baladeur

Για τη μελέτη της Χάνα Σίγκαλ [Hanna Segal] «Όνειρο, φαντασίωση και τέχνη» (μτφρ. Δάφνη Λαρούνη, εκδ. Αρμός). Στην κεντρική εικόνα, ο πίνακας του Henri Rousseau, «Το όνειρο» [1910].

Του Θανάση Χατζόπουλου

«Αν δεν σου λείψει ένα κομμάτι ζωής, όνειρα μην περιμένεις. Του χαμού πάντοτε είναι ιδιοκτήτης ο καιρός.» [1]

Από τον τίτλο του ήδη το βιβλίο δηλώνει τις προθέσεις του, με τους επάλληλους κύκλους, αν δεν ήταν σφαίρες, των τριών εννοιών, εγκιβωτίζοντας τη μία μέσα στην άλλη, αρχής γενομένης από το όνειρο και καταλήγοντας στην τέχνη, περνώντας εν τω μεταξύ από τη φαντασίωση. Ας φανταστούμε λοιπόν τις γραφικές παραστάσεις όπου το όνειρο είναι η γη, η ατμόσφαιρα γύρω είναι η φαντασίωση, και η στρατόσφαιρα η τέχνη ή ίσως για μια πιο οικεία αναπαράσταση έναν καρπό όπου το κουκούτσι είναι το όνειρο, η σάρκα είναι η φαντασίωση και η φλούδα η τέχνη. Από μερικούς καρπούς δεν τρώμε παρά το κουκούτσι, εκεί που σε άλλους το φτύνουμε γευόμενοι το περιέχον του. Ο πυρήνας της τέχνης είναι λοιπόν το όνειρο. Για να φτάσει κανείς στην τέχνη έχει να σπάσει το κουκούτσι του ονείρου, να το αποκωδικοποιήσει μαζί με τη φαντασίωση που το περιβάλλει, και με τον μεταβολισμό τους να φτιάξει κάτι. Ιδού η τέχνη. Και μολονότι τη μορφή τη δίνουν όλα μαζί, αυτό που βλέπουμε εμείς είναι η επιφάνεια, η φλούδα, όμως και αυτή παίρνει μορφή από τη σάρκα και το κουκούτσι, το περιεχόμενο, το οποίο περιβάλλει. Μάλιστα η Σήγκαλ σημειώνει ως προς αυτό ότι «Ο Φρόιντ επισήμανε ότι "ένα περιεχόμενο έχει, κατά κανόνα, την ιστορία του και σε σχέση με την τέχνη, αυτό που θα μπορούσε να πει κανείς ξεκάθαρα είναι ότι η μορφή της τέχνης είναι το ίζημα ενός παλαιότερου περιεχομένου [2]». [3] Έτσι λύνει ο Φρόιντ κάπως ταχυδακτυλουργικά την αρχαία διαλεκτική μεταξύ μορφής και περιεχομένου, μεταξύ περιέχοντος και περιεχομένου, αποστάζοντας το ένα από το άλλο. Αυτό που κατασταλάζει από το περιεχόμενο δίνει τη μορφή.

Έτσι λύνει ο Φρόιντ κάπως ταχυδακτυλουργικά την αρχαία διαλεκτική μεταξύ μορφής και περιεχομένου...

