Ίρβιν Γιάλομ & Αβραάμ Μάσλοου: φιλοσοφία, σύγχρονες ψυχοθεραπείες και υπαρξισμός (κριτική)

H Ανθρωπιστική Ψυχολογία, η σχολή που δημιούργησε ο Αμερικανός Abraham H. Maslow, αποκλήθηκε «τρίτη δύναμη», επειδή ακολούθησε χρονικά την Ψυχανάλυση και τον Συμπεριφορισμό, και αντιπαρατέθηκε μαζί τους. Οι αμφιλεγόμενες θεωρίες της απέκτησαν μεγάλη δημοσιότητα, μα και επικρίθηκαν για προκατάληψη και έλλειψη επιστημονικής τεκμηρίωσης. Σήμερα, η Ανθρωπιστική Ψυχολογία προσεγγίζεται από την πλειονότητα των ψυχολόγων με όχι μικρές επιφυλάξεις. Σύμφωνα με τον Abraham Maslow, οι μελέτες με τα ζώα (π.χ. τα πειράματα με τα ποντίκια, που διεξήγαν οι συμπεριφοριστές) δεν είναι επαρκείς για να επεκταθούν τα συμπεράσματά τους στον άνθρωπο.

Μαθαίνοντας απλώς για τα ζώα, λέει, ελάχιστα ουσιαστικά πράγματα μαθαίνουμε για τον άνθρωπο. Αν θέλουμε να τον κατανοήσουμε βαθύτερα, θα πρέπει να πάψουμε να τον ανάγουμε ολοκληρωτικά στα «κατώτερα» μέρη του (όπως έκανε, για παράδειγμα, ο Freud) και, αντ’ αυτού να δουλέψουμε με πιο «ολιστικά» μοντέλα. Αυτό θ’ αναλάβει να πραγματοποιήσει στις αρχές της δεκαετίας του 1950, με το βιβλίο του Κίνητρα και προσωπικότητα.

Κατά τον Maslow, ο κάθε άνθρωπος διαθέτει ένα «εκφραστικό» και ένα «τελεσιουργό» στοιχείο. Το εκφραστικό αντιπροσωπεύει τον χαρακτήρα μας δίχως τα «σκόπιμα» στοιχεία του. Είναι εκεί όπου φανερώνεται ο αβίαστος, εσωτερικός και ασύνειδος εαυτός μας (π.χ. αυτό συμβαίνει όταν παρακολουθώ μία ταινία). Αντίθετα, το τελεσιουργό στοιχείο χαρακτήρα μας φανερώνεται στην αντιμετώπιση των επιμέρους περιστάσεων όπου αναλαμβάνουμε ευθύνες: η πτυχή μας αυτή είναι εξωτερική, καθορισμένη, συνειδητή και, θα προσέθετε κανείς, «επιβεβλημένη».

Οι κύριες ανθρώπινες ανάγκες

Οι κύριες ανθρώπινες ανάγκες οργανώνονται σε μία ιεραρχία σχετικής υπεροχής. Αρχικά, υφίστανται οι βιολογικές ανάγκες. Αυτές τις μοιραζόμαστε εξ ολοκλήρου με τα’ άλλα έμβια είδη. Βέβαια, σημειώνει ο Αμερικανός ψυχολόγος, πολλές φορές οι ανάγκες αυτές δεν έρχονται μόνες τους στον άνθρωπο, αλλά λειτουργούν ως «δίαυλοι» για ανάγκες άλλου είδους (π.χ. όταν κάποιος επιδιώκει τη σαρκική συνεύρεση, δεν αποκλείεται αυτή να συνδέεται με την κάλυψη και άλλων, μη βιολογικών του αναγκών). Σε κάθε περίπτωση, οι βιολογικές είναι οι πλέον δεσπόζουσες ανάμεσα στις ανάγκες του ανθρώπου:

