alt

Για τη συλλογή δοκιμίων του Immanuel Wallerstein «Σύγκρουση πολιτισμών; – Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα» (μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού, εκδ. Θύραθεν).

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

«Αντισυστημικότητα»

Διάφορα κινήματα, τόσο στα άκρα της Δεξιάς όσο και στα άκρα της Αριστεράς, κολακεύονται ν’ αυτοπαρουσιάζονται ως εχθρικά απέναντι στο σύστημα, επομένως και επαναστατικά. 

Πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για «αντισυστημικότητα». Διάφορα κινήματα, τόσο στα άκρα της Δεξιάς όσο και στα άκρα της Αριστεράς, κολακεύονται ν’ αυτοπαρουσιάζονται ως εχθρικά απέναντι στο σύστημα, επομένως και επαναστατικά. Με λίγα λόγια, κάθε τάση τείνει να βλέπει στο «σύστημα» έναν συγκεκριμένο αντίπαλο, απέναντι στον οποίο μάχεται. Τι είναι όμως πραγματικά το «σύστημα»; Πριν από μερικές εβδομάδες έφυγε από τη ζωή ο Αμερικανός κοινωνιολόγος και ακαδημαϊκός Immanuel Wallerstein, από τους σημαντικότερους μαρξιστές διανοητές των ημερών μας και πιθανότατα ο θεμελιωτής του όρου «αντισυστημικότητα». Υπήρξε ένας από τους πιο έγκριτους γεωπολιτικούς αναλυτές, καθώς στη δεκαετία του ’70 εισηγήθηκε αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως «ανάλυση κοσμοσυστημάτων». Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο κόσμος μας χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία ενός κοινωνικού συστήματος, με τις χώρες να διαιρούνται σε περιοχές του πυρήνα, περιφερειακές και ημιπεριφερειακές, ανάλογα φυσικά με την (περισσότερο ή λιγότερο) ευνοϊκή θέση που έχουν μέσα σε αυτό. Σήμερα ζούμε στο καπιταλιστικό κοσμοσύστημα. Τέλος, υπήρξε ένας «προφήτης» για το κοντινό μέλλον.

Σε αυτή τη συλλογή δοκιμίων, ο Wallerstein συζητά σχετικά με το τέλος της Ιστορίας, όπως το πρωτοδιατύπωσε ο Francis Fukuyama, και της σύγκρουσης των πολιτισμών του Samuel Huntington. Συγκεκριμένα, ο Wallerstein απορρίπτει τόσο την ιδέα του Fukuyama όσο και την αντίθεση του Huntington και επιχειρεί να επαναφέρει στη συζήτηση το παραδοσιακό ερώτημα που έθεσε κάποτε ο Marx: έχει άραγε μέλλον ο καπιταλισμός;

alt

Καπιταλισμός vs αστών

Εδώ όμως, σημειώνει ο Wallerstein, υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση: αντίθετα με ότι συνήθως νομίζουμε, ο καπιταλιστής επιχειρηματίας δεν επιδιώκει στην πραγματικότητα την απόλυτη ελευθερία της αγοράς, αλλά την εκμετάλλευση του κράτους και της πολιτικής προς όφελός του.

Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα ο Wallerstein καταπιάνεται αρχικά με τη σημαντική έννοια του «αστού», τονίζοντας ότι αυτός υπήρξε η κυρίαρχη μορφή του νεωτερικού κοσμοσυστήματος (καπιταλισμός) και ότι ο ρόλος του σπάνια κατανοείται ορθά. Στη συνέχεια, ο Wallerstein παρουσιάζει μια ψυχολογική ερμηνεία αυτού του ρόλου. Συγκεκριμένα, εξηγεί ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα: συλλαμβάνει το χρήμα ως κεφάλαιο που δεν ξοδεύεται αλλά συσσωρεύεται και πολλαπλασιάζεται. Αυτή η ιδιαιτερότητα δημιούργησε στους ανθρώπους που εκπροσωπούσαν την αστική τάξη μια ψυχολογική σύγκρουση: καθώς όφειλαν ν’ αυξάνουν το χρήμα αντί να το ξοδεύουν, έπρεπε να βρουν έναν τρόπο να επωφελούνται από τη χρήση του. Γι’ αυτό και επινόησαν την πρόσοδο. Συγκεκριμένα, κάθε αστός που έχει εδραιώσει τη θέση του στην οικονομία, προκειμένου ν’ απολαύσει τα αποκτήματά του, τείνει στην υιοθέτηση αριστοκρατικών ηθών και συμπεριφοράς (αυτό συνέβη π.χ. στην Ολλανδία του 17ου αιώνα ή στην Αίγυπτο του 20ού). Ο αστός τείνει δηλαδή να εξισορροπεί την ανάγκη του για ξόδεμα, που δεν καλύπτει ο καπιταλισμός, μέσα από ένα εισόδημα που προέρχεται από την εργασία άλλων, όπως ακριβώς έκανε κάποτε η φεουδαρχική αριστοκρατία. Αυτό όμως επιτυγχάνεται με το μονοπώλιο. Διόλου παράξενο λοιπόν που ανέκαθεν η αστική τάξη έτεινε στον σχηματισμό μονοπωλίων. Εδώ όμως, σημειώνει ο Wallerstein, υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση: αντίθετα με ό,τι συνήθως νομίζουμε, ο καπιταλιστής επιχειρηματίας δεν επιδιώκει στην πραγματικότητα την απόλυτη ελευθερία της αγοράς, αλλά την εκμετάλλευση του κράτους και της πολιτικής προς όφελός του. Ύστερα λοιπόν από τη μακροχρόνια ανάπτυξη του καπιταλισμού (δηλαδή των μονοπωλίων) προέκυψε σταδιακά η μεγάλη και απρόσωπη επιχείρηση με τους μετόχους της, οπότε η ιδιοκτησία διαχωρίστηκε από τον έλεγχο. Τότε αναδύθηκαν νέες μορφές μεσαίας τάξης, από τις οποίες μάλιστα ο ιδιοκτήτης άρχισε να παραγκωνίζεται όλο και περισσότερο. Ο Wallerstein υποστηρίζει πως αυτές οι «νέες μεσαίες τάξεις» είναι βέβαια αστικές (καρπώνονται υπεραξία), δεν είναι όμως σαν τους (παραδοσιακούς) αστούς, καθώς αφενός δε διαθέτουν τόσο μεγάλη ιδιοκτησία, αφετέρου στερούνται τη δυνατότητα να μεταβιβάσουν το κέρδος τους σε πρόσοδο. Τα παιδιά αυτών των ανθρώπων θα πρέπει να ξεκινήσουν πάλι από την αρχή, όπως οι ίδιοι. Επομένως, σε αυτές τις νέες τάξεις υφίστανται κατά κάποιον τρόπο η «θέση» και η «αντίθεση», η «σύνθεση» είναι αδύνατη. Με λίγα λόγια, δεν υπάρχει η προοπτική αριστοκρατικοποίησης στην οποία μπορούσαν να αποβλέπουν μελλοντικά οι (παραδοσιακοί) αστοί. Το νέο σύστημα είναι πιο εύθραυστο διότι δεν υφίσταται η δυνατότητα ωραιοποίησης της εκμετάλλευσης. Το μόνο που διαχωρίζει τους επιτυχημένους από τους αποτυχημένους είναι ουσιαστικά η ευφυΐα. Για πόσο λοιπόν αυτή η νέα μεσαία τάξη σκοπεύει ν’ ανέχεται ένα τέτοιο σύστημα; Ο Wallerstein ισχυρίζεται ότι ο 21ος αιώνας θα γίνει μάρτυρας της μετάβασης από την καπιταλιστική κοσμοκρατορία στη σοσιαλιστική. Συγκεκριμένα, το παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού βιώνει μια κρίση, η οποία διακρίνεται από αβεβαιότητα και πρόκειται να διαρκέσει από είκοσι έως σαράντα χρόνια.

