
Η λογοτεχνία στα χαρακώματα - Για τη μελέτη της Έλενας Χουζούρη «Η στρατιωτική ζωή στη Νεοελληνική Λογοτεχνία – 19ος-21ος αιώνας» (εκδ. Επίκεντρο).
Του Νίκου Ξένιου
Η κοπιώδης και διεισδυτική μελέτη της Έλενας Χουζούρη Η στρατιωτική ζωή στη Νεοελληνική Λογοτεχνία – 19ος-21ος αιώνας (εκδ. Επίκεντρο, 2020) είναι επαυξημένη έκδοση παλαιότερης, και διατρέχει ένα σημαντικό corpus διηγημάτων, μυθιστορημάτων και ποιημάτων από τον 19ο ως τις αρχές του 21ου αιώνα, για να δώσει το στίγμα της στρατιωτικής λογοτεχνίας, τόσο σε επίπεδο θεματικής, όσο και σε επίπεδο ιδεολογικό.
Η στρατιωτική λογοτεχνία είναι κυρίαρχη, αν σκεφτεί κανείς τα έπη του Όμηρου και του Βιργίλιου, πολλούς λυρικούς ποιητές, τη θεματολογία των «Περσών» και της Τριλογίας του Αισχύλου, των «Τρωάδων» του Ευριπίδη και των περισσοτέρων τραγωδιών και κωμωδιών της κλασικής εποχής, τον μεσαιωνικό «Βεοβούλφο» και τους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης, τον αναγεννησιακό «Ερρίκο τον Πέμπτο» και άλλα πολλά έργα του Σαίξπηρ, τον «Δον Κιχώτη» του Θερβάντες, το «Μοναστήρι της Πάρμας» του Σταντάλ, το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόι, τον Έριχ Μαρία Ριμάρκ και τα θεατρικά έργα του Μπρεχτ κ.ο.κ.: ο πόλεμος, ως κατεξοχήν συνθήκη ζωής σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης Ιστορίας, δεν θα μπορούσε παρά να είναι το πλαίσιο όπου θα ευδοκιμούσαν οι κλασικές αξίες και το σκηνικό όπου θα διαδραματίζονταν όλα τα άλλα ανθρώπινα βάσανα: ο έρωτας, η προδοσία, το πένθος, η εκδίκηση. Ο πόλεμος είναι το πλαίσιο, αν όχι απαραίτητα το θέμα της τέχνης, και σχεδόν όλα τα σπουδαία έργα τέχνης αναφέρονται, αν μη τι άλλο, στον πόλεμο.
Πόλεμος πατήρ πάντων
Η Έλενα Χουζούρη επισημαίνει το γεγονός πως στη νεότερη πεζογραφία της Ελλάδας μόνο τέσσερις γυναίκες συγγραφείς ασχολήθηκαν με τη ζωή του στρατώνα: η Κατερίνα Ζαρόκωστα, η Μαρία Σκιαδαρέση, η Εύα Βλάμη και η κύπρια Βίβιαν Αβραμίδου-Πλούμπη. Ήδη από τον 19ο αιώνα, όταν δημοσιεύθηκαν «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» (1870) ενός ανώνυμου συγγραφέα και τα στρατιωτικά μυθιστορήματα του Νικόλαου Βωτυρά, η στρατιωτική ζωή έφερε σταθερά γνωρίσματα μιας ανδροκεντρικής ψυχοκοινωνικής οντότητας, με συγκεκριμένους επικοινωνιακούς κώδικες και σταθερά σύμβολα αρρενωπότητας και ηρωϊσμού, που αποτυπώνονται στο λεξιλόγιο των συγγραφέων ως παραγγέλματα, κωδικοποιημένες εκφράσεις, αξιολογικοί χαρακτηρισμοί και επιτύμβιοι ύμνοι. Ακόμη και ως φαντασίωση της γυναίκας ως απόντος ερωτικού αντικειμένου και τις επακόλουθες ομοφυλοφιλικές εμπειρίες του στρατώνα.
Η Έλενα Χουζούρη επισημαίνει το γεγονός πως στη νεότερη πεζογραφία της Ελλάδας μόνο τέσσερις γυναίκες συγγραφείς ασχολήθηκαν με τη ζωή του στρατώνα: η Κατερίνα Ζαρόκωστα, η Μαρία Σκιαδαρέση, η Εύα Βλάμη και η κύπρια Βίβιαν Αβραμίδου-Πλούμπη.