«Οι βιολογικές ανάγκες, μαζί με τους επιμέρους στόχους τους, όταν είναι χρονίως ικανοποιημένες, παύουν να υπάρχουν ως ενεργοί καθοριστικοί παράγοντες, δηλαδή ως οργανωτές της συμπεριφοράς Σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν μόνο εν δυνάμει, με την έννοια ότι μπορεί να εμφανιστούν ξανά για να κυριαρχήσουν στον οργανισμό αν η ικανοποίησή τους ματαιωθεί. Όμως, μια επιθυμία που ικανοποιείται παύει να είναι επιθυμία. Μόνον οι ανικανοποίητες ανάγκες είναι αυτές που κυριαρχούν στον οργανισμό και μεθοδεύουν τη συμπεριφορά του. Αν η πείνα ικανοποιηθεί, τότε γίνεται ασήμαντη για την τρέχουσα δυναμική του ατόμου.

Όταν όμως αυτές έχουν ικανοποιηθεί σ’ έναν επαρκή βαθμό, τότε ο άνθρωπος δεν ικανοποιείται πλήρως, αλλά αναδύονται από μέσα του νέες ανάγκες, ιεραρχικά «ανώτερες», που δεν είναι άλλες απ’ τις ανάγκες του για ασφάλεια. Η νεύρωση όπου οι ανάγκες αυτές λαμβάνουν την καθαρότερη μορφή τους είναι η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD).

Για τον μέσο άνθρωπο, οι ανάγκες αυτές είναι σχετικά ήπιες, στις παθολογικές όμως περιπτώσεις μετατρέπονται σχεδόν σε ζήτημα ζωής και θανάτου. Όταν ένας άνθρωπος ικανοποιήσει και το δεύτερο αυτό επίπεδο, τότε περνάει στο τρίτο, το οποίο αποτελείται απ’ την ανάγκη για αγάπη. Η ανάγκη αυτή, που περιλαμβάνει τη συντροφιά και την απόλαυση στοργής, όταν δεν ικανοποιείται, έχει ως αποτέλεσμα το άτομο να βιώνει αισθήματα μοναξιάς και απόρριψης, ξεχνώντας ότι, αν κυριαρχούσε ξανά η πείνα του, θ’ άρχιζε να νιώθει αυτή τη νέα του ανάγκη σαν περιττή, εξωπραγματική ή ακόμη και ασήμαντη.

Η κάλυψη της αγάπης

Το (ιεραρχικά) επόμενο στάδιο, μετά την κάλυψη της ανάγκης για αγάπη, είναι η ανάγκη για την αυτοεκτίμηση και την εκτίμηση του κοινωνικού μας περίγυρου. Ο Maslow διαιρεί την ανάγκη αυτή αφενός σε επιθυμία για επιτεύγματα, δύναμη και ανεξαρτησία, και αφετέρου σε επιθυμία για υπόληψη, γόητρο και κύρος. Αυτά είναι τα τέσσερα επίπεδα, αλλά υπάρχει ακόμη ένα, που μαρτυρεί και την ιδιαίτερη πρωτοτυπία της θεωρίας περί πυραμίδας αναγκών:

«Ακόμα κι αν όλες αυτές οι ανάγκες ικανοποιηθούν, συχνά (αν όχι πάντα) μπορεί και πάλι να αναπτυχθεί σύντομα ένα αίσθημα ανικανοποίητου και ανησυχίας, εκτός και αν ο άνθρωπος κάνει αυτό για το οποίο εκείνος, ατομικά, είναι κατάλληλος. Οι μουσικοί πρέπει να ασχολούνται με τη μουσική, οι ζωγράφοι πρέπει να ζωγραφίζουν, οι ποιητές πρέπει να γράφουν αν θέλουν να βρίσκονται τελικά σε αρμονία με τον εαυτό τους. Αυτό που μπορούν να είναι οι άνθρωποι, αυτό πρέπει να είναι. Πρέπει να είναι πιστοί στη δική της φύση. Αυτή η ανάγκη μπορεί να ονομαστεί ανάγκη για αυτοπραγμάτωση».

