Διαφορά και επανάληψη, του Ζιλ Ντελέζ

«Έτσι, είναι λοιπόν που υπάρχουν ανάμεσα στον Καντ και τους Ελεατικούς,
ανάμεσα στον Σοπενχάουερ και τον Εμπεδοκλή, ανάμεσα στον Αισχύλο και τον Βάγκνερ,
τέτοιες διασυνδέσεις, τέτοια συγγένεια που έχει κανείς την αίσθηση ότι σχεδόν
αγγίζει με τα δάχτυλα την κατ’ εξοχήν σχετική φύση των εννοιών του χρόνου».
Φρίντριχ Νίτσε, «Άκαιρες Θεωρήσεις»

Η κύρια αυτή διδακτορική διατριβή, η οποία ευτύχησε, το τονίζω προκαταρκτικά, στη γλώσσα μας, συνιστά απαραίτητο εργαλείο για τη διερεύνηση των αιτίων και αιτιατών των τρόπων με τους οποίους μπορούμε να δούμε σε βάθος την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, την ηθική περίσταση και τις απρόβλεπτες κατά κανόνα συγκυρίες. Κομβικό έργο, οπλοστάσιο αποδόμησης, δείκτης της υπερβατολογικής εμμένειας, εργαλείο επιδιόρθωσης της καντιανής συλλογιστικής, μέθοδος λειτουργικής εμπέδωσης της συνδυνατότητας με τον Άλλον, καταστατική μελέτη μεταιχμίων του πλατωνισμού, εμβληματικό αποτύπωμα της σκέψης-ρήξης, Άγγελος του μεταστρουκτουραλισμού και του λεγομένου μετανεωτερισμού στο φιλοσοφικώς οράν, τομή και επαναπροσέγγιση της μαθηματικής οδού. Η δε υποδειγματική εισαγωγή των είκοσι πέντε σελίδων, άριστα συγκερασμένων, κρίνεται αδιαμφισβήτητο απόκτημα των μελετητών της παρακαταθήκης του Ζιλ Ντελέζ (18 Ιανουαρίου 1925 – 4 Νοεμβρίου 1995). Και όχι μόνον.

Κοντολογίς, εκείνοι που επιθυμούν, που ορέγονται την (όποια…) αλήθεια πίσω από το πέπλο της Μάγια, πίσω δηλαδή από τον θόρυβο και την παρελκυστική λάμψη των παραστάσεων, για να θυμηθούμε πάλι τον μονήρη της Δρέσδης και της Φρανκφούρτης, τον φιλέλληνα Άρθουρ Σοπενχάουερ (1788-1860), θα συναντήσουν εδώ Σημείον στοχαστικής Ρωγμής. Γνωρίζουμε βέβαια ότι τo διπλό αίτημα της διαλεύκανσης των όσων δεσμεύουν την ταχύτερη ανάπτυξη της διερευνητικής μας ορμής, αλλά και της αφαλκίδευτης γείωσής της στο πεδίο του πραγματικού είναι τόσο παλιό όσο και η αγωνία του διαλογιζόμενου ατόμου για την απόλυτη έκφανση περί του όντως όντος. Ο λήθαργος είναι ο καρκίνος. Αυτονόητον. Η μαρτυρία είναι ενδεικτική, όπως απαντά φέρ’ ειπείν σε μια από τις εν θερμώ επιστολές του Γκιστάβ Φλομπέρ της δεκαετίας του 1850. Έστω ένα απόσπασμα για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής: «Η ψυχή κοιμάται σήμερα, μεθυσμένη από τις λέξεις που έχει ακούσει, αλλά κάποιο πρωί θα ξυπνήσει απότομα και θα παραδοθεί στην έκσταση της ελευθερίας, γιατί δεν θα υπάρχει τίποτε πια για να την εξαναγκάσει: καμιά κυβέρνηση, καμιά θρησκεία, κανένα σύστημα. Οι δημοκράτες όλων των αποχρώσεων μου φαίνονται οι πιο άγριοι παιδαγωγοί, καθώς όλο ονειρεύονται οργανώσεις και νομοθεσίες και κοινωνίες δομημένες σαν μοναστήρια». Ό,τι δηλαδή συμπεραίνει λίγα χρόνια μετά, ήτοι το 1864, ο Κίρκεγκορ: «Μπορεί να υπάρξει λογικό σύστημα, αλλά δεν μπορεί να υπάρξει σύστημα της ύπαρξης» (βλ. Post-Scriptum). Αλλά και η αδολεσχία, το ξεχείλισμα του σημαίνοντος, ο εκφυλισμός του ομιλήματος είναι ο καρκίνος. Αυτονόητον και πάλι. Αρκεί να παραπέμψω στα εξής κυριολεκτικά φωνήματα: «όπως φαίνεται, δεν είναι καθόλου αδιανόητο μια μεταφυσική για την εποχή μας να εκπέσει σε πανηγυρικό του καπιταλισμού, με τη διαφορά και την επανάληψή της, να γίνονται έτσι μετωνυμίες της εμπορευματικής παραγωγής και κατανάλωσης υποκειμένων-αντικειμένων με αποψιλωμένη υπόσταση» (βλ. κριτική για τη Διαφορά και επανάληψη του Γιώργου Καράμπελα, Άγρια σκέψη, Εφημερίδα των Συντακτών, 14-15 Μαρτίου 2020).