Ο αποδέκτης μπορεί να μείνει στην επιφάνεια, στη φλούδα, πράγμα το οποίο συμβαίνει συνήθως, ή έχει να κάνει την αντίστροφη πορεία, εάν τον ενδιαφέρει, προς τη φαντασίωση και την τέχνη με την οποία αυτή έχει περιβληθεί. Κάπου εν τω μεταξύ έχει μεσολαβήσει η αρχή της πραγματικότητας, την οποία ευτυχώς δεν μπορούμε να την εξορίσουμε ούτε από τα όνειρα, αφού όπως επισημαίνει καίρια η Σήγκαλ «Η γνώση που έχει αποκτηθεί από την πραγματικότητα με τη σειρά της συνδέεται με την ανάπτυξη και τις αλλαγές της φαντασιωτικής ζωής. Οι φαντασιώσεις εξελίσσονται». [4] Άραγε ποιο θα ήταν το έργο της ψυχανάλυσης αν δεν εξελίσσονταν οι φαντασιώσεις; Και συνεχίζει ως προς το ζήτημα της πραγματικότητας: «Ανώτερη νοητική δραστηριότητα, όπως η σκέψη, προκύπτει από διάδραση φαντασίωσης και πραγματικότητας. Δεν προσεγγίζουμε την πραγματικότητα με άδειο νου. Προσεγγίσουμε την πραγματικότητα με προσδοκίες βασισμένες στις προ-συνειδητές ή ασυνείδητες φαντασιώσεις και βιώνουμε την πραγματικότητα, όχι μόνο στη βρεφική μας ηλικία αλλά στη διάρκεια όλης μας της ζωής, ως μια συνεχή υλοποίηση και δοκιμή των φαντασιώσεών μας απέναντι στην πραγματικότητα. Τι είναι η δοκιμή της πραγματικότητας; Δεν μπορείς παρά να δοκιμάσεις μια υπόθεση. Οι ασυνείδητες φαντασιώσεις είναι σαν μια σειρά υποθέσεων που μπορούν να δοκιμαστούν από την πραγματικότητα (Σήγκαλ, 1978)» [5] Το βιβλίο της Σήγκαλ είναι μια εμβριθής ανακεφαλαίωση του τρίπτυχου Όνειρο-Φαντασίωση-Τέχνη, η οποία ανακαινίζει συνδέσεις ανάμεσα στους τρεις όρους του τίτλου της και διευρύνει τους εν τω βάθει άλλοτε κοινούς και άλλοτε ιδιαίτερους ορίζοντες. Κάπου σε ένα προχωρημένο σημείο παρεμβάλλει, με πολλές από τις σημασίες του, και το παιχνίδι σαν μια δραστηριότητα-γέφυρα ανάμεσα σε φαντασίωση και τέχνη. Η εικονική δράση του ονείρου μεταφέρεται στο παιχνίδι σε μια δράση με υλική υπόσταση, στο πραγματικό, αλλά με όλη την αναπαραστατική και συμβολική λειτουργία και δυναμική που διαθέτει.

Ας ξεκινήσουμε από όσα σημειώνει για τον πυρήνα που ονομάζεται όνειρο, το οποίο έτσι κι αλλιώς βρίσκεται εξίσου στον πυρήνα της ψυχικής ζωής και στην ανακάλυψη της ψυχαναλυτικής σκέψης: «Το να ονειρεύεσαι είναι κομμάτι της βρεφικής ψυχικής ζωής που έχει ξεπεραστεί». [6] Ιδού τα λόγια του Φρόυντ από το 1900. Και εξηγεί με τον δικό της τρόπο η Σήγκαλ «Το ονειρικό έργο είναι η πρώτη περιγραφή του Φρόιντ μιας ευρύτερης έννοιας, που είναι […] το ψυχικό έργο». [7]. Προσθέτει, λοιπόν, οδηγούμενη ερμηνευτικά σε μια ευρύτερη περιοχή, και ανοίγοντας σφαιρικά κύματα στον ψυχισμό: «Η ονειρική σκέψη είναι κάτι παραπάνω από μια απλή επιθυμία. Είναι η ίδια μια σύνθετη οργάνωση επιθυμιών και αμυνών». [8] Αυτό ως προς την ίδια τη σύσταση του ονείρου, κι ακόμη πιο πέρα συνδέοντάς το και ενθέτοντάς το στην ευρύτερη σφαίρα της φαντασίωσης: «Η ονειρική σκέψη, όπως το βλέπω εγώ, είναι μια έκφραση ασυνείδητης φαντασίωσης και ο ονειρικός μας κόσμος μας ακολουθεί παντού και πάντοτε». [9] Όνειρο και ασυνείδητη φαντασίωση αποτελούν ένα συνεχές, ένα συνεχές που επιτελώντας το ψυχικό έργο του καθενός οργανώνει επιθυμίες και άμυνες. Έτσι γύρω από την θεμελίωση της ψυχαναλυτικής σκέψης με την ερμηνεία του ονείρου ανοίγονται όλες οι ψυχικές διεργασίες που προκύπτουν με την ανάλυση της ασυνείδητης φαντασίωσης η οποία γίνεται οδηγός.

Όνειρο και ασυνείδητη φαντασίωση αποτελούν ένα συνεχές, ένα συνεχές που επιτελώντας το ψυχικό έργο του καθενός οργανώνει επιθυμίες και άμυνες.