Αφήνοντας τον 19ο αιώνα με ένα διήγημα του Καρκαβίτσα και μια νουβέλα του Εμμανουήλ Λυκούδη, και γενικώς με φτωχή σχετική πεζογραφική παραγωγή, η συγγραφέας περνά στο corpus της αμιγώς ανδρικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Ο ρίψασπις Αντάρτης (1923) του Χατζόπουλου, ένα διήγημα του Πέτρου Πικρού που θα επηρεάσει, τρεις δεκαετίες αργότερα, τους Κεκαρμένους του Νίκου Κάσδαγλη, καταγράφονται ως αντιπροσωπευτικά δείγματα. Οι Μακεδονικές Ιστορίες του Γιώργου Μόδη, κάποια διηγήματα του Γιάννη Μουρέλου και η Ζωή εν Τάφω του Στράτη Μυριβήλη ανακλούν το βίωμα των Βαλκανικών Πολέμων και των χαρακωμάτων του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Θα συμπλήρωνα, εδώ, πως ο Μυριβήλης αναδεικνύεται στον πρώτο ειρηνιστή της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Το Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη, το Αυτοί που έφεραν την καταχνιά του Μενέλαου Λουντέμη και η συλλογή Το θείο τραγί του Γιάννη Σκαρίμπα εκπροσωπούν την περίοδο του Μεσοπολέμου, ενώ σημαντική –κατά την άποψή μου– παράλειψη μαρτυρίας από τη μικρασιατική καταστροφή είναι η περίπτωση της Ιστορίας ενός Αιχμαλώτου (1929) του Στρατή Δούκα, νουβέλα που παρουσιάζει τον πόλεμο ως παράγοντα ευτελισμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ευαγγελίζεται την παγκόσμια συναδέλφωση. Θα προσέθετα, επίσης, τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου και το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου, καθώς και κάποια έργα του Σκαμπαρδώνη και του Αλέξη Πανσέληνου.
Αντιπολεμική λογοτεχνία
Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η πεζογραφία έρχεται να απομυθοποιήσει τους μεγαλοϊδεατικούς πολέμους του παρελθόντος : το Μνήμα της γριάς του Άγγελου Βλάχου και ο Απρίλης του Τερζάκη ευθυγραμμίζονται με τα υπαρξιακά διλήμματα κάποιων αντιπολεμικών κειμένων του Σαρτρ και του Καμύ. Αναφορά γίνεται, επίσης, στο Πλατύ Ποτάμι του Μπεράτη και στο ποίημα Άσμα ηρωϊκό και πένθιμο για τον χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας του Ελύτη, στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Τσίρκα και στους Πανθέους του Αθανασιάδη, στη Μύηση του Μιχαηλίδη και στον Καββαδία, στην Πυραμίδα 67 του Ρένου Αποστολίδη και σε κάποια διηγήματα του Δ. Χατζή, στα Ματωμένα Χρόνια του Πατατζή και σε κάποια διηγήματα του Νίκου Μπακόλα, καθώς και στο ποίημα Μιχαλιός του Καρυωτάκη που απηχεί τον Καλό Στρατιώτη Σβέικ του Γιαροσλάβ Χάσεκ.
Στον επίλογο της μελέτης της η Έλενα Χουζούρη επισημαίνει το γεγονός ότι οι μαρξιστικών πεποιθήσεων συγγραφείς ανέπτυξαν μιαν ιδιαίτερα αντιμιλιταριστική στάση στα έργα τους, σε αντίθεση με τους συγγραφείς του «ευρύτερου δημοκρατικού χώρου», όπως χαρακτηρίζει τον χώρο του κέντρου και της δεξιάς.
Ποικιλία προσεγγίσεων από συγγραφείς της μεταπολίτευσης (το έργο των οποίων τοποθετείται μετά τη δεκαετία του ’70), από τις οποίες δεν θα απουσιάσουν ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος, ο Περικλής Σφυρίδης, ο Μανόλης Ξεξάκης, ο Απόστολος Δοξιάδης, ο Γιώργος Κάτος, ο Θωμάς Γκόρπας, ο Κώστας Μουρσελάς, ο Νίκος Βασιλειάδης, ο Βασίλης Τσιαμπούσης, ο Χριστόφορος Κάσδαγλης, ο Γιάννης Σολδάτος, ο Γιώργης Χριστοφυλάκης, ο Τάσος Καπερνάρος, ο Γιώργος Μανιώτης, ο Κώστας Ακρίβος, ο Διονύσης Χαριτόπουλος, ο Αντώνιος Ρουσοχατζάκης, ο Γιάννης Ξανθούλης, ο Βασίλης Γκουρογιάννης, ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης, ο Πάνος Καρνέζης, ο Σπύρος Λίγκας και ο Χ. Α. Χωμενίδης, καθώς και οι ποιητές Ντίνος Χριστιανόπουλος και Γιάννης Κοντός, τα έργα των οποίων αντικατοπτρίζουν μια διαφοροποίηση στην ιδεολογική πρόσληψη της ζωής του στρατιώτη.
Επί βραχίονος, αρμ!