Γνωρίζουμε βέβαια ότι τo διπλό αίτημα της διαλεύκανσης των όσων δεσμεύουν την ταχύτερη ανάπτυξη της διερευνητικής μας ορμής, αλλά και της αφαλκίδευτης γείωσής της στο πεδίο του πραγματικού είναι τόσο παλιό όσο και η αγωνία του διαλογιζόμενου ατόμου για την απόλυτη έκφανση περί του όντως όντος. Ο λήθαργος είναι ο καρκίνος. Αυτονόητον.

Βεβαίως «όσο περισσότερες συγκινήσεις μας αφήνουμε να εκφραστούν για ένα και το αυτό ζήτημα, όσο περισσότερα διαφορετικά μάτια χρησιμοποιούμε για να κοιτάξουμε το ίδιο πράγμα, τόσο πιο πλήρης γίνεται η "έννοια" που σχηματίζουμε γι’ αυτό, η αντικειμενικότητά μας». Η ετυμηγορία ανήκει στον Φρίντριχ Νίτσε. Στο έργο του Η Χαρούμενη Επιστήμη (1882 και 1887), που εμφανίζεται τριάντα χρόνια μετά από τους παραπάνω αφορισμούς του δημιουργού της Μαντάμ Μποβαρύ, κατατίθενται, ως γνωστόν, οι προοπτικές μιας γενναίας αποδόμησης ορισμένων διαχρονικών στερεοτύπων σκέψης. Εξού και η ξεκάθαρη αποτίμηση του Ζιλ Ντελέζ στην τελευταία μάλιστα κρίσιμη παράγραφο του Προλόγου του στο παρόν έργο. Η οποία, σημειωτέον, δημοσιεύτηκε στο Παρίσι, από τις εκδόσεις PUF το 1968, ήτοι έναν και πλέον αιώνα μετά από τότε που ο συμπατριώτης του Γκιστάβ Φλομπέρ έστελνε άοκνα τις ζέουσες επιστολές του. Παραθέτω κατά λέξη: «Η έρευνα για καινούργια φιλοσοφικά μέσα έκφρασης εγκαινιάστηκε από τον Νίτσε και σήμερα πρέπει να συνεχιστεί με αναφορά στην ανανέωση κάποιων άλλων καλών τεχνών, όπως το θέατρο κι ο κινηματογράφος. Θα μπορούσαμε έτσι από αυτή τη στιγμή να αναρωτηθούμε πάνω στη χρήση της ιστορίας της φιλοσοφίας. Έχω τη γνώμη ότι η ιστορία της φιλοσοφίας πρέπει να παίξει ρόλο ανάλογο με τον ρόλο του κολάζ στη ζωγραφική. Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η αναπαραγωγή της ίδιας της ιστορίας». Στο βάθος βέβαια παραμονεύει το ακήρατο φάσμα των λεχθέντων στον Παρμενίδη και όχι μόνον. Είκοσι πέντε αιώνες και το ρήμα της φιλοσοφίας επιστρέφει στους κήπους και στα συμπόσια των Αθηναίων. Όχι ως ένας άλλος Θερσίτης, αλλά ως Γοργίας εδραιώνει εν συνεχεία νέο-λόγο ο Γάλλος στοχαστής: η διατριβή του πράγματι καινοτομεί, ενώ όλα έχουν ειπωθεί. Ή μάλλον φαίνεται να έχουν ειπωθεί.

