«Φόβος» του Κόρεϊ Ρόμπιν (κριτική) – Η πολιτική λειτουργία του φόβου στο διάβα της ιστορίας

Στόχος του παρόντος βιβλίου, Φόβος (μτφρ. Ιουλία Πεντάζου, εκδ. Αλεξάνδρεια), το οποίο είναι στον πυρήνα του έργο πολεμικής, είναι η αποδόμηση όλων των πολιτικών θεωριών που στηρίζονται στον φόβο, και η ανάδειξη Αριστερών χειραφετητικών προταγμάτων στον αντίποδά τους.

Παρότι ξεκίνησε να γράφεται πιο πριν, σημαντική αφορμή για τη συγγραφή του αποτέλεσαν οι πολιτικές κινήσεις του νεώτερου Bush, για την καταστολή της ισλαμικής τρομοκρατίας, μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Παράλληλα, αφιερώνονται αρκετές αναλύσεις και στο φαινόμενο του ψυχροπολεμικού μακαρθισμού, ως τυπική εκδήλωση πολιτικού φόβου.

Οι δύο μορφές του φόβου

Μέχρι σήμερα, ο φόβος σήμερα εκλαμβάνει δύο κύριες μορφές: την αναζήτηση προστασίας από πιθανές εξωτερικές απειλές (π.χ. γεωπολιτικοί εχθροί των ΗΠΑ) ή την ανησυχία για εσωτερικούς «εχθρούς» (π.χ. κίνδυνος κυβερνητικής αυθαιρεσίας και αυταρχισμού). Γίνεται επίσης όχι μικρή προσπάθεια για να θεμελιωθεί η θέση ότι ο φόβος αποτέλεσε το κύριο συναισθηματικό υπόστρωμα για την οικοδόμηση του αμερικανικού φιλελευθερισμού.

Επιπρόσθετα, το βιβλίο επιχειρεί ν’ αντικρούσει δύο βασικές «προκαταλήψεις» όσον αφορά στον φόβο. Η πρώτη «προκατάληψη» είναι ότι ο φόβος μπορεί να λειτουργήσει ως στέρεο υπόβαθρο για ένα νέο πολιτικό ξεκίνημα. Η δεύτερη είναι εκείνη που θεωρεί πως ο φόβος είναι μία από τις αρχέγονες και αντι-πολιτικές δυνάμεις.

Σύμφωνα με τον Robin, ο Thomas Hobbes βρίσκεται στο μεσοδιάστημα Νεωτερικών και Προνεωτερικών, διότι αφενός θέτει τον φόβο ως βάση της πολιτικής, αφετέρου όμως αναγνωρίζει πως αυτός πρέπει να «κατασκευασθεί» (ή έστω να ενισχυθεί) με πολιτικά μέσα, αντί ν’ αποτελεί αφ’ εαυτού του μια προ-πολιτική και αντι-πολιτική δύναμη. Κύρια θέση του Corey Robin είναι ότι ο φόβος έχει βασικά κατασταλτική λειτουργία, παραγνωρίζει τις πάσης φύσεως κοινωνικές ανισότητες, και ως εκ τούτων είναι ανίκανος να θεμελιώσει μια δημοκρατική πολιτική.

Ο φόβος προκαλεί πολιτική έγερση, αλλά και ωθεί σε ακρότητες: οι αναγνωριζόμενοι «αντίπαλοι» πρέπει ν’ αναχαιτισθούν ή και να εξοντωθούν.

Ο φόβος προκαλεί πολιτική έγερση, αλλά και ωθεί σε ακρότητες: οι αναγνωριζόμενοι «αντίπαλοι» πρέπει ν’ αναχαιτισθούν ή και να εξοντωθούν (αν και μεγάλο μέρος του φόβου, προ παντός στην Αμερική, δεν απαιτεί καν τη χρήση φυσικής βίας). Πρότυπά του συγγραφέα είναι, όπως αναγνωρίζει ρητά, οι Ronald Dworkin, John Rawls και Jürgen Harbemas. Στην εποχή που προηγήθηκε της Νεωτερικότητας, μας λέει, ο φόβος συλλαμβανόταν υπό ένα ριζικά διαφορετικό πρίσμα.