Για τον Maslow, η αυτοπραγμάτωση είναι η ανώτατη ανάγκη όλων:

«Αυτός ο όρος, που τον επινόησε πρώτος ο Kurt Goldstein, χρησιμοποιείται σ’ αυτό το βιβλίο με έναν πολύ πιο συγκεκριμένο και περιορισμένο τρόπο. Αναφέρεται στην επιθυμία των ανθρώπων για αυτοεκπλήρωση, δηλαδή, στην τάση τους να γίνουν ενεργεία αυτό που είναι δυνάμει. Αυτή η τάση μπορεί να διατυπωθεί ως η επιθυμία του ανθρώπου να γίνεται όλο και περισσότερο αυτό που ιδιοσυγκρασιακά είναι, να γίνει όλα όσα είναι ικανός να γίνει».

O Αβραάμ Μάσλοου.

Ο Maslow παραδέχεται ότι η ιεραρχία του δεν μπορεί να είναι τόσο άκαμπτη όσο φαινομενικά δείχνει. Εξαιρέσεις παρουσιάζονται από καιρού εις καιρόν, και έτσι βλέπουμε κάποτε, παραδείγματος χάριν, ανθρώπους να θεωρούν την αυτοεκτίμηση πιο σπουδαία από την αγάπη, ή άλλους να έχουν απολέσει απόλυτα τις όποιες φιλοδοξίες έτρεφαν (π.χ. λόγω μιας χρόνιας ανεργίας), αρκούμενοι απλώς στην εξασφάλιση των επαρκών ποσοτήτων φαγητού.

Επιπλέον, ορισμένοι άνθρωποι βίωναν, ίσως κατά τα πρώτα τους χρόνια, την πλήρη ικανοποίηση των αναγκών τους, με συνέπεια να έχουν αναπτυχθεί σε υγιείς και ακατάβλητους χαρακτήρες. Γενικά μιλώντας, όταν μια ανάγκη ικανοποιείται επί μακρόν, μπορεί να υποτιμηθεί εύκολα. Περιττεύει, βέβαια, να προστεθεί ότι οι ανάγκες δεν αντιστοιχούν επακριβώς σε πράξεις. Πραγματικά, δεν είναι αδύνατο (θεωρητικά τουλάχιστον) μια μεμονωμένη πράξη να φανερώνει ανάγκη για ασφάλεια, αγάπη, εκτίμηση και, συνάμα, αυτοπραγμάτωση.

Η συνήθης και φυσιολογική συμπεριφορά είναι κάθε φορά που ικανοποιείται σ’ επαρκή βαθμό μια ανάγκη, ο άνθρωπος να βιώνει κορεσμό, αναζητώντας ανάγκες του αμέσως επόμενου ιεραρχικά επιπέδου.

Οι βασικές ανάγκες είναι πιο κοινές στην ανθρωπότητα, απ’ ότι οι πιο επιφανειακές επιθυμίες ή συμπεριφορές. Πάντως, η συνήθης και φυσιολογική συμπεριφορά είναι κάθε φορά που ικανοποιείται σ’ επαρκή βαθμό μια ανάγκη, ο άνθρωπος να βιώνει κορεσμό, αναζητώντας ανάγκες του αμέσως επόμενου ιεραρχικά επιπέδου. Όσο περισσότερο ικανοποιείται κάτι, τόσο πιο πολύ τείνουμε να το θεωρούμε δεδομένο. Αν, αντίθετα, η ψυχοπαθολογία οφείλεται σε ανάγκες που δεν έχουν καλυφθεί αποτελεσματικά, στόχος του ικανού ψυχοθεραπευτή είναι η εύρεση και η βοήθεια στην κάλυψή τους.