Εξ όνυχος αντιλαμβάνεται κανείς την εξαιρετικά σύνθετη, ιδιαζόντως απαιτητική αποστολή που ανέλαβε να σχεδιάσει και στη συνέχεια να ολοκληρώσει ο Ζιλ Ντελέζ στα δίσημα εκείνα χρόνια των διαδοχικών ανατροπών, οι οποίες σημειώθηκαν τόσο στη χώρα του, κοιτίδα επαναστάσεων και διαδοχικών ριζικών μεταβολών, όσο και στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο. Μιαν ιδέα των συναφών δυσκολιών και των παρεπόμενων στοιχημάτων ακριβολογίας φέρ’ ειπείν περί του είναι και των συμφραζομένων του παρέχει η εξής τεκμηρίωση των αφετηριών ανάλυσης και σύνθεσης των πτυχώσεων του ειδικότερου συλλογισμού. «Η εναρκτήρια μορφή της ανατολικής σκέψης εξακολουθεί να στοιχειώνει τη διδασκαλία των Ελεατών, με τους οποίους επίσης ο Spinoza πρέπει να διατηρεί προνομιακή σχέση: το Ένα, ως καθαρό και άμεσο είναι, συνιστά συγχρόνως διάλυση κάθε καθορισμένης πραγματικότητας, εξαφάνιση του πεπερασμένου στο άπειρο, κατάργηση κάθε ατομικότητας και κάθε διαφοράς. Και, όπως είχε ήδη επισημάνει ο Πλάτωνας στους τελευταίους διαλόγους του, στηριζόμενος ο ίδιος στην οπτική γωνία μιας διαλεκτικής, ο λόγος στον οποίο εκφράζεται αυτό το απόλυτο ή αυτή η αρχική ολότητα, στον βαθμό που αποκλείει κάθε αρνητικότητα, στον βαθμό που αρνείται να παραχωρήσει μια ύπαρξη στο μη είναι, είναι ένας αδύνατος λόγος» (βλ. Pierre Macherey, Hegel ή Spinoza, μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος, εκδόσεις Angelus Novus, 2019). Η διαπίστωση του Ζακ Λακάν, ότι δηλαδή «Δύο λόγοι με ίδια δομή δεν έχουν αναγκαστικά το ίδιο νόημα» συμμετέχει κι αυτή στο τοπίο των κριτικών ελέγχων, δείχνοντας από την πλευρά της το εύρος της εννοιολογικής πρόκλησης. Η Διαφορά είναι το στοίχημα για την αναβάθμιση της θέασης του όντος. Η Επανάληψη είναι η Ιστορία. Στο βαθμό μάλιστα που «η πραγματικότητα συχνά χρειάζεται να εφευρεθεί για να γίνει αλήθεια», όπως πιστεύει ο Χόρχε Σεμπρούν, τότε η μετάβαση στο φαντασιακό νομιμοποιείται απολύτως ως ενδελεχής δράση του συνειδέναι.

Η Διαφορά είναι το στοίχημα για την αναβάθμιση της θέασης του όντος. Η Επανάληψη είναι η Ιστορία. Στο βαθμό μάλιστα που «η πραγματικότητα συχνά χρειάζεται να εφευρεθεί για να γίνει αλήθεια», όπως πιστεύει ο Χόρχε Σεμπρούν, τότε η μετάβαση στο φαντασιακό νομιμοποιείται απολύτως ως ενδελεχής δράση του συνειδέναι.