Συγκεκριμένα, από τη βιβλική Γένεση και τον αρχαίο φιλόσοφο Αριστοτέλη, ο φόβος αναγνωριζόταν ως κάτι που πρέπει να συγκροτηθεί και να κατασκευασθεί με πολιτικά μέσα. Αντίθετα, οι περισσότεροι στοχαστές, από τους Νεώτερους Χρόνους και έπειτα, έτειναν ν’ αντιλαμβάνονται τον φόβο σαν μια αρχέγονη και μη πολιτικά σχηματιζόμενη ροπή του ανθρώπου, με αποτέλεσμα να στηρίζουν πάνω του τα πολιτικά τους ιδεώδη.

Γαλιλαίος και Καρτέσιος 

Για ποιον λόγο συνέβη αυτή η ριζική εννοιολογική ανατροπή; Σύμφωνα με τον Robin, ο λόγος είναι η ανατροπή της κυρίαρχης παραδοσιακής κοσμοεικόνας, μέσω των επιστημονικών και φιλοσοφικών ανακαλύψεων των Γαλιλαίου και Καρτέσιου αντίστοιχα. Η φύση, στην οποία ως τότε στηριζόταν κάθε πολιτική θεωρία, δεν μπορούσε να θεωρείται πλέον δεδομένη. Ο άνθρωπος την έβλεπε σαν έναν ξένο τόπο, τον οποίον πρέπει να «κατακτήσει» και να «εξημερώσει» (μπορεί κανείς να δει εδώ μια πιθανή επιρροή από τις σχετικές αναλύσεις της Hannah Arendt στην πραγματεία της Vita activa).

Οι στέρεες αλήθειες άλλων εποχών (Θεός, φυσική τάξη) κλονίζονταν και έπρεπε να βρεθεί ένα νέο θεμέλιο χάραξης πολιτικών οραμάτων. Οι άνθρωποι συνειδητοποιούσαν ότι πολλά που θεωρούσαν αυτονόητα ίσως και να ήταν τελικά προϊόντα ανθρώπινων συμβάσεων. Αυτή η επισφαλής κατάσταση τους έκανε να αισθάνονται «χαμένοι». Γι’ αυτό έθεσαν τον φόβο στο πολιτικό τους επίκεντρο, κάτι που συνεχίζεται μέχρι και τις μέρες μας. Υπάρχουν, βέβαια, και κάποιες εξαιρέσεις διανοητών, οι οποίοι αρνήθηκαν να θέσουν τον φόβο στη βάση της πολιτικής τους σκέψης, ήταν, σύμφωνα πάντα με τον Robin, οι Cass Sunstein, Mary Douglas, Desysa, και η Martha Nussbaum.

Το βιβλίο επικεντρώνεται, λοιπόν, σε τέσσερεις κομβικής σημασίας στοχαστές. Πρώτα μιλάει για τον Hobbes, που τον θεωρεί οξυδερκή αντεπεναστάτη, σαν τους Joseph de Maistre και Nietzsche. Σύμφωνα με τον Hobbes, ο φόβος είναι πάθος, αλλά είναι το πάθος που είναι το πλέον συμβατό με τη λογική, καθώς μας προφυλάσσει από τις κακοτοπιές και εξασφαλίζει τα ορθολογικά μας συμφέροντα. Για τον λόγο αυτόν, είναι το πλέον στέρεο έδαφος για τον σχηματισμό πολιτικής. Η πιο «καθαρή» μορφή του, είναι ο φόβος του θανάτου. Ο θάνατος, και μάλιστα ο βίαιος θάνατος, παραμονεύει διαρκώς στη φυσική και προ-πολιτική κατάσταση,

Ο Λεβιάθαν

Έτσι, το μόνο δικαίωμα που έχει ο άνθρωπος, είναι το δικαίωμα στην αυτοπροστασία. Επιπλέον, ο Hobbes έβλεπε τον φόβο και σαν θεμέλιο κάθε γνήσιου ανθρωπισμού. Ο «Λεβιάθαν», ο ηγέτης-κυρίαρχος, είναι ο μόνος που μπορεί να τον εδραιώσει, διατηρώντας τον φόβο μέσα από τη νομοκρατία και τον ηθικό εξαναγκασμό. Γι’ αυτό και έπρεπε να προβληθεί ο ίδιος σαν κάτι τρομακτικό, ενδεχομένως πιο τρομακτικό από ότι πραγματικά ήταν.

