μια γλώσσα εκφραστική και λαϊκή, που βρίθει αυθεντικών εκφράσεων της εποχής. Στον Τάκιτο, αντίθετα, δεν ανιχνεύεται καμιά επιθυμία ο ιστορικός να δει πίσω από τα φαινόμενα, να ανασκαλέψει τις ταξικές ή άλλες αιτίες της εξέγερσης που αφηγείται, ο λόγος του φαντάζει ηθικολογικός και άκαμπτος, αδύναμος να εκφράσει «τη βαθύτερη διάσταση του γίγνεσθαι».

Είτε πρόκειται για τον Αυγουστίνο και τον Δάντη, είτε για τον Ραμπελαί και τον Μονταίνιο και τον Θερβάντες, είτε για τον Βολταίρο και τον Γκαίτε και τους μεγάλους μυθιστοριογράφους του 19ου και του 20ου αιώνα, εντυπωσιάζεται κανείς από το εύρος των γνώσεων, την οξύτητα της ματιάς, τη βαθύτητα των παρατηρήσεων, το σεβασμό του Άουερμπαχ για τη λογοτεχνία και τις δυνάμεις της γλώσσας.

Τα επόμενα κεφάλαια ακολουθούν μια λίγο ώς πολύ ευθύγραμμη αναδρομή σε κείμενα από την κλασική αρχαιότητα μέχρι τον μοντερνισμό. Είτε πρόκειται για τον Αυγουστίνο και τον Δάντη, είτε για τον Ραμπελαί και τον Μονταίνιο και τον Θερβάντες, είτε για τον Βολταίρο και τον Γκαίτε και τους μεγάλους μυθιστοριογράφους του 19ου και του 20ου αιώνα (Μπαλζάκ, Σταντάλ, Φλωμπέρ, Ζολά, Γουλφ, Προυστ, Τζόυς, Μαν, κ.ά.), εντυπωσιάζεται κανείς από το εύρος των γνώσεων, την οξύτητα της ματιάς, τη βαθύτητα των παρατηρήσεων, το σεβασμό του Άουερμπαχ για τη λογοτεχνία και τις δυνάμεις της γλώσσας. Ειδικότερα στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου –που προσετέθη λίγα χρόνια αργότερα, το 1949– ο Άουερμπαχ δείχνει έτοιμος να υπερβεί τα μεθοδολογικά εργαλεία του, τα ίδια τα όρια των «αξιωμάτων του», επιδεικνύοντας εντυπωσιακή ευαισθησία στην αποτύπωση του καινούργιου, αποσπασματικού κόσμου έτσι όπως αυτός αντανακλάται στα έργα των μεγάλων μοντερνιστών. Ο κατακερματισμός της αφήγησης, ο ακραίος υποκειμενισμός των προσώπων, η πλήρης εκκοσμίκευση της λογοτεχνικής συνείδησης, το τυχαίο και το αινιγματικό που εισβάλλουν σαρώνοντας τις βεβαιότητες ενός κόσμου που καταρρέει, σηματοδοτούν την έναρξη μιας νέας εποχής για τη λογοτεχνική αναπαράσταση του πραγματικού.

Το βιβλίο τελειώνει με την ευχή του Άουερμπαχ το έργο του να φτάσει στους αναγνώστες του, «τόσο στους παλαιότερους φίλους μου που επέζησαν [τα νέα από το ολοκαύτωμα έχουν προφανώς αρχίσει να φτάνουν και στην Κωνσταντινούπολη] όσο και σε όλους τους άλλους που [...] διατήρησαν ανέπαφη την αγάπη τους για τη δυτική ιστορία μας». Αυτή η πίστη του σε μια ενιαία και συνεκτική «δυτική ιστορία», πίστη δίχως την οποία δεν θα είχε ίσως βρει το κουράγιο να συνθέσει το μνημειώδες αυτό έργο, αυτή φαίνεται να είναι, κάτω από το φως (ή το σκότος) της μεταμοντέρνας μας συνείδησης, το όριο του φιλολογικού και θεωρητικού του εγχειρήματος. Ωστόσο, το ερώτημα του Τζορτζ Στάινερ, στην βιβλιοκρισία του που εντίθεται στο βιβλίο Αντί Προλόγου, για το αν «ύστερα από εξήντα χρόνια διαβάζεται ακόμη η Μίμησις», διατυπωμένο άλλωστε με αφορμή την επανέκδοσή της στα αγγλικά, ηχεί μάλλον «αριστοκρατικό» στη χώρα μας. Η μετάφρασή του στα ελληνικά, σε μια από κάθε άποψη αψεγάδιαστη έκδοση, κάλυψε ένα μεγάλο βιβλιογραφικό κενό στη λογοτεχνική κριτική και θεωρία.