alt
Το 1974 ο συγγραφέας εκδίδει τον πρώτο τόμο
του έργου του "The Modern World System",
το οποίο και τον κατέστησε κύριο ανανεωτή
της νεομαρξιστικής σκέψης. Οι υπόλοιποι
τρεις τόμοι θα κυκλοφορήσουν το 1980,
το 1989 και το 2011. Ο Ιμάνιουελ Γουόλερστιν
απεβίωσε μόλις ένα μήνα πριν, στις 31 Αυγούστου
2019, σε ηλικία 89 ετών. 

 

Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπάρχει πιο παραπλανητική ιδέα από την ιδέα του τέλους της Ιστορίας μετά την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων και τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Συγκεκριμένα, πάλι αντίθετα με την τρέχουσα ερμηνεία, ο φιλελευθερισμός εδραιώθηκε κατά το διάστημα 1945-1989, όταν η αμερικάνικη δύναμη ήλεγχε τα 2/3 του κόσμου και η Ε.Σ.Σ.Δ. βρισκόταν σε διαρκή παρακμή, όντας ένας απλός θεατής και τίποτα παραπάνω. Η πτώση της Ε.Σ.Σ.Δ. σηματοδοτεί όχι την απουσία εναλλακτικών στον καπιταλισμό (“There is no alternative”), όπως μέχρι σήμερα διατυμπανίζεται, αλλά την παρακμή της αμερικανικής ηγεμονίας και την απουσία δικαιολόγησης του καπιταλιστικού συστήματος. Πλέον δεν υπάρχει ένας παγκόσμιος κίνδυνος ολοκληρωτισμού (κομουνισμός) από τον οποίο να απειλούμαστε. Η παραμονή του καπιταλισμού ως μοναδικής πραγματικότητας σηματοδοτεί και την έλλειψη δικαιολόγησής του. Το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει μπροστά στα μάτια μας και είναι ζήτημα χρόνου ν’ αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό.  

Μάλιστα, σε αντίθεση με τον Marx και με πλήθος άλλους μαρξιστές, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος δε διστάζει να δώσει έναν ιδιαίτερα σαφή χαρακτήρα στις προβλέψεις του. Συγκεκριμένα, προβλέπει την κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος μέχρι το έτος 2050. 

Το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει μπροστά στα μάτια μας και είναι ζήτημα χρόνου ν’ αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό. 

Φυσικά, μια τέτοια πρόβλεψη ενδέχεται να γεμίσει αισιοδοξία πλήθος ανθρώπων. Ωστόσο, σπεύδει να προειδοποιήσει ο Wallerstein, δεν είναι ακόμη γνωστό ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του νέου παγκόσμιου συστήματος. Σε συνέντευξή του στην Ελλάδα, ο ίδιος είπε ότι υπάρχουν δύο αντιτιθέμενες τάσεις όσον αφορά το μελλοντικό κοσμοσύστημα: «το πνεύμα του Νταβός» και το πνεύμα του «Πόρτο Αλέγκρε». Με λίγα λόγια, οδεύουμε είτε προς ένα σύστημα που θα διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού (ιεραρχία, πόλωση και εκμετάλλευση), είτε σε ένα σύστημα δημοκρατικό και εξισωτικό, κάτι εντελώς καινούργιο και πρωτοφανές στην ιστορία, αλλά δυνατό να γίνει πράξη. Η μελλοντική «σοσιαλιστική» κοσμοκρατορία μπορεί να είναι πολύ καλύτερη ή πολύ χειρότερη από την καπιταλιστική. Εξαρτάται από εμάς, τα ανθρώπινα υποκείμενα, να χτίσουμε έναν νέο και καλύτερο κόσμο ή να φτάσουμε σε τέτοια εξαθλίωση που να αναπολούμε τον καπιταλισμό με νοσταλγία. Σε κάθε περίπτωση, το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο αλλά εμείς οι ίδιοι το δημιουργούμε καθημερινά. Όσο για το αν η πρόβλεψη του Wallerstein θα αποδειχτεί σωστή, ας κάνουμε υπομονή λίγες δεκαετίες.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.


altΣύγκρουση πολιτισμών;
Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα
Immanuel Wallerstein
Μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού
Θύραθεν 2011
Σελ. 192, τιμή εκδότη €13,80

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ IMMANUEL WALLERSTEIN

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

Για το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» (εκδ. Αλεξάνδρεια). 