Διορθώνει η Σήγκαλ αυτά που έχουμε κατανοήσει λάθος, ή διαβάζει τον Φρόιντ με μια πιστότητα που πάντα την χρειαζόμαστε. Αυτό άλλωστε είναι και το δικό μας έργο σε αυτή τη διαδρομή ως προς το κείμενό της, αλλά και το έργο κάθε ψυχαναλυτή ως προς το «κείμενο» του ζωντανού και υπό διαμόρφωση λόγου του αναλυόμενου από συνεδρία σε συνεδρία. Γράφει: «Ο Φρόιντ δεν είπε ότι τα όνειρα είναι η βασιλική οδός προς το ασυνείδητο. Είπε ότι η κατανόηση των ονείρων είναι η βασιλική οδός προς το ασυνείδητο και αυτή η κατανόηση πρέπει να κατακτηθεί μέσω του ψυχικού έργου». [10] Το ψυχικό έργο είναι έργο καθενός ώστε να φτιάξει τη ζωή του και να φτάσει όσο πιο αργά γίνεται στον θάνατό του, κατανοώντας όσα ακατανόητα κουβαλάει στο ασυνείδητό του. Η ανάλυση και η ερμηνεία του ονείρου συνδέονται με εκείνα της ασυνείδητης φαντασίωσης. Γράφει η Σήγκαλ: «Το ενθυμούμενο όνειρο έχει τις ρίζες του, κατά την άποψή μου, σε μια ασυνείδητη φαντασίωση, της οποίας τόσο το πλήρες βάθος όσο και την έκταση δεν μπορούμε ποτέ να θυμηθούμε». [11] Και συνεχίζει: «Η δική μου άποψη για τη φαντασίωση είναι ότι το όνειρο δεν είναι παρά μόνο μια έκφραση των ασυνείδητων φαντασιώσεων. […] Όταν ο Φρόιντ ανακάλυψε την ονειρική γλώσσα και το ονειρικό έργο ανακάλυψε έναν ονειρικό κόσμο και μια ονειρική γλώσσα, που μας συνοδεύουν είτε στον ύπνο είτε στο ξύπνιο μας – τον κόσμο και τη γλώσσα της ασυνείδητης φαντασίωσης». [12] Και ακόμη πιο πέρα: «Μπορεί κανείς να αντιληφθεί την ασυνείδητη φαντασίωση και τις δομές που προκύπτουν από αυτήν, ως καθοριστική για τη βασική δομή και τον χαρακτήρα της προσωπικότητας, ως μήτρα της ψυχικής δομής και ζωής». [13]

Και εδώ έρχεται να προσθέσει τη λειτουργία του εγώ, το οποίο ασφαλώς δεν είναι μόνον του, και μπαίνει στη θέση να αναλάβει αυτές τις λειτουργίες κατασκευής, αναμνημόνευσης και υποδοχής του ονείρου, με πρώτη-πρώτη τη δημιουργία συμβόλων. «Μένουμε πάντοτε έκπληκτοι από το πόσο τεράστιο είναι το έργο του εγώ στο να δημιουργήσει ένα όνειρο. Πρέπει να φέρει εις πέρας την απώθηση επαρκώς, αλλά όχι υπερβολικά. Πρέπει να καταφέρει το ψυχικό έργο που απαιτεί το ονειρικό έργο, και θα πρότεινα ότι αυτό περιλαμβάνει και τη δημιουργία συμβόλων. Τι γίνεται όταν το εγώ είναι αρκετά τραυματισμένο για να εκπληρώσει αυτές τις λειτουργίες;» [14]

Έτσι η Σήγκαλ εισάγει και εκείνη μια παράμετρο που έχει απασχολήσει διαχρονικά τους ψυχαναλυτές, από τον Φρόιντ με την συμβολική σημασία των ονείρων, μέχρι τον Λακάν και τη διάκριση του συμβολικού ως επιπέδου εγγραφής ή κατάστιχου, πλάι στο φαντασιακό και το πραγματικό, και βεβαίως τις συμβολικές εγγραφές. Περνώντας και από τον Τζόουνς με όλα όσα προσπάθησε κι εκείνος να σκεφτεί γύρω από αυτό. Με τη σημασία της συμβολικής αντικατάστασης, από τη μετωνυμία μέχρι τη μεταφορά, που δημιουργούν νέα σύμβολα και αναπαραστάσεις, προσωπικά όσον αφορά όνειρα και φαντασιώσεις, για κοινή χρήση όταν αυτά τα οργανώνει ο καλλιτέχνης στην τέχνη του. Σημειώνει η Σήγκαλ: «Δεν είναι δυνατόν να προσεγγιστεί το θέμα της φαντασίωσης και του ονείρου χωρίς την έννοια του ασυνείδητου συμβολισμού. […] Ο συμβολισμός είναι το μέσον για να εκφραστεί η ασυνείδητη φαντασίωση είτε σε συμπτώματα, σε όνειρα ή σε συνηθισμένες ανθρώπινες σχέσεις και δραστηριότητες». [15] Για να συνεχίσει η ίδια ότι «Πρέπει να υπάρχει κάποια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ του συμβολισμού που προκαλεί συμπτώματα και του συμβολισμού που εμφανίζεται σε ένα έργο τέχνης». [16]