Σύμφωνα με τον Robin, μεγαλοποιώντας τον «Λεβιάθαν», ο Hobbes στάθηκε στην πραγματικότητα ο πρώτος που διόγκωσε τον φόβο. Βέβαια, η χομπσιανή συλλογιστική δεν γεννήθηκε ex nihilo.

Σύμφωνα με τον Robin, μεγαλοποιώντας τον «Λεβιάθαν», ο Hobbes στάθηκε στην πραγματικότητα ο πρώτος που διόγκωσε τον φόβο. Βέβαια, η χομπσιανή συλλογιστική δεν γεννήθηκε ex nihilo. Ήταν αποτέλεσμα των ιστορικών συγκυριών της εποχής (κίνδυνος ενός νέου εμφυλίου πολέμου). Δεν είναι λοιπόν παράξενο που ο επόμενος σημαντικός διανοητής που εξετάζεται, ο Montesquieu, προειδοποιούσε απέναντι σε άλλον έναν κίνδυνο, που δεν είναι παρά η απολυταρχία του ηγέτη. Στόχος ήταν πλέον ο περιορισμός της κυβερνητικής εξουσίας, δηλαδή ο πλουραλισμός. Δεν βλέπουμε λοιπόν πια τη φυσική κατάσταση να χρησιμοποιείται σαν σκιάχτρο και φόβητρο.

Σε αντιδιαστολή προς τον Hobbes, o Montesquieu αγνοεί τον θεμελιωδώς πολιτικό χαρακτήρα του φόβου αλλά, σε συμφωνία με αυτόν, η μεγαλοποίηση του φόβητρου εφαρμόζεται και εδώ. Βέβαια, το έργο του Montesquieu δεν είναι ενιαίο σε αυτό το θέμα: για την ακρίβεια, στις Περσικές επιστολές σκιαγραφεί τον φόβο με πολύ πιο ευέλικτο τρόπο απ’ ότι θα το κάνει αργότερα, στο Πνεύμα των νόμων.

Αίτιο της διαφοροποίησης αυτής ήταν οι ματαιωμένες του πλέον ελπίδες για μια συνταγματική μεταρρύθμιση, υπό τον Φίλιππο της Ορλεάνης, ο οποίος είχε στο μεταξύ πεθάνει. Πάντως, η συλλογιστική του Montesquieu στάθηκε καθοριστική για συγγραφείς όπως ο Sigmund Freud και η Hannah Arendt. Σε τελική ανάλυση, πιστεύει ο Robin, το όραμα του Montesquieu ήταν ζοφερότερο από εκείνο του Hobbes, και δεν είναι περίεργο που χρησιμοποιήθηκε σαν δικαιολόγηση του Δυτικού ιμπεριαλισμού.

Ο Κόρεϊ Ρόμπιν διδάσκει πολιτική επιστήμη στο Brooklyn College και στο Graduate Center του City University of New York. Οι μελέτες του επικεντρώνονται στα φαινόμενα του συντηρητισμού, του νεοσυντηρητισμού και της αντεπανάστασης στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Εκτός από το βιβλίο για τον Φόβο, έχει δημοσιεύσει άρθρα στον ημερήσιο, περιοδικό και επιστημονικό Τύπο.