Ο Ζιλ Ντελέζ γεννήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 1925 στο Παρίσι. Αρχικά δίδαξε φιλοσοφία σε λύκεια μέχρι το 1957. Το 1953 δημοσίευσε την πρώτη του μονογραφία, το Εμπειρισμός και υποκειμενικότητα. Δοκίμιο για την ανθρώπινη φύση κατά τον Χιουμ. Από το 1960 έως το 1964 εργάστηκε στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας. Το 1962 δημοσίευσε το Ο Νίτσε και η φιλοσοφία. Από το 1964 έως το 1969 ήταν καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Λυών. Το 1968 δημοσίευσε δύο διατριβές, το Διαφορά και επανάληψη (με επιβλέποντα τον Μωρίς ντε Γκαντιγιάκ) και το Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης (με επιβλέποντα τον Φερντινάν Αλκιέ). To 1969 έγινε μέλος του ριζοσπαστικού Πανεπιστημίου Paris VIII στην Βενσέν (κατόπιν πρότασης του Μισέλ Φουκώ), όπου παρέμεινε μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1987. Εκεί γνώρισε τον Φελίξ Γκουαταρί, με τον οποίο συνέγραψε τέσσερα βιβλία. Το 1992 επιδεινώθηκε σοβαρά η πνευμονική πάθηση από την οποία έπασχε ήδη από το 1968. Στις 4 Νοεμβρίου του 1995 ο Ντελέζ αυτοκτόνησε.

Η πρωταρχική ομολογία του Ζιλ Ντελέζ είναι ενδεικτική της όλης δημιουργικής πρόθεσης: «Φτιάχνω, ξαναφτιάχνω και καταστρέφω τις έννοιές μου με βάση έναν κινούμενο ορίζοντα, ένα κέντρο διαρκώς αποκεντρωμένο, μια περιφέρεια αέναα εκτοπισμένη που τα επαναλαμβάνει και τα διαφοροποιεί». Είναι δουλειά της μοντέρνας φιλοσοφίας να ξεπεράσει τα δίπολα έγχρονο-άχρονο, ιστορικό-αιώνιο, συγκεκριμένο-οικουμενικό. Στα χνάρια του Νίτσε, ανακαλύπτουμε το ανεπίκαιρο σαν κάτι πιο βαθύ από τον χρόνο και την αιωνιότητα: Η φιλοσοφία δεν είναι φιλοσοφία της ιστορίας ούτε φιλοσοφία της αιωνιότητας, αλλά μάλλον ανεπίκαιρη, πάντα και αποκλειστικά ανεπίκαιρη, με άλλα λόγια, «αντίθετη στον χρόνο, προς χάριν, το ελπίζω, ενός επερχόμενου χρόνου». Ανάλογη είναι η προς το τέλος της μελέτης του οριακή διαπίστωση, ότι δηλαδή «η φιλοσοφία φανερώνεται όχι με την ορθή κρίση αλλά με το παράδοξο. Το παράδοξο είναι το πάθος της φιλοσοφίας. Υπάρχουν πολλά είδη παραδόξου, και όλα αντιτίθενται στις αλληλοσυμπληρούμενες μορφές της ορθοδοξίας – δηλαδή, στην ορθή κρίση και στον κοινό νου […] Δεν είναι άξιο απορίας ότι, αυστηρώς ειπείν, η διαφορά οφείλει να μένει «ανεξήγητη». Η διαφορά εκτυλίσσεται / εξηγείται [s’ explique], αλλά μέσα σε συστήματα όπου τείνει να ακυρωθεί˙ αυτό σημαίνει ότι η διαφορά είναι ουσιαστικά εμπλεγμένη, ότι ουσία της είναι η εμπλοκή [implication]. Για τη διαφορά, το να εξηγηθεί / εκτυλιχθεί σημαίνει να ακυρωθεί, να αποβάλει την ανισότητα που τη συγκροτεί. Η έκφραση “η εξήγηση είναι ταυτοποίηση” αποτελεί ταυτολογία».