Με τη σημασία της συμβολικής αντικατάστασης, από τη μετωνυμία μέχρι τη μεταφορά, που δημιουργούν νέα σύμβολα και αναπαραστάσεις, προσωπικά όσον αφορά όνειρα και φαντασιώσεις, για κοινή χρήση όταν αυτά τα οργανώνει ο καλλιτέχνης στην τέχνη του.

Ενδεχομένως να μην υπάρχει ιδιαίτερη διαφορά, καθόσον και το σύμπτωμα απευθύνεται σε κάποιον άλλον, όπως και η τέχνη. Απλώς στην τέχνη η απεύθυνση έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, αφορά πολλούς, λειτουργεί ως μια πιο σημαντική παρακαταθήκη στην ίδια τη δημιουργία συμβόλων από την οποία αντλούμε στο όνομα της παράδοσης, μιας άλλης ονομασίας του Άλλου ως τόπου των σημαινόντων κατά τον Λακάν. Έτσι υπάρχει μια προσωπική τέχνη της ψυχής που οργανώνει το σύμπτωμα, το όνειρο, τις σχέσεις, τις επιλογές, τις καθ’ ημέραν δράσεις, τον λόγο και από αυτόν προκύπτει η τέχνη. Κάθε τι ανθρώπινο διέπεται από την ασυνείδητη διάσταση και τις επεξεργασίες της.

Εδώ η Σήγκαλ μιλάει, από την κλινική της εμπειρία, για μια διάκριση ανάμεσα σε συμβολισμούς και συμβολισμούς εισάγοντας τον όρο συμβολική εξίσωση, που μου φαίνεται ότι έχει ιδιαίτερη αξία. Γράφει: «Θα μπορούσε κανείς να διαφοροποιήσει δύο είδη συμβολικών σχηματισμών και συμβολικών λειτουργιών. Στο ένα, το οποίο ονόμασα συμβολική εξίσωση και θεμελιώνει τη σχιζοφρενική μηχανιστική σκέψη, το σύμβολο εξισώνεται σε τέτοιο βαθμό με το συμβολοποιημένο αντικείμενο ώστε και τα δύο να ταυτίζονται. […] Στο δεύτερο είδος, αυτό του πραγματικού συμβολισμού ή της συμβολικής αναπαράστασης, το σύμβολο αντιπροσωπεύει το αντικείμενο, δεν εξισώνεται απόλυτα». [17] Συνδέοντας μάλιστα αυτή τη διάκριση με το πέρασμα ή όχι από την παρανοειδή στην καταθλιπτική θέση, σύμφωνα με την κλαϊνική ορολογία που της είναι οικεία, εξηγεί: «Η μηχανιστική συμβολοποίηση είναι εμφανώς στη ρίζα του παθολογικού πένθους». [18] Για να συνεχίσει: «Έχω φτάσει στο συμπέρασμα ότι οι δύο μορφές συμβολοποίησης αναφέρονται αντίστοιχα στη σχιζο-παρανοειδή και στην καταθλιπτική θέση. Η Κλάιν συνδέει τη συμβολοποίηση με την προβολή και την ταύτιση. Δηλώνει έτσι η Κλάιν ότι συμφωνεί με τον Φερέντζι πως η συμβολοποίηση αρχίζει με προβολές μέρους του σώματος του ίδιου του παιδιού στο αντικείμενο. Όμως, το έργο της πάνω στη συμβολοποίηση επικεντρώνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος του στην ενδοβολή και επαναπροβολή. […] Ο συμβολισμός είναι μια τριαδική σχέση: [19] το σύμβολο, το αντικείμενο το οποίο συμβολίζει, και το άτομο για το οποίο το σύμβολο είναι το σύμβολο του αντικειμένου. Όταν απουσιάζει το άτομο, δεν μπορεί να υπάρξει σύμβολο. Η τριαδική σχέση δεν ισχύει όταν είναι σε άνοδο η προβλητική ταύτιση. Το σχετικό κομμάτι του εγώ ταυτίζεται με το αντικείμενο. Δεν υπάρχει επαρκής διαφοροποίηση ανάμεσα στο εγώ και στο ίδιο το αντικείμενο, τα όρια χάνονται, μέρος του εγώ συγχέεται με το αντικείμενο, και το σύμβολο που είναι δημιουργία του εγώ συγχέεται με αυτό που συμβολίζεται. Μόνο με την έλευση της καταθλιπτικής θέσης, του βιώματος της διαφορετικότητας, του αποχωρισμού και της απώλειας, λαμβάνει μέρος η συμβολοποίηση». [20] Ως προς αυτό λοιπόν, μιλώντας για το τέλος της διαδικασίας οργάνωσης της απουσίας, καταλήγει στο ότι «Τα σύμβολα χρειάζονται για να ξεπεραστεί η απώλεια του αντικειμένου που έχει βιωθεί και έχει γίνει αποδεκτή, και ταυτόχρονα για να προστατεύσουν το αντικείμενο από την επιθετικότητα του υποκειμένου. Το σύμβολο είναι σαν το ίζημα του πένθους για το αντικείμενο [21]». [22]