Για τον Maslow, οι «ανώτερες» ανάγκες, αν και δεν συντελούν άμεσα στην επιβίωση, είναι για τον άνθρωπο τόσο απαραίτητες όσο η πείνα και η δίψα. Φιλοσοφικά, οι απόψεις του δεν στηρίζονται στην αιτιοκρατία αλλά είναι τελολογικές και παραπέμπουν στον Nietzsche και ακόμη περισσότερο στην αριστοτελική εντελέχεια και στον Bergson. Αντίθετα με τη φροϋδική Ψυχανάλυση και τον Συμπεριφορισμό, η Ανθρωπιστική Ψυχολογία πρεσβεύει ότι στόχος της θεραπευτικής παρέμβασης είναι όχι η λειτουργικότητα αλλά (και) η διευκόλυνση της επίτευξης ευτυχίας. Αν ο άνθρωπος είναι ευτυχισμένος, τότε αυτό σημαίνει ότι οι ανάγκες του έχουν καλυφθεί και επομένως, είναι και ψυχικά υγιής.

Η θεωρία του Maslow δεν θα περιοριστεί στην ψυχοθεραπεία. Στο επόμενο βιβλίο του Θρησκείες, αξίες και εκστατικές εμπειρίες, γραμμένο περίπου στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο νεωτεριστής Αμερικανός ψυχολόγος διερευνά τον μυστικισμό ως κίνητρο για ζωή και δράση. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο κόσμος μας βιώνει μιας μεγάλη και σοβαρή κρίση. Οι παραδοσιακές απόψεις αιώνων κατέρρευσαν οριστικά μέσα στα συντρίμμια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κάθε ηθική αμφισβητήθηκε και ένας νέος κόσμος σχετικισμού έκανε τη δυναμική εμφάνισή του.

Ο Maslow επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική αντιμετώπιση των πραγμάτων και τη θρησκευτική «κλίση» του ανθρώπου, απορρίπτοντας όσα ο ίδιος θεωρεί ακραίες τάσεις και των δύο.

Ο Maslow επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική αντιμετώπιση των πραγμάτων και τη θρησκευτική «κλίση» του ανθρώπου, απορρίπτοντας όσα ο ίδιος θεωρεί ακραίες τάσεις και των δύο. Αφενός οι παραδοσιακές θρησκευτικές ιδέες, με τον ανορθολογισμό τους, και αφετέρου ο άθεος θετικισμός του 19ου αιώνα, με τον «στενόμυαλο» ορθολογισμό και την ηθική «ουδετερότητά» του, πρέπει κατά τον Maslow να ξεπεραστούν υπέρ μιας αγαστής συνεργασίας της θρησκευτικότητας με την επιστημοσύνη. Συγκεκριμένα, το θεμέλιο κάθε θρησκευτικότητας μπορεί και πρέπει να διερευνηθεί και να γίνει γνωστό μέσω της επιστημονικής έρευνας. Τότε μονάχα θα καλυφθεί το κενό στην ηθική, καθώς οι επιστήμες θα μας παρέχουν ένα στέρεο έδαφος για τη λογική θεμελίωση του καλού και του κακού.

Εκστατικές εμπειρίες

Ποιος είναι όμως αυτό το θεμέλιο; Πρόκειται για τις όρο «εκστατικές εμπειρίες» (peak experiences). Ο Maslow εισαγάγει τον συγκεκριμένο όρο προκειμένου να περιγράψει όχι μόνο τα προσωπικά θρησκευτικά βιώματα, αλλά κάτι μάλλον ευρύτερο. Διερευνώντας αυτές τις εμπειρίες, ο Maslow οδηγήθηκε να διευρύνει τον ορισμό τους, θεωρώντας τες ως κάτι που δεν βιώνεται μόνο από αγίους ή ασκητές, αποκλειστικά σαν καρπός της προσευχής και της νηστείας, αλλά μπορεί να συμβεί και στον καθένα από εμάς, μέσα από ένα μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων, από τα αθλητικά ρεκόρ ως τη μητρότητα και την ερωτική αγάπη:

«Θέλω να δείξω ότι οι πνευματικές αξίες έχουν φυσιοκρατική σημασία, ότι δεν είναι το αποκλειστικό απόκτημα οργανωμένων εκκλησιών, ότι δε χρειάζονται υπερφυσικές έννοιες για να τις θέσουν σε ισχύ, ότι είναι καλά όταν βρίσκονται στη δικαιοδοσία μιας κατάλληλα διευρυμένης επιστήμης και ότι, επομένως, ολόκληρη η ανθρωπότητα είναι γενικά υπεύθυνη γι’ αυτές».