Γράφει ο Λάμπρος Α. Φλιτούρης

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μάς βομβαρδίζου...

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

Για τη μελέτη του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (Albrecht Dieterich) «Νέκυια» (μτφρ. Μαρία Ευσταθίου, εκδ. Gutenberg). Στην κεντρική εικόνα, ο Τειρεσίας καθώς εμφανίζεται μπροστά στον Οδυσσέα - λεπτομέρεια του πίνακα του Henry Fuseli.

Γράφει ο Γιώργος Βέης  ...

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Για τα δοκίμια του Τζόζεφ Σ. Νάι Τζ. (Joseph S. Nye, Jr.) «Ήπια ισχύς – Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική» (μτφρ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, εκδ. Παπαζήση) και «Θρησκεία και πολιτική – Μια σύγχρονη επιτομή» (συλλογικό έργο, μτφρ. Λουκρητία Μακροπούλου, εκδ. Πεδίο). Κεντρική εικόνα: Τζό...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ο άνθρωπος που γνώριζε πολλά, του Άλφρεντ Χίτσκοκ: «Que Sera, Sera...» στα θερινά σινεμά

Ο άνθρωπος που γνώριζε πολλά, του Άλφρεντ Χίτσκοκ: «Que Sera, Sera...» στα θερινά σινεμά

«Ο άνθρωπος που γνώριζε πολλά» (1956) του Άλφρεντ Χίτσκοκ σε ψηφιακά αποκατεστημένη κόπια στα θερινά σινεμά από τη Summer Classics. Πρωταγωνιστούν: Τζέιμς Στιούαρτ, Ντόρις Ντέι

Επιμέλεια: Book Press

Το κατασκοπευτικό θρίλερ του αξεπέραστου μετρ του σασ...

«Από το βιβλίο στην οθόνη»: «Ωρες» και «Επιστροφή στο Χάουαρντς Έντ» στον κήπο του ΕΛΙΒΙΠ – προβολές και συζητήσεις

«Από το βιβλίο στην οθόνη»: «Ωρες» και «Επιστροφή στο Χάουαρντς Έντ» στον κήπο του ΕΛΙΒΙΠ – προβολές και συζητήσεις

Στις 3 & 4 Ιουλίου, στον κήπο του ΕΛΙΒΙΠ στο Παλαιό Ψυχικό δύο ταινίες που βασίζονται στα μυθιστορήματα «Οι ώρες» του Μάικλ Κάνινγκχαμ και «Επιστροφή στο Χάουαρντς Εντ» του Ε.Μ. Φόρστερ. Πριν α...

«Σωτηρία» της Χαράς Ρόμβη, σε σκηνοθεσία Θανάση Δόβρη – Μια λαμπρή στιγμή του Φεστιβάλ Αθηνών

«Σωτηρία» της Χαράς Ρόμβη, σε σκηνοθεσία Θανάση Δόβρη – Μια λαμπρή στιγμή του Φεστιβάλ Αθηνών

Για την παράσταση «Σωτηρία» της Χαράς Ρόμβη, σε σκηνοθεσία Θανάση Δόβρη, στην Πειραιώς 260 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Από το διήγημα «Σωτηρία» της Χαράς Ρόμβη ( ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Επτά νέες ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά νέες ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά ποιητές και ποιήτριες παραδίδουν τους στίχους τους στο αναγνωστικό κοινό μέσα από τις νέες τους ποιητικές συλλογές που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Book Press

Επτά ποιητικά βιβλία από τις εκδόσεις Βακχικόν. 

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