hanna segal

Η Hanna Segal (20 Αυγούστου 1918 – 5 Ιουλίου 2011), μία από της πιο σημαντικές Βρετανίδες ψυχαναλύτριες της εποχής της. Ήταν από τις πρώτες Ευρωπαίες ψυχαναλύτριες που έλαβαν το διάσιμο Βραβείο Sigourney για τη συνεισφορά της στην ψυχανάλυση. Τα δύο πρώτα βιβλία της, που αφορούν τη Melanie Klein, αποτελούν πλέον κλασικά κείμενα και η ίδια υπήρξε ένα από τα πρόσωπα με τη μεγαλύτερη επιρροή στη Βρετανική Ψυχαναλυτική Εταιρία.
Το ιδιαίτερα πλούσιο και σημαντικό έργο της περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό δημοσιευμένων εργασιών και έξι βιβλία (Introduction to the Work of Melanie Klein, Klein, The Work of Hanna Segal: Delusion and Artistic Creativity and other Psycho-analytic Essays, Dream, Phantasy and Art, Psychoanalysis, Literature and War, Yesterday, Today and Tomorrow). Η συνεισφορά της στην κατανόηση της ψύχωσης, τη θεωρία του συμβολισμού, την αισθητική, τη λογοτεχνία και την πολιτική ήταν καταλυτική. Η Hanna Segal διετέλεσε πρόεδρος της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρίας, καθώς και αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (IPA). Ήταν συνιδρυτικό μέλος του Melanie Klein Trust και επίσης κατείχε την έδρα Freud professor of psychoanalyst στο University of London.

Αυτή η διατύπωση ότι το σύμβολο είναι σαν το ίζημα του πένθους για το αντικείμενο, μου φαίνεται εξαιρετικά καίρια και ακριβής, θυμίζει εκείνη του Φρόιντ σχετικά με τη μορφή και το περιεχόμενο, σαν κάτι που μένει ως καταστάλαγμα, ως συνέπεια μιας ψυχικής καύσης του αντικειμένου, που οδηγεί στην αποδοχή της απώλειας κρατώντας εντέλει αυτό το υπόλειμμα που το αντιπροσωπεύει: σποδός και στάχτη. Αυτά όμως συγκροτούν το σύμβολο. Γι’ αυτό άλλωστε συνεχίζει: «Το σύμβολο δημιουργήθηκε από το υποκείμενο στη διαδικασία επεξεργασίας του πένθους. Αντιπροσωπεύει το αντικείμενο αλλά είναι δημιουργία του υποκειμένου και για τον λόγο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα». [23] Το υπόλειμμα, η στάχτη, είναι ένα σύμβολο του αντικειμένου που απέχει από αυτό, αλλά μπορεί πράγματι να δοθεί σε ελεύθερη κοινή χρήση.