Ο τρίτος σημαντικός φιλόσοφος που πραγματεύεται το βιβλίο, είναι ο Tocqueville. Όπως και πριν, υπάρχουν ιστορικά αίτια: ενώ στους Hobbes και Montesquieu ο φόβος έρχεται άνωθεν, από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά, ο φόβος προέρχεται κάτωθεν. Στον Tocqueville ο φόβος προσλαμβάνει υπαρξιακή σημασία. Και πάλι υπάρχει μεταβολή, όχι όμως τώρα από το ένα βιβλίο στο άλλο, αλλά από τον ένα τόμο του ίδιου συγγράμματος ως τον επόμενο. Ο πρώτος τόμος του magnum opus του Tocqueville Η Δημοκρατία στην Αμερική, προειδοποιεί ενάντια στην «τυραννία της πλειοψηφίας», ο δεύτερος όμως, που εκδόθηκε μια πενταετία αργότερα και είναι κατά πολύ πιο ζοφερός, δείχνει ως βασικό κίνδυνο το «μοναχικό πλήθος».

Η αδυναμία των θεσμών

Εξαιτίας της τότε πρόσφατης πολιτικής αποτυχίας του φιλελευθερισμού στη Γαλλία, ο Tocqueville διαπίστωνε, κάπως μοιρολατρικά, την αδυναμία των θεσμών να διαμορφώσουν το άτομο, το οποίο εθεωρείτο φύσει «ανελεύθερο» λόγω του υπαρξιακού φόβου που το διακατέχει. Η εσωτερίκευση του φόβου τείνει να οδηγεί το άτομο στην πολιτική του υποταγή. Ο φόβος, για τον Tocqueville, είναι αντελώς αντι-πολιτικός και είναι αναμενόμενο που ο φιλόσοφος αυτός προτείνει, ως «φάρμακα» τα μη πολιτικά μέσα ενίσχυσης της ανθρώπινης ατομικότητας: τοπικισμός, θρησκεία, οργανώσεις, όλοι αυτοί ήταν οι θεσμοί του Ancien régime που προωθούσε, θυμίζοντας σκέψεις που θα εκφράσουν αργότερα οι κοινοτιστές.

Μια πληθώρα πεσιμιστικών διαγνώσεων θα «ξεπηδήσει» μέσα από τη συλλογιστική του Tocqueville: οι Kierkegaard, Nietzsche, Simmel, Durkheim, Ferdinand Tönnies, Heidegger, και φυσικά, η Hannah Arendt, θα τον ακολουθήσουν κατά πόδας. Συνοψίζοντας, οι Hobbes, Montesquieu και Tocqueville έκαναν τον φόβο επίκεντρο της πολιτικής τους θεωρίας: για τον πρώτο ήταν η φυσική κατάσταση, για τον δεύτερο η πολιτική τυραννία, ενώ για τον τρίτο η «πλαδαρότητα» της μαζικής δημοκρατίας. Οι θεραπείες που πρότεινε ο καθένας τους ήταν, αντίστοιχα, το κυρίαρχο κράτος, το φιλελεύθερο καθεστώς και η πλουραλιστική δημοκρατία.

Στην ίδια γραμμή, η Hannah Arendt, στηριζόμενη κυρίως στους δύο τελευταίους αλλά και ριζοσπαστικοποιώντας τα πορίσματά τους, διατύπωσε τον ισχυρισμό ότι το βασικό θεμέλιο των πολιτικών ολοκληρωτισμών του εικοστού αιώνα (ναζισμός, κομουνισμός) ήταν η βαθύτατη εσωτερική μοναξιά που νιώθουν τα άτομα μέσα στις συνθήκες μαζοποίησης των μοντέρνων βιομηχανικών μας κοινωνιών. Αυτό παρατηρεί ο αναγνώστης του τρίτου τόμου του συγγράμματός της

Οι πηγές του ολοκληρωτισμού

Σύμφωνα με τον Robin, δεν ισχύει το ίδιο και για τους δύο προηγούμενους τόμους, αφού εκεί η Arendt ήλπιζε αισιόδοξα σε μια ρεπουμπλικανική Ευρώπη, και μάλιστα ανέκτησε αυτή την αισιοδοξία στη δεκαετία του 1960, όταν και έγραψε το περίφημο βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Επηρεασμένη από τον Γερμανό υπαρξιστή φιλόσοφο Karl Jaspers, η Arendt ανέδειξε εκεί την «κοινοτοπία» του κακού, μια οπτική που παρεκκλίνει σημαντικά από την εικόνα ζόφου που η ίδια είχε δώσει άλλοτε, μιλώντας για τον ολοκληρωτισμό.