mimhsisErich Auerbach
Μίμησις
Η εικόνα της πραγματικότητας στη δυτική λογοτεχνία
Μετάφραση Λευτέρης Αναγνώστου
Αντί προλόγου George Steiner
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005
σελ. 750, τιμή 35 ευρώ

politeia link more 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Στο χείλος του γκρεμού» του Τόμπι Ορντ (κριτική) – Πλησιάζει άραγε το τέλος του κόσμου;

«Στο χείλος του γκρεμού» του Τόμπι Ορντ (κριτική) – Πλησιάζει άραγε το τέλος του κόσμου;

Για το δοκίμιο του Τόμπι Ορντ (Toby Ord) «Στο χείλος του γκρεμού - Υπαρξιακός κίνδυνος και το μέλλον της ανθρωπότητας» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Μίνωας).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Στο διήγημα ...

«Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη (κριτική)

«Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη (κριτική)

Για το δοκίμιο των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη «Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» (εκδ. Μάγμα). 

Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης

Μέχρι την έκδοση αυ...

«Το ψυχαναλυτικό κίνημα » του Έρνεστ Γκέλνερ – Μια ανάγνωση της ψυχανάλυσης μέσα από τα γυαλιά της φιλοσοφίας

«Το ψυχαναλυτικό κίνημα » του Έρνεστ Γκέλνερ – Μια ανάγνωση της ψυχανάλυσης μέσα από τα γυαλιά της φιλοσοφίας

Για το δοκίμιο του Έρνεστ Γκέλνερ (Ernest Gellner) «Το ψυχαναλυτικό κίνημα – Η πανουργία του παραλόγου» (μτφρ. Αλκυόνη Τσέγκου, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ο τάφος της Αντιγόνης» της Μαρία Θαμπράνο (κριτική) – Πεδίο όπου συγκλίνουν προβληματισμοί για τη δικαιοσύνη, το φύλο, την ταυτότητα

«Ο τάφος της Αντιγόνης» της Μαρία Θαμπράνο (κριτική) – Πεδίο όπου συγκλίνουν προβληματισμοί για τη δικαιοσύνη, το φύλο, την ταυτότητα

Για το θεατρικό κείμενο της Μαρία Θαμπράνο (María Zambrano) «Ο τάφος της Αντιγόνης» (μτφρ. Μαίρη Ι. Γιόση, Χρήστος Σιορίκης, εκδ. Loggia). Κεντρική εικόνα: Η συγγραφέας.

Γράφει η Ιωάννα Φωτοπούλου 

Οι μύ...

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

Για το βιβλίο του Τζον Χέρσι (John Hersey) «Χιροσίμα» (μτφρ. Νίκος Αγγελόπουλος, εκδ. Σάλτο). Ογδόντα χρόνια συμπληρώνονται στις 6 Αυγούστου από τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας. Κεντρική εικόνα: Η Χιροσίμα, αμέσως μετά (πηγή: Britannica).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος...

Θλίψη στον χώρο του βιβλίου: Πέθανε ο εκδότης Παύλος Παπαχριστοφίλου

Θλίψη στον χώρο του βιβλίου: Πέθανε ο εκδότης Παύλος Παπαχριστοφίλου

Ο Παύλος Παπαχριστοφίλου, ιδιοκτήτης και πρόεδρος επί σειρά ετών των εκδόσεων «Ελληνικά Γράμματα» και ιδρυτής των εκδόσεων «Πεδίο», πέθανε ξαφνικά σήμερα τα ξημερώματα. Οι εκδόσεις «Πεδίο» ανακοίνωσαν τον θάνατό του.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

Βιβλία για ένα καλοκαίρι με μυστήριο και ανατριχίλες: 21 αστυνομικά που ξεχωρίζουν

Βιβλία για ένα καλοκαίρι με μυστήριο και ανατριχίλες: 21 αστυνομικά που ξεχωρίζουν

20 αστυνομικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, ελληνικά και μεταφρασμένα, συν το γνωστό μας Κάσκο του Σέργιου Γκάκα, που είναι επανέκδοση. Για ένα καλοκαίρι γεμάτο μυστήριο και ανατριχίλες, αλλά και με κοινωνικό προβληματισμό. 

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρίου

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