Η σημασία που δίνει σε αυτή τη διαφοροποίηση και το πώς την διαπλέκει με το πένθος και το πέρασμα στην καταθλιπτική θέση φωτίζουν τη διαδικασία δημιουργίας του συμβόλου επάνω στο έδαφος της απώλειας. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να νοηθεί και να υπάρξει καμιά συμβολική λειτουργία. Γράφει: «Στη "συμβολική εξίσωση" το σύμβολο-υποκατάστατο εισπράττεται σαν να είναι το πρωτότυπο αντικείμενο. Οι ιδιότητες του ίδιου του υποκατάστατου δεν είναι αναγνωρισμένες ή αποδεκτές. Η συμβολική εξίσωση χρησιμοποιείται για την άρνηση της απουσίας του ιδανικού αντικειμένου ή για τον έλεγχο ενός διωκτικού αντικειμένου. Ανήκει στα πρωιμότερα στάδια της ανάπτυξης. Το "σύμβολο" αυτό καθεαυτό, διαθέσιμο για μετουσίωση και για περαιτέρω ανάπτυξη του εγώ, βιώνεται σαν να αντιπροσωπεύει το αντικείμενο· τα ειδικά χαρακτηριστικά του χρησιμοποιούνται και είναι αναγνωρίσιμα και σεβαστά. Εγείρεται όταν τα καταθλιπτικά αισθήματα επικρατούν των σχιζο-παρανοϊκών, όταν ο αποχωρισμός από το αντικείμενο, η αμφιθυμία, η ενοχή και η απώλεια μπορούν να βιωθούν και να είναι ανεκτά. Το σύμβολο δεν χρησιμοποιείται για να αρνηθεί την απώλεια αλλά για να την ξεπεράσει.» [24] Όμως αυτό το έδαφος πιστοποίησης της απώλειας δεν είναι άλλο από το έδαφος της δοκιμής της πραγματικότητας, της εξωτερικής και κοινής πραγματικότητας, η οποία εδώ απαιτεί το μερίδιό της στον ψυχισμό. Γράφει: «Με έχει απασχολήσει ιδιαίτερα η επίπτωση αυτής της στροφής στη δοκιμή της πραγματικότητας και στον συμβολισμό. Υπάρχει μια αμοιβαία σχέση ανάμεσα στη δοκιμή της πραγματικότητας και στην καταθλιπτική θέση: είναι απαραίτητη κάποια δοκιμή της πραγματικότητας, για να σηματοδοτήσει την αλλαγή από τη σχιζο-παρανοειδή στην καταθλιπτική θέση.» [25]

Όμως αυτό το έδαφος πιστοποίησης της απώλειας δεν είναι άλλο από το έδαφος της δοκιμής της πραγματικότητας, της εξωτερικής και κοινής πραγματικότητας, η οποία εδώ απαιτεί το μερίδιό της στον ψυχισμό.

Συμβολοποίηση και δοκιμή της πραγματικότητας συμβαδίζουν, δεν μπορεί να επιτευχθεί η πρώτη δίχως τη βοήθεια της δεύτερης, γιατί στη δοκιμή της πραγματικότητας διακυβεύεται κάθε είδους απουσία και απώλεια. Από τη ματαίωση μέχρι τον ευνουχισμό και τη στέρηση. Η τριάδα αυτή έτσι όπως οργανικά συστήθηκε από τον Λακάν, δεν μπορεί παρά να περνάει κάθε ασυνείδητη φαντασίωση από την πρόσκρουση με την αρχή της πραγματικότητας. Σημειώνει η Σήγκαλ: «Ο πλούτος, το φάσμα, η ορθότητα της νοητικής μας δραστηριότητας είναι συνυφασμένα με τη σχέση που έχουμε με την ασυνείδητη φαντασίωση. Αν η ασυνείδητες φαντασιώσεις είναι διχοτομημένες ή πολύ αυστηρά απωθημένες, η συνειδητή μας ζωή πτωχεύει η περιορίζεται. Από την άλλη, αν η δοκιμή της πραγματικότητας έχει εμποδιστεί και οι ασυνείδητες φαντασιώσεις μας επηρεάζουν την αντίληψη και ορίζουν τη συμπεριφορά μας, χωρίς να διορθωθούν από τη δοκιμή της πραγματικότητας, η ψυχική μας ζωή μπορεί να φαίνεται πλουσιότερη αλλά είναι παραληρηματική (Σήγκαλ, 1978)» [26] Σχεδιάζει εδώ η Σήγκαλ πιθανές αποκλίσεις που προκύπτουν από την αποφυγή της αρχής της πραγματικότητας.