Ο Maslow υποστηρίζει ότι σε κάθε θρήσκευμα υπάρχει ένας θεμελιώδης διχασμός σε δύο αντιτιθέμενους πόλους: αφενός την οργανωμένη Θρησκεία (με κεφαλαίο Θ) με το σύστημα και τε επιμέρους δόγματά της, και αφετέρου τις εκστατικές μυστικιστικές εμπειρίες. Η σχέση ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους, είναι όμοια με αυτή που έχουν οι ζωντανές έννοιες με τι λέξεις που τις κωδικοποιούν.

Αν και ο μυστικισμός είναι το θεμέλιο της Θρησκείας, καθώς όλα τα μεγάλα θρησκεύματα στηρίζονται στα άμεσα υπερφυσικά βιώματα των ιδρυτών τους, όσο μια θρησκεία αναπτύσσεται και αποκτά επαγγελματίες λειτουργούς, τόσο τα βιώματα τείνουν να περιθωριοποιούνται υπέρ της οργάνωσης, της θεωρητικής διατύπωσης και της απόκτησης ισχύος, με αποτέλεσμα οι απόπειρες αναθέρμανσης των εκστατικών εμπειριών να αντιμετωπίζονται με καχυποψία, ενίοτε και με εχθρότητα. Στο εξής, κάθε μυστικισμός δίνει στους «ορθόδοξους» θρησκευόμενος την υποψία της αίρεσης.

Ο Maslow εντοπίζει ορισμένες «αξίες» της ύπαρξης (Being), τις οποίες απλώς ονομάζει Υ (στο πρωτότυπο κείμενο: B), δηλώνοντας την επίγνωση αυτών, σε αντιδιαστολή με την επίγνωση της έλλειψης (Deficiency, D).

Ο Maslow επικαλείται ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα μιας τέτοιας ρήξης το γνωστό απόσπασμα με τον Ιησού Χριστό και τον Μέγα Ιεροεξεταστή, από το ντοστογιεφσκικό μυθιστόρημα Αδελφοί Καραμάζοβ, συμπεραίνοντας ότι:

«Οι περισσότερες θρησκείες έχουν καταλήξει να αρνούνται και να είναι ανταγωνιστικές προς τα ίδια τα θεμέλια πάνω στα οποία βασίστηκαν πρωταρχικά».

Ο Maslow εντοπίζει ορισμένες «αξίες» της ύπαρξης (Being), τις οποίες απλώς ονομάζει Υ (στο πρωτότυπο κείμενο: B), δηλώνοντας την επίγνωση αυτών, σε αντιδιαστολή με την επίγνωση της έλλειψης (Deficiency, D). Αλήθεια, αγαθότητα, ομορφιά, ολότητα, ζωντάνια, μοναδικότητα, τελειότητα, πληρότητα, δικαιοσύνη, απλότητα, πλούτος, ευκολία, παιχνίδι, αυτάρκεια, είναι μονάχα μερικές από τις λέξεις που μεταχειρίζονται όσοι έχουν βιώσει τέτοιες εμπειρίες, για να τις περιγράψουν.

