Πρόκειται για ένα βιβλίο που επηρέασε αμέτρητους φιλοσόφους, από τον Καρλ Πόπερ ως τον Πολ Φεγεράμπεντ –ο οποίος και το χαρακτήρισε «αθάνατο»–, εισήγαγε την έννοια «τυραννία της πλειοψηφίας» στο λεξιλόγιό μας, ενώ μέχρι σήμερα θεωρείται ένα sine qua non κάθε συζήτησης περί φιλελευθερισμού και δικαιωμάτων. Θέμα του δοκιμίου Περί ελευθερίας του Τζον Στιούαρτ Μιλ αποτελεί το ποια είναι τα όρια της εξουσίας που μπορεί να ασκεί στο άτομο η πολιτεία. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τέσσερα ευσύνοπτα κεφάλαια και αναπτύσσει τη διαυγή επιχειρηματολογία του υπέρ ενός φιλελευθερισμού που δεν περιορίζεται σε ορισμένες ομάδες ή κάστες, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους πολίτες του κράτους. Ο Άγγλος φιλόσοφος θεωρεί ότι οι λαοπρόβλητες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις των περασμένων αιώνων στην Ευρώπη απέτυχαν να εκφράσουν το σύνολο του λαού, αλλά αρκέστηκαν στην εκπροσώπηση μιας ισχυρής πλειοψηφίας. Εξαιτίας της δύναμης εκείνης της πλειοψηφίας, αναπτύχθηκε η μισαλλοδοξία και η έλλειψη ανεκτικότητας προς οτιδήποτε δεν συμμορφωνόταν με τις προσταγές της. Λαμβάνοντας σαφή θέση υπέρ του ατόμου στη διαμάχη του με την κοινωνία, ο Μιλ ισχυρίζεται ότι το κοινωνικό σύνολο δεν έχει κανένα ηθικό δικαίωμα να επεμβαίνει στις ατομικές υποθέσεις. Αν μια πράξη δεν βλάπτει άμεσα κανέναν άνθρωπο εκτός από αυτόν που τη διαπράττει, η κοινωνία δεν έχει λόγο να επέμβει. Για να επέμβει η εξουσία στις πράξεις ενός ατόμου, θα πρέπει ένα άλλο άτομο να υφίσταται βλάβη.

Ένα κράτος που επιχειρεί να σμικρύνει τους ανθρώπους του, για να είναι πιο πειθήνια όργανα στα χέρια του ή ακόμα και γι’ αγαθούς σκοπούς, θα διαπιστώσει ότι με μικρούς ανθρώπους δεν μπορεί να γίνει τίποτε μεγάλο.

Ο Μιλ υποστηρίζει επίμονα ότι για να εδραιωθεί η ελευθερία σε μια κοινωνία, πρέπει αρχικά να υφίσταται επί ίσοις όροις συζήτηση και αντιπαράθεση απόψεων από όλες τις πλευρές και για κάθε θέμα. Καμία άποψη δεν μπορεί να βρίσκεται στο απυρόβλητο μέσα σε μια πραγματικά φιλελεύθερη κοινωνία. Κάθε ιδέα πρέπει να τυγχάνει δεκτικότητας αλλά και αμφισβήτησης από τους πολίτες του κράτους. Η ελευθερία συζήτησης και αντίκρουσης κάθε άποψης, δημοφιλούς ή μη, είναι που στην πορεία του χρόνου θα καταδείξει την ορθότητα ή τη σφαλερότητά της αντίστοιχα. Η ελευθερία είναι βασική προϋπόθεση τόσο για την ατομική όσο και για τη συλλογική ευημερία. Ο Μιλ μάλιστα προχωράει περισσότερο και ισχυρίζεται πως μόνο όταν μια άποψη συζητιέται άφοβα εξακολουθεί να επιβιώνει στον κόσμο ως ζωντανή αλήθεια. Διαφορετικά, ο χρόνος θα τη μετατρέψει σε νεκρό δόγμα που κανείς δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψη του.

Για να τεκμηριώσει τη θέση του, χρησιμοποιεί το παράδειγμα του χριστιανισμού: την εποχή των πρώτων χριστιανών που η πίστη αμφισβητούταν και εκφράζονταν ανοικτά αντίθετες θέσεις, όσοι πίστευαν μπορούσαν να το δικαιολογήσουν και θυσιάζονταν γι' αυτή την πίστη τους. Αντίθετα, σήμερα που ο χριστιανισμός θεωρείται δεδομένος (19ος αιώνας είναι η εποχή που γράφει ο Μιλ), οι περισσότεροι άνθρωποι στις μοντέρνες κοινωνίες μας δεν μπαίνουν καν στη διαδικασία να τον λάβουν στα σοβαρά υπόψη τους. Εκτός όμως από τις διάφορες ιδέες, ένα γνήσια φιλελεύθερο κράτος δεν μπορεί παρά να ενθαρρύνει την ατομικότητα, ως δικαίωμα σε νέα και διαφορετικά πειράματα ζωής. Πραγματικά, αν θέλουμε να διαφυλάξουμε ότι θα εμφανίζονται μεγαλοφυΐες, οφείλουμε να δημιουργήσουμε συνθήκες που ευνοούν την ύπαρξή τους. Έτσι μονάχα θα εξακολουθήσουν να εμφανίζονται καινοτομίες στον κόσμο μας. Προς το παρόν, ο κύριος τρόπος ζωής είναι η υπακοή στην τυραννία του εθίμου και την ισοπεδωτική ομοιομορφία.

Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ γεννήθηκε στο Πέντονβιλ (Pentonville) του Λονδίνου, μεγαλύτερος γιος του Σκώτου φιλοσόφου Τζέιμς Μιλ (1773-1836). Τα κατορθώματά του ως παιδί ήταν εξαιρετικά. Στην ηλικία των τριών διδάχτηκε το ελληνικό αλφάβητο και μεγάλες λίστες ελληνικών λέξεων με τις αγγλικές αντίστοιχές τους. Μέχρι την ηλικία των οκτώ είχε διαβάσει τους Μύθους του Αισώπου, την Ανάβαση του Ξενοφώντα, και ολόκληρο τον Ηρόδοτο, και ήταν εξοικειωμένος με τον Λουκιανό, τον Διογένη Λαέρτιο, τον Ισοκράτη και έξι διαλόγους του Πλάτωνα. Είχε επίσης διαβάσει πολύ ιστορία στα αγγλικά και είχε διδαχθεί αριθμητική. Στα οκτώ του άρχισε να μαθαίνει Λατινικά, τον Ευκλείδη και άλγεβρα και του ανατέθηκε η διδασκαλία στα νεώτερα παιδιά της οικογένειας. Η βασική του μελέτη παρέμεινε η ιστορία, αλλά μελέτησε και όλους τους Λατίνους και Έλληνες συγγραφείς που διδάσκονταν την εποχή εκείνη στα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Μέχρι την ηλικία των δέκα μπορούσε να διαβάσει Πλάτωνα και Δημοσθένη με ευκολία. Αμέσως μετά, περίπου στην ηλικία των δώδεκα, ο Τζον άρχισε να μελετά εξονυχιστικά την σχολαστική λογική, διαβάζοντας ταυτόχρονα τις λογικές πραγματείες του Αριστοτέλη στην πρωτότυπη γλώσσα. Τον επόμενο χρόνο ήρθε σε επαφή με την πολιτική οικονομία και μελέτησε τους Άνταμ Σμιθ και Ντέιβιντ Ρικάρντο με τον πατέρα του. Το 1823 ίδρυσε με τον Τζέρεμυ Μπένταμ την Westminster Review ως εφημερίδα για τους φιλοσοφικούς ριζοσπάστες. Η εντατική όμως αυτή μελέτη είχε τραυματικά αποτελέσματα στην νοητική υγεία του Μιλ. Στην ηλικία των 21 υπέστη νευρικό κλονισμό.

Ως πρακτικές εφαρμογές του φιλελευθερισμού του ο Μιλ προκρίνει τη μη παρέμβαση του κράτους στην ιδιωτική ζωή, εκτός και αν υφίσταται βλάβη το κοινό όφελος. Η μοναδική περίπτωση που θα επιτρέπεται να περιοριστεί η ελευθερία κάποιου πολίτη, είναι για την προστασία των άλλων. Βέβαια, υπάρχουν στο βιβλίο αναφορές σχετικά με τα μέτρα που μπορεί μια κοινωνία να πάρει για να προστατευτεί από έναν κίνδυνο που ακόμη δεν είναι άμεσος. Πρόκειται για αυτό που ο ίδιος ονομάζει «τεκμαιρόμενη ζημία» και είναι η περίπτωση που οι πράξεις ενός ή περισσότερων ατόμων καθίστανται ύποπτες ότι βλάπτουν ή θα βλάψουν το κοινωνικό σύνολο, χωρίς όμως να υπάρχει κάποια απόδειξη ότι είναι κιόλας. Οι υψηλοί φόροι, για παράδειγμα, δεν πρέπει να επιβάλλονται στα απαραίτητα και μη επιβλαβή προϊόντα. Επιπλέον, μαζί με τη μειωμένη κρατική παρέμβαση, πρέπει να ευνοείται η ιδιωτική πρωτοβουλία σε κάθε τομέα. Ωστόσο, ο Μιλ πόρρω απέχει από το να αντιτίθεται σε κάθε μορφή κρατικής πρόνοιας, αφού υποστηρίζει πως πρέπει να παρέχεται σε όλους τους πολίτες υποχρεωτική δωρεάν εκπαίδευση και ότι είναι απαραίτητο για την ομαλή λειτουργία μιας κοινωνίας όλοι οι τόποι δημόσιας συγκέντρωσης να επιτηρούνται από την αστυνομία.

Σε αυτό το δοκίμιο, που θεωρείται μέχρι σήμερα από τα σημαντικότερα μανιφέστα του πολιτικού φιλελευθερισμού, ο Μιλ υποστηρίζει μια γνήσια φιλελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία ανοικτή σε καθετί καινούργιο, η οποία θα βελτιώνεται συνεχώς μέσα από την ελεύθερη ανάπτυξη των πολιτών της. Όπως λέει και ο ίδιος ο Μιλ, ένα κράτος που επιχειρεί να σμικρύνει τους ανθρώπους του, για να είναι πιο πειθήνια όργανα στα χέρια του ή ακόμα και γι’ αγαθούς σκοπούς, θα διαπιστώσει ότι με μικρούς ανθρώπους δεν μπορεί να γίνει τίποτε μεγάλο.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

Περί ελευθερίας
Τζον Στιούαρτ Μιλ
Μτφρ. Θεοφάνης Τάσης
Μίνωας 2020
Σελ. 248, τιμή εκδότη €13,50 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JOHN STUART MILL