hanna segal exofΈτσι σαν ένα εκκρεμές κινείται ο ψυχισμός, δομούμενος εν μέρει και από αυτή την κίνηση από το έξω στο μέσα και τανάπαλιν. «Τα σύμβολα» γράφει η Σήγκαλ, «χρειάζονται όχι μόνο στην επικοινωνία με τον εξωτερικό κόσμο, αλλά στην εσωτερική επικοινωνία. Πράγματι, θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε τι σημαίνει όταν λέμε ότι κάποια άτομα έχουν καλή επαφή με το ασυνείδητό τους. […] εννοούμε ότι έχουν πραγματική επικοινωνία με τις ασυνείδητες φαντασιώσεις τους . Αυτό […] μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με τη βοήθεια συμβόλων. Άρα στους ανθρώπους που έχουν ‘καλή επαφή με τον εαυτό τους’ , υπάρχει μια συνεχής ελεύθερη δημιουργία συμβόλων, όπου μπορούν συνειδητά να αντιλαμβάνονται και να ελέγχουν τις συμβολικές εκφράσεις των υποβοσκουσών πρωτόγονων φαντασιώσεων.» [27] Πρόκειται για μια ελεύθερη ροή ανάμεσα στο μέσα και στο έξω, της οποίας η επεξεργασία δίνει ως αποτέλεσμα έναν ψυχισμό ανοιχτό, με μια δεδομένη όμως οριοθέτηση η οποία συμμετέχει σε μια ασφαλή δυναμική ταυτότητα. Το παιχνίδι και η τέχνη συμβάλλουν σε αυτή την διαδικασία και την εμπλουτίζουν με τρόπους που ανακαινίζουν τις δομικές σχέσεις κάθε ανθρώπινου ψυχισμού.

Επισημαίνει η Σήγκαλ: «Ο Φρόιντ λέει ότι ο καλλιτέχνης βρίσκει έναν δρόμο επιστροφής προς την πραγματικότητα, αλλά πιστεύω πως ο καλλιτέχνης, κατά κάποιον ουσιαστικό τρόπο, δεν ξεφεύγει ποτέ από την πραγματικότητα. […] Η αλήθεια την οποία κυνηγάει ο καλλιτέχνης είναι πρωτίστως ψυχική αλήθεια. Ο Φρόιντ ασφαλώς είναι εκείνος που μας δίδαξε τη σημαντικότητα της ψυχικής αλήθειας.» [28] και «Η ανάγκη του καλλιτέχνη είναι να αναδημιουργήσει ό,τι εισπράττει στα βάθη του εσωτερικού του κόσμου.» [29]. Έτσι το εκκρεμές του καλλιτέχνη κινείται ανασκάπτοντας στην μεγαλύτερη δυνατή ταλάντωσή του τόσο το εσωτερικό ορυχείο όσο και τα ανώτερα τμήματα της στρατόσφαιρας. Μόνο που αυτή η ταλάντωση έχει κοινό στόχο, έτσι όπως τον ορίζει στο βιβλίο της η Σήγκαλ: «Η τέχνη είναι προπαντός μιας αναζήτηση για συμβολική έκφραση. Υποστηρίζω πως η δημιουργία ενός εσωτερικού κόσμου είναι επίσης ασυνείδητα μια ανα-δημιουργία ενός χαμένου κόσμου.» [30]