Οι αυτοπραγματώμενοι πετυχαίνουν να έχουν περισσότερες και συχνότερες εμπειρίες έκστασης απ’ τους περισσότερους ανθρώπους. Ακόμη και ουσίες όπως το LSD και η φυσική ψυχοτρόπος ουσία ψιλοκυβίνη έχουν τη δυνατότητα να πολλαπλασιάσουν τέτοιες εμπειρίες προς όφελός μας, εξηγεί. Σύμφωνα πάντα με τον Maslow, υπάρχουν και αμιγώς επιστημονικοί λόγοι να ακολουθήσει κανείς μια τέτοια ζωή: η ιατρική και η ψυχολογία μας δείχνουν πόσο ευεργετική επίδραση έχουν οι εκστατικές εμπειρίες για τη σωματική και ψυχική υγεία μας, αφού έχουν φτάσει να θεραπεύουν ακόμη και ανθρώπους με νευρώσεις και αυτοκτονικές τάσεις.

Επίσης σημαντικό βιβλίο είναι η κλασική Υπαρξιακή ψυχοθεραπεία, του Irvin Yalom, από τις εκδόσεις Άγρα. Όπως και ο Maslow, ο Irvin Yalom παρεκκλίνει απ’ τη φροϋδική σχολή, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι της οφείλει την ανακάλυψη ότι μέσα στον άνθρωπο υφίστανται ασύνειδες αλληλοσυγκρουόμενες ροπές και δυνάμεις, που για να επιτευχθεί η υγεία πρέπει να επέλθει μια συμβιβαστική προσαρμογή τους.

Η θεραπευτική προσέγγιση του Γιάλομ 

Στο ογκώδες σύγγραμμά του (πάνω από εξακόσιες σελίδες), ο Yalom περιλαμβάνει παραδείγματα, συνεντεύξεις με ασθενείς και φιλοσοφικές αναλύσεις, προ πάντων των εκπροσώπων του υπαρξισμού. Στις αρχές των τελευταίων εδράζεται η δική του θεραπευτική προσέγγιση (ο ίδιος αποφεύγει τον όρο «σχολή», επειδή θεωρεί πως οι διανοητές τους διαφέρουν μεταξύ τους σε πολλά), η λεγόμενη «υπαρξιακή» ψυχοθεραπεία. Ας δούμε τον ορισμό που της δίνει:

«Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία είναι μια δυναμική θεραπευτική προσέγγιση που καταπιάνεται με ανησυχίες, οι οποίες έχουν τις ρίζες τους στην ύπαρξη του ανθρώπου» (σελ. 23).

Ο Yalom αναζητάει επίσης τα κοινά σημεία ανάμεσα στη δική του προσέγγιση και στις επιμέρους θρησκευτικές παραδόσεις. Ένα κοινό τους είναι ότι αμφότερες εστιάζουν στις «οριακές» (όπως τις χαρακτήρισαν οι υπαρξιστές φιλόσοφοι) καταστάσεις του ανθρώπου: πρόκειται για τη μοναξιά, τον πόνο, τον φόβο, και τέλος, τον θάνατο.

Η θρησκεία, σύμφωνα μ’ εκείνον, είναι βασικά μια απεγνωσμένη προσπάθεια που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι για να γεφυρώσουμε το χάσμα ανάμεσα στην ανάγκη μας για νόημα και στον στερημένο από κάθε νόημα κόσμο. Για το λόγο αυτό, η θρησκεία απορρίπτεται από αυτόν και στη θέση της αντιπροτείνεται η ειλικρινής συμφιλίωση με τη σκληρότητα της ζωής, ως το μοναδικό τρόπο να ζήσουμε μια αυθεντική ζωή και να οδηγηθούμε στην ευτυχία.

«Είναι αυταπόδεικτο ότι λαχταράμε το νόημα και νιώθουμε δυσφορία όταν το νόημα απουσιάζει. Επιλέγουμε έναν σκοπό και κρεμόμαστε πάνω του σαν να εξαρτάται από αυτόν η ζωή μας. Κι όμως ο σκοπός που οι ίδιοι δημιουργούμε δεν ανακουφίζει αποτελεσματικά από τη δυσφορία, όσο θυμόμαστε ότι είναι δικό μας κατασκεύασμα (σελ. 655).

