
Για τη συλλογή δοκιμίων του Immanuel Wallerstein «Σύγκρουση πολιτισμών; – Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα» (μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού, εκδ. Θύραθεν).
Του Μύρωνα Ζαχαράκη
«Αντισυστημικότητα»
Διάφορα κινήματα, τόσο στα άκρα της Δεξιάς όσο και στα άκρα της Αριστεράς, κολακεύονται ν’ αυτοπαρουσιάζονται ως εχθρικά απέναντι στο σύστημα, επομένως και επαναστατικά.
Πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για «αντισυστημικότητα». Διάφορα κινήματα, τόσο στα άκρα της Δεξιάς όσο και στα άκρα της Αριστεράς, κολακεύονται ν’ αυτοπαρουσιάζονται ως εχθρικά απέναντι στο σύστημα, επομένως και επαναστατικά. Με λίγα λόγια, κάθε τάση τείνει να βλέπει στο «σύστημα» έναν συγκεκριμένο αντίπαλο, απέναντι στον οποίο μάχεται. Τι είναι όμως πραγματικά το «σύστημα»; Πριν από μερικές εβδομάδες έφυγε από τη ζωή ο Αμερικανός κοινωνιολόγος και ακαδημαϊκός Immanuel Wallerstein, από τους σημαντικότερους μαρξιστές διανοητές των ημερών μας και πιθανότατα ο θεμελιωτής του όρου «αντισυστημικότητα». Υπήρξε ένας από τους πιο έγκριτους γεωπολιτικούς αναλυτές, καθώς στη δεκαετία του ’70 εισηγήθηκε αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως «ανάλυση κοσμοσυστημάτων». Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο κόσμος μας χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία ενός κοινωνικού συστήματος, με τις χώρες να διαιρούνται σε περιοχές του πυρήνα, περιφερειακές και ημιπεριφερειακές, ανάλογα φυσικά με την (περισσότερο ή λιγότερο) ευνοϊκή θέση που έχουν μέσα σε αυτό. Σήμερα ζούμε στο καπιταλιστικό κοσμοσύστημα. Τέλος, υπήρξε ένας «προφήτης» για το κοντινό μέλλον.
Σε αυτή τη συλλογή δοκιμίων, ο Wallerstein συζητά σχετικά με το τέλος της Ιστορίας, όπως το πρωτοδιατύπωσε ο Francis Fukuyama, και της σύγκρουσης των πολιτισμών του Samuel Huntington. Συγκεκριμένα, ο Wallerstein απορρίπτει τόσο την ιδέα του Fukuyama όσο και την αντίθεση του Huntington και επιχειρεί να επαναφέρει στη συζήτηση το παραδοσιακό ερώτημα που έθεσε κάποτε ο Marx: έχει άραγε μέλλον ο καπιταλισμός;
Καπιταλισμός vs αστών
Εδώ όμως, σημειώνει ο Wallerstein, υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση: αντίθετα με ότι συνήθως νομίζουμε, ο καπιταλιστής επιχειρηματίας δεν επιδιώκει στην πραγματικότητα την απόλυτη ελευθερία της αγοράς, αλλά την εκμετάλλευση του κράτους και της πολιτικής προς όφελός του.
Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα ο Wallerstein καταπιάνεται αρχικά με τη σημαντική έννοια του «αστού», τονίζοντας ότι αυτός υπήρξε η κυρίαρχη μορφή του νεωτερικού κοσμοσυστήματος (καπιταλισμός) και ότι ο ρόλος του σπάνια κατανοείται ορθά. Στη συνέχεια, ο Wallerstein παρουσιάζει μια ψυχολογική ερμηνεία αυτού του ρόλου. Συγκεκριμένα, εξηγεί ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα: συλλαμβάνει το χρήμα ως κεφάλαιο που δεν ξοδεύεται αλλά συσσωρεύεται και πολλαπλασιάζεται. Αυτή η ιδιαιτερότητα δημιούργησε στους ανθρώπους που εκπροσωπούσαν την αστική τάξη μια ψυχολογική σύγκρουση: καθώς όφειλαν ν’ αυξάνουν το χρήμα αντί να το ξοδεύουν, έπρεπε να βρουν έναν τρόπο να επωφελούνται από τη χρήση του. Γι’ αυτό και επινόησαν την πρόσοδο. Συγκεκριμένα, κάθε αστός που έχει εδραιώσει τη θέση του στην οικονομία, προκειμένου ν’ απολαύσει τα αποκτήματά του, τείνει στην υιοθέτηση αριστοκρατικών ηθών και συμπεριφοράς (αυτό συνέβη π.