Ο εύκρατος αυτός συλλογισμός θα οδηγήσει μαθηματικά στο εξής κρυστάλλινο πόρισμα:

«Δεν είναι επομένως αναγκαίο, προκειμένου να σώσουμε το σύμπαν από τον θερμικό θάνατο ή για να διατηρήσουμε τις πιθανότητες της αιώνιας επιστροφής, να φανταζόμαστε εντελώς “απίθανους” εκτατούς μηχανισμούς που να είναι ικανοί να αποκαταστήσουν τη διαφορά. Γιατί η διαφορά δεν έχει ποτέ πάψει να είναι “εν εαυτή”, να είναι εμπλεγμένη στον εαυτό της, ακόμα κι όταν είναι εκπλεγμένη [en s’ expliquant] εκτός εαυτής. Συνεπώς, δεν υπάρχουν μόνο ψευδαισθήσεις των αισθήσεων, αλλά επίσης και μια υπερβατολογική φυσική ψευδαίσθηση».

Συγκρατώ ότι συχνά πυκνά ο Ζιλ Ντελέζ μνημονεύει ότι το Είναι παραμένει μονήρες-μονοσήμαντο, όπως δίδαξε ο Ντουνς Σκότους (John Duns Scotus, 1265-1308), σε αντίθεση με όσα δίδαξε ο Αριστοτέλης, φρονώντας ακράδαντα ότι το ον λέγεται πολλαχώς. Η αντίστοιχη μνεία εμβληματικών έργων των Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, Φρίντριχ Βίλχελμ Τζόζεφ Σέλινγκ, Φρίντριχ Νίτσε (βλ. ως άνω), Ανρί Μπερξόν, Γκαμπριέλ Ταρντ, Σαρλ Πιερ Πεγκί, Τζέιμς Τζόις, Αντονέν Αρτό καθιστά το όλο επιχείρημα επίτευγμα εξαιρετικά μεθοδικής κι άλλο τόσο διεισδυτικής ανάλυσης, σύμβολο κειμενικού ηρωισμού.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Βράχια» (εκδ. Ύψιλον).

→ Στην κεντρική εικόνα: Ο πίνακας του John Keane © «Chorus» (1998) (απόσπασμα).

Απόσπασμα

«Ένα βιβλίο φιλοσοφίας οφείλει να είναι από τη μια ένα πολύ ιδιαίτερο είδος αστυνομικού μυθιστορήματος και από την άλλη ένα είδος επιστημονικής φαντασίας. Λέγοντας “αστυνομικό μυθιστόρημα”, εννοώ ότι οι έννοιες πρέπει να παρεμβάλλονται με έναν τρόπο που να τους επιτρέπει να επιλύουν μια συγκεκριμένη κατάσταση. Να μεταβάλλονται μαζί με τα προβλήματα. Να έχουν ζώνες επιρροής μέσα στις οποίες δρουν [. . .] σε σχέση με “δράματα” και κάποια “σκληράδα”. Φυσικά πρέπει να έχουν συνάφεια μεταξύ τους, αλλά αυτή η συνάφεια δεν πρέπει να προέρχεται από τις ίδιες. Πρέπει να την παίρνουν από αλλού [...] Πιστεύω σ΄ έναν κόσμο όπου οι ατομικότητες είναι απρόσωπες και οι ενικότητες προατομικές: πιστεύω στο μεγαλείο του “κάποιος” [...] Έρχεται ο καιρός όπου δεν θα είναι πια δυνατό να γραφτεί ένα βιβλίο φιλοσοφίας όπως γινόταν μέχρι τώρα: “Αχ! Το παλιό στυλ…”».

Διαφορά και επανάληψη
Ζιλ Ντελέζ
Μτφρ. – Εισαγ.: Κωνσταντίνος Β. Μπουντάς
Εκκρεμές 2019
Σελ. 440, τιμή εκδότη €28,27

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ GILLES DELEUZE