Ιδιαίτερα μετά την εμπειρία της Επταετίας της Χούντας, της ΕΑΤ-ΕΣΑ και της Μακρονήσου, η έννοια του «στρατοπέδου» φορτίστηκε με τα αρνητικά χαρακτηριστικά του εγκλεισμού, του βασανισμού και της παραχάραξης της αλήθειας (αυτό, άλλωστε, φαίνεται και στις ταινίες του Περράκη και στις υπόλοιπες προσεγγίσεις του νεοελληνικού κινηματογράφου). Ο Βασίλης Βασιλικός (Γλαύκος Θρασάκης και Το φύλλο-Το πηγάδι-Τ’αγγέλιασμα), ο Μένης Κουμανταρέας (Ο ωραίος λοχαγός), ο Νίκος Κάσδαγλης (Οι κεκαρμένοι και Μακάριοι οι ελεήμονες ότι αυτοί ελεηθήσονται), ο Μάριος Χάκκας (Ο τυφεκιοφόρος του εχθρού), ο Γιώργος Ιωάννου (Επιτάφιος θρήνος), ο Αλέξανδρος Κοτζιάς (Ο γενναίος Τηλέμαχος) και ο Ηλίας Μαγκλίνης (Πρωϊνή γαλήνη) στέκουν στην κορωνίδα αυτής της κριτικής προσέγγισης που, κατά το μάλλον ή το ήττον, αντιλαμβάνεται τον πόλεμο ως μια παγίδα που στήνουν οι ισχυροί κάθε εποχής στον ανύποπτο Άγνωστο Στρατιώτη των μαζών.
![]() |
|
Η Έλενα Χουζούρη έχει εκδώσει έξι ποιητικές συλλογές, δοκίµια και µελέτες για πρόσωπα (Γιώργος Ιωάννου) και θέµατα της ελληνικής λογοτεχνίας, µία συγκεντρωτική έκδοση κριτικών της για Έλληνες ποιητές και µία συγκεντρωτική έκδοση των ποιηµάτων της. Στην πεζογραφία εµφανίστηκε το 2004 µε το µυθιστόρηµα Σκοτεινός Βαρδάρης. Έχει γράψει άλλα 3 μυθιστορήματα: Πατρίδα από βαµβάκι (εκδ. Κέδρος), Δύο φορές αθώα (εκδ. Κέδρος), Ο θείος Αβραάµ µένει πάντα εδώ (εκδ. Πατάκη). Ως κριτικός της λογοτεχνίας έχει συνεργαστεί µε µεγάλες ηµερήσιες αθηναϊκές εφηµερίδες, καθώς και µε λογοτεχνικά περιοδικά. Διετέλεσε σύµβουλος έκδοσης ξένης και ελληνικής λογοτεχνίας σε γνωστούς εκδοτικούς οίκους. Για πολλά χρόνια εργάστηκε ως δηµοσιογράφος στον τοµέα πολιτισµού και βιβλίου στον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο, καθώς και στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. |
Στον επίλογο της μελέτης της η Έλενα Χουζούρη επισημαίνει το γεγονός ότι οι μαρξιστικών πεποιθήσεων συγγραφείς ανέπτυξαν μιαν ιδιαίτερα αντιμιλιταριστική στάση στα έργα τους, σε αντίθεση με τους συγγραφείς του «ευρύτερου δημοκρατικού χώρου», όπως χαρακτηρίζει τον χώρο του κέντρου και της δεξιάς. Επ’ αυτού θα σχολίαζα πως δεν υπάρχει πολιτικά «νηφάλια» προσέγγιση και πως είναι φυσικό αλλιώς να προσεγγίσει την «εμπόλεμη» λογοτεχνία η Πηνελόπη Δέλτα ή η Εύα Βλάμη και αλλιώς ο Θανάσης Βαλτινός στην Κάθοδο των εννιά ή στο Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο γαλουχηθήκαμε όλοι της γενεάς μου, με εκστρατείες, επιθετικούς κι αμυντικούς πολέμους, περήφανα χαρακώματα και πολιορκητικούς κριούς, ηρωϊκά ξεκοιλιάσματα face to face και αχίλλειες πτέρνες, σύσσωμο το ιμπεριαλιστικό επίτευγμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα Απομνημονεύματα του Γαλατικού Πολέμου του Ιούλιου Καίσαρα, τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή εποποιία και την εξολόθρευση των Βουλγάρων από τον Βασίλειο τον Β’, το ηθικό μοτίβο του «Ή ταν ή επί τας» και τον Καιάδα για τους μη ετοιμοπόλεμους: όλο αυτό το βεβαρημένο πολιτιστικό πλαίσιο εθνικιστικής αγωγής ήταν φυσικό να προκαλέσει απέχθεια και να εξάρει τα συναισθήματα διεθνισμού και το αντιπολεμικό μένος. Ελάχιστες γραμματολογικές μελέτες επισημαίνουν τη βαρύτητα που προσέλαβε αυτή η μιλιταριστική υστερία στη διαμόρφωση των κατεξοχήν macho ιδεωδών με τα οποία μεγαλώσαμε. Και, ευτυχώς, η Έλενα Χουζούρη με την τόσο ενδιαφέρουσα μελέτη της και το «ανοιχτό» ερώτημα του επιλόγου της διανοίγει ένα ευρύτατο πεδίο συζήτησης για το άμεσο μέλλον.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).
Η στρατιωτική ζωή στη Νεοελληνική Λογοτεχνία
19ος - 21ος αιώνας
Έλενα Χουζούρη
Επίκεντρο 2020
Σελ. 256, τιμή εκδότη €13,00