Ο καθένας δεν μπορεί παρά να γίνεται ο καλλιτέχνης του εσωτερικού του κόσμου και της εσωτερικής ζωής του. Οι καλλιτέχνες μοιράζονται αυτό το έργο μαζί μας, μαζί με τον καθένα που αναζητά κάτι ως στήριγμα στην εσωτερική του δημιουργία, στη δημιουργία εαυτού η οποία δεν μπορεί παρά να είναι δίχως τέλος. Μάλιστα η Σήγκαλ και πάλι θα δώσει δύο νύξεις αφενός για το ζήτημα της μορφής: «Η φύση της ψυχικής σύγκρουσης και ο τρόπος που ο καλλιτέχνης προσπαθεί να την επιλύσει στο ασυνείδητο εγώ του μπορεί να διαφωτίσει τη σημαίνουσα μορφή.» [31] όσο και για τη σημασία που αυτή μπορεί να πάρει για τον αποδέκτη της. «Πιστεύω» γράφει «ότι η μορφή, είτε είναι μουσική είτε είναι οπτική ή προφορική, μπορεί να μας συγκινήσει τόσο βαθιά, διότι συμβολικά ενσωματώνει ένα ασυνείδητο νόημα. Με άλλα λόγια η τέχνη ενσωματώνει, συμβολοποιεί και προκαλεί στον δέκτη ένας είδος αρχαϊκού συναισθήματος προλεκτικού τύπου.» [32] Έτσι και πάλι η μορφή που συνδέεται με τη φανέρωση και την εμφάνιση συνδέεται με τα βάθη του προλεκτικού, του αρχαϊκού και του ασυνειδήτου. Αυτή η κίνηση κρατάει ζωντανή την ψυχή και είναι συνάμα δήλωση αυτής της ζωντάνιας. Μια συνεχής αλληλεπίδραση και ένα δια βίου δυναμικό ξετύλιγμα της σχέσης του υποκειμένου με τους άλλους και με τον εαυτό του. Η Σήγκαλ με την τριάδα των όρων του τίτλου της χαράζει τις βασικές διαδρομές αυτής της κίνησης. Και σχεδιάζει έναν χάρτη, που ο καθένας μπορεί να τον χρησιμοποιήσει γόνιμα για τον εαυτό του. Καθώς υπάρχει και η τέχνη της δημιουργίας του εαυτού.

politeia link more

 

 

 

 


1. Οδυσσέας Ελύτης, Ποίηση, Εκ του πλησίον, εκδόσεις Ίκαρος, 2002, σελ. 614.
2. Δική μου η πλαγιογράμμιση.
3. Χάνα Σήγκαλ, Όνειρο, φαντασίωση και τέχνη, εισ. Δημήτρης Τζάκσον, μετφρ. Δάφνη Λαρούνη, εκδόσεις Αρμός, σελ. 206-207.
4. Χάνα Σήγκαλ, Όνειρο, φαντασίωση και τέχνη, εισ. Δημήτρης Τζάκσον, μετφρ. Δάφνη Λαρούνη, εκδόσεις Αρμός, σελ. 87.

5. Ό.π. σελ. 93.
5. Ό.π. σελ. 37.
7. Ό.π. σελ. 39.
8. Ό.π. σελ. 47.
9. Ό.π. σελ. 48.
10. Ό.π. σελ. 56.
11. Ό.π. σελ. 57.
12. Ό.π. σελ. 95.
13. Ό.π. σελ. 84.

14. Ό.π. σελ. 61.
15. Ό.π. σελ. 97.

16. Ό.π. σελ. 101.
17. Ό.π. σελ. 106.
18. Ό.π. σελ. 111.
19. Δική μου η πλαγιογράμμιση.
20. Ό.π. σελ. 113
21. Δική μου η πλαγιογράμμιση.
22. Ό.π. σελ. 117.
23. Ό.π. σελ. 118-119.
24. Ό.π. σελ. 119-120.
25. Ό.π. σελ. 90.
26. Ό.π. σελ. 94.
27. Ό.π. σελ. 121.
28. Ό.π. σελ. 209.
29. Ό.π. σελ. 217.
30. Ό.π. σελ. 220.
31. Ό.π. σελ. 204.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Για τα βιβλία «Η θεραπεία της ψυχής – Πατέρες και ψυχολόγοι σε διάλογο», του Αλέξιου Ιερομόναχου Καρακαλλινού, και «Τα θεμέλια της βιοηθικής – Μια χριστιανική θεώρηση» (μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου), του Τρίσταμ Χ. Ένγκελχαρτ (Tristam H. Engelhardt Jr), που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός.

Γ...

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

Για το βιβλίο του Ζορζ Μινουά [Georges Minois] «Η ιστορία της αθεΐας – η αθεΐα στον Δυτικό κόσμο» (μτφρ. Βάλια Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αθεϊσμός είναι ένα ίσως από τα επιδραστικά πνευματικά κινήματα του σύγχρονου κό...

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο [Vito Mancuso] «Ο δρόμος της ομορφιάς» (μτφρ. Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: ο πίνακας του William Turner “Dutch Boats in a Gale” [«Ολλανδικές βάρκες σε θύελλα»], 1801 © The Capricorn Foundation.

Γράφει ο Διονύση...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