Η αυθαίρετη νοηματοδότηση της ζωής 

Ωστόσο, κάθε νοηματοδότηση της ζωής είναι θεμελιωδώς «αυθαίρετη» και προέρχεται αποκλειστικά απ’ τα ανθρώπινα υποκείμενα που την αναλαμβάνουν. Σε συμφωνία με τον Viktor E. Frankl, ο Yalom αναγνωρίζει την πρωτεύουσα σημασία της νοηματοδότησης του βίου, την ίδια όμως στιγμή συντάσσεται με τον αθεϊστικό υπαρξισμό που αρνείται την εύρεσή του εκτός του ανθρώπου:

«Η θεώρηση της ύπαρξης ως μέρους ενός υπέρτερου σχεδίου που υπάρχει στον “έξω κόσμο” και μέσα στο οποίο μας έχει ανατεθεί ένας ρόλος, είναι ένας τρόπος να αρνούμαστε την ελευθερία μας και την ευθύνη μας για το σχεδιασμό και την οικοδόμηση της ζωής μας και ένας τρόπο να αποφεύγουμε το άγχος της αβύσσου (σελ. 659).

Γι’ αυτόν, η απουσία μιας μεταθανάτιας ζωής δεν στερεί αναγκαστικά την αξία και το νόημα των πραγμάτων, ενώ ο αγώνας για την πραγματοποίηση των στόχων μας έχει μεγαλύτερη αξία από τους ίδιους τους στόχους. Μάλιστα, σε καταγεγραμμένη ομιλία του, με αφορμή το βραβείο που του είχε απονεμηθεί για τη θεραπευτική του δραστηριότητα, ομιλία που έχει κυκλοφορήσει και στα ελληνικά σε βιβλίο των εκδόσεων Άγρα (τίτλος: Θρησκεία και ψυχιατρική) ο Yalom έλεγε ότι συντάσσεται περισσότερο με τον αθεϊστικό υπαρξισμό παρά με κάποιο θρησκευτικό σύστημα, εκθειάζοντας τον Nietzsche, τον Albert Camus και τον Έλληνα συγγραφέα Νίκο Καζαντζάκη, για τον ύμνο τους στη ζωή και τον αγώνα, ακόμη και δίχως οριστική δικαίωση.

Σε κάθε περίπτωση, με την ψυχοθεραπευτική μέθοδο του Yalom, γίνεται προσπάθεια να ανακαλύψουν οι άνθρωποι τον δικό τους, εντελώς προσωπικό λόγο ύπαρξης, αντιλαμβανόμενοι το πεπερασμένο της ζωής πάντα μέσα από τη δική τους παράδοση, είτε θρησκευτική είτε μη.

Καταλήγοντας, τόσο ο Yalom όσο και ο Maslow υπήρξαν πεπεισμένοι άθεοι και αντίθετοι με τις παραδοσιακές μορφές θρησκευτικότητας. Και οι δύο τους, όμως, αποπειράθηκαν να προσεγγίσουν τον θεραπευόμενο άνθρωπο όχι αποκλειστικά σαν ένα μηχανικό σύνολο χημικών και βιολογικών διαδικασιών, αλλά ως μία οντότητα που διψάει για νόημα, στο οποίο και θεμελιώνει τη ζωή του.

Ο Maslow επιχείρησε ν’ αντλήσει ό,τι ο ίδιος θεωρούσε πολύτιμο θησαυρό των παλιών θρησκειών, ο Yalom προέβαλε συνειδητά ένα φιλοσοφικό υποκατάστατό τους. Αν ο πρώτος διαμόρφωσε τη θεωρία του στηριγμένος στον Αριστοτέλη και στη Lebensphilosophie των Nietzsche και Bergson, ο δεύτερος είναι εμφανώς στηριγμένος στον υπαρξισμό και στους συγγραφείς του «παραλόγου». Φαίνεται πως, και στον αιώνα μας, η φιλοσοφία συνεχίζει να επιδρά στις ζωές των ανθρώπων και να υποβοηθά τις εσωτερικές αναζητήσεις τους.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.