Σύμφωνα με τον Robin, τα συμπεράσματα της Arendt για τον ολοκληρωτισμό έχουν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, διαψευσθεί από τη σύγχρονη ιστοριοδιφική έρευνα.

Σύμφωνα με τον Robin, τα συμπεράσματα της Arendt για τον ολοκληρωτισμό έχουν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, διαψευσθεί από τη σύγχρονη ιστοριοδιφική έρευνα. Ωστόσο, η «δαιμονική» της σκιαγράφηση απέκτησε όχι μικρή αναγνώριση κατά τον Ψυχρό Πόλεμο και παραμένει δημοφιλής και σήμερα, ιδίως μετά την 11η Σεπτεμβρίου, διότι ταιριάζει με την άποψη που έχει η εποχή μας για τον εαυτό της, καθώς βλέπει τον ιδεολόγο κακό με μεγαλύτερο φόβο σε σχέση με τον απλό καριερίστα τυχοδιώκτη κακό. Το βιβλίο εξετάζει δύο ακόμη ιδεολογικά ρεύματα.

Ο «φιλελευθερισμός του άγχους», εν πολλοίς δημιούργημα της δεκαετίας του 1970 και καρπός μιας πολιτικά ηττημένης Αριστεράς, τόνισε την ανάγκη να εκπαιδευθεί συστηματικά το άτομο για να είναι, εκτός από άτομο, και μέλος μιας ευρύτερης κουλτούρας, αποδίδοντας τις αδυναμίες του στην πρακτική απουσία αντιστάσεων και κοινωνικών καταστολών, τις οποίες άλλοτε θα καλείτο να αντιμετωπίσει. Ο Robin παραθέτει τους Charles Taylor και Michael Walzer, ως τυπικές περιπτώσεις αυτής της τάσης.

Τέλος, στη δεκαετία του 1990, προέκυψε ένα νέο ρεύμα, που ήταν ο «φιλελευθερισμός του τρόμου», καρπός των πολιτικών νικών εναντίον της κομουνισμού. Εκπρόσωποι της τάσης αυτής θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι Francis Fukuyama, Samuel Huntington, Michael Ignatieff, Robert Kaplan, και φυσικά, η φιλόσοφος Judith Sklar.

Βασική ιδέα όλων αυτών των διανοητών, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, ήταν η «εξαγωγή» του φιλελευθερισμού, υπό την αμερικανική υπερδύναμη, και η αυτοεπιβεβαίωσή του έναντι των πάσης φύσεως εξωτερικών «εχθρών» (π.χ. το Ισλάμ, ακόμη περισσότερο μετά τα γεγονότα των Δίδυμων Πύργων), η οποίοι αντικατέστησαν τον παλιότερο φόβο του κομουνιστικού «κινδύνου». Ένα μεγάλο τμήμα του βιβλίου αφιερώνεται στη θεμελιώδη σημασία που έχει για τις Ηνωμένες Πολιτείες ο φόβος:

«Οι αγώνες του φιλελευθερισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες υπήρξαν τιτάνιοι. Ταυτόχρονα και σπάνιοι […] Με την εγγύηση του συνταγματικού συστήματος, ο πολιτικός φόβος είναι φίλος του αμερικανικού φιλελευθερισμού όμως είναι ταυτόχρονα και εχθρός του καθώς υπονομεύει τις μεγάλες προσπάθειες του αμερικανικού έθνους για την εγκαθίδρυση της ελευθερίας και της ισότητας» (σελ. 340).

Ο φόβος δεν είναι σε καμία περίπτωση «αθώος» ή «ουδέτερος» παράγοντας. Αντίθετα, χειραγωγείται από πολιτικούς κυριάρχους και θεσμοθετεί ύπουλα τις δικές τους επιδιώξεις. Αυτό είναι το μήνυμα που θέλει να δώσει ο Robin. Και ανεξάρτητα από το αν ο αναγνώστης θα συνταχθεί μαζί του, αξίζει να μελετήσει προσεκτικά το προσεγμένο αυτό βιβλίο.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.