χ. στην Ολλανδία του 17ου αιώνα ή στην Αίγυπτο του 20ού). Ο αστός τείνει δηλαδή να εξισορροπεί την ανάγκη του για ξόδεμα, που δεν καλύπτει ο καπιταλισμός, μέσα από ένα εισόδημα που προέρχεται από την εργασία άλλων, όπως ακριβώς έκανε κάποτε η φεουδαρχική αριστοκρατία. Αυτό όμως επιτυγχάνεται με το μονοπώλιο. Διόλου παράξενο λοιπόν που ανέκαθεν η αστική τάξη έτεινε στον σχηματισμό μονοπωλίων. Εδώ όμως, σημειώνει ο Wallerstein, υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση: αντίθετα με ό,τι συνήθως νομίζουμε, ο καπιταλιστής επιχειρηματίας δεν επιδιώκει στην πραγματικότητα την απόλυτη ελευθερία της αγοράς, αλλά την εκμετάλλευση του κράτους και της πολιτικής προς όφελός του. Ύστερα λοιπόν από τη μακροχρόνια ανάπτυξη του καπιταλισμού (δηλαδή των μονοπωλίων) προέκυψε σταδιακά η μεγάλη και απρόσωπη επιχείρηση με τους μετόχους της, οπότε η ιδιοκτησία διαχωρίστηκε από τον έλεγχο. Τότε αναδύθηκαν νέες μορφές μεσαίας τάξης, από τις οποίες μάλιστα ο ιδιοκτήτης άρχισε να παραγκωνίζεται όλο και περισσότερο. Ο Wallerstein υποστηρίζει πως αυτές οι «νέες μεσαίες τάξεις» είναι βέβαια αστικές (καρπώνονται υπεραξία), δεν είναι όμως σαν τους (παραδοσιακούς) αστούς, καθώς αφενός δε διαθέτουν τόσο μεγάλη ιδιοκτησία, αφετέρου στερούνται τη δυνατότητα να μεταβιβάσουν το κέρδος τους σε πρόσοδο. Τα παιδιά αυτών των ανθρώπων θα πρέπει να ξεκινήσουν πάλι από την αρχή, όπως οι ίδιοι. Επομένως, σε αυτές τις νέες τάξεις υφίστανται κατά κάποιον τρόπο η «θέση» και η «αντίθεση», η «σύνθεση» είναι αδύνατη. Με λίγα λόγια, δεν υπάρχει η προοπτική αριστοκρατικοποίησης στην οποία μπορούσαν να αποβλέπουν μελλοντικά οι (παραδοσιακοί) αστοί. Το νέο σύστημα είναι πιο εύθραυστο διότι δεν υφίσταται η δυνατότητα ωραιοποίησης της εκμετάλλευσης. Το μόνο που διαχωρίζει τους επιτυχημένους από τους αποτυχημένους είναι ουσιαστικά η ευφυΐα. Για πόσο λοιπόν αυτή η νέα μεσαία τάξη σκοπεύει ν’ ανέχεται ένα τέτοιο σύστημα; Ο Wallerstein ισχυρίζεται ότι ο 21ος αιώνας θα γίνει μάρτυρας της μετάβασης από την καπιταλιστική κοσμοκρατορία στη σοσιαλιστική. Συγκεκριμένα, το παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού βιώνει μια κρίση, η οποία διακρίνεται από αβεβαιότητα και πρόκειται να διαρκέσει από είκοσι έως σαράντα χρόνια.
![]() |
Το 1974 ο συγγραφέας εκδίδει τον πρώτο τόμο
του έργου του "The Modern World System", το οποίο και τον κατέστησε κύριο ανανεωτή της νεομαρξιστικής σκέψης. Οι υπόλοιποι τρεις τόμοι θα κυκλοφορήσουν το 1980, το 1989 και το 2011. Ο Ιμάνιουελ Γουόλερστιν απεβίωσε μόλις ένα μήνα πριν, στις 31 Αυγούστου 2019, σε ηλικία 89 ετών.
|
Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπάρχει πιο παραπλανητική ιδέα από την ιδέα του τέλους της Ιστορίας μετά την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων και τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Συγκεκριμένα, πάλι αντίθετα με την τρέχουσα ερμηνεία, ο φιλελευθερισμός εδραιώθηκε κατά το διάστημα 1945-1989, όταν η αμερικάνικη δύναμη ήλεγχε τα 2/3 του κόσμου και η Ε.Σ.Σ.Δ. βρισκόταν σε διαρκή παρακμή, όντας ένας απλός θεατής και τίποτα παραπάνω. Η πτώση της Ε.Σ.Σ.Δ. σηματοδοτεί όχι την απουσία εναλλακτικών στον καπιταλισμό (“There is no alternative”), όπως μέχρι σήμερα διατυμπανίζεται, αλλά την παρακμή της αμερικανικής ηγεμονίας και την απουσία δικαιολόγησης του καπιταλιστικού συστήματος. Πλέον δεν υπάρχει ένας παγκόσμιος κίνδυνος ολοκληρωτισμού (κομουνισμός) από τον οποίο να απειλούμαστε. Η παραμονή του καπιταλισμού ως μοναδικής πραγματικότητας σηματοδοτεί και την έλλειψη δικαιολόγησής του. Το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει μπροστά στα μάτια μας και είναι ζήτημα χρόνου ν’ αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό.
Μάλιστα, σε αντίθεση με τον Marx και με πλήθος άλλους μαρξιστές, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος δε διστάζει να δώσει έναν ιδιαίτερα σαφή χαρακτήρα στις προβλέψεις του. Συγκεκριμένα, προβλέπει την κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος μέχρι το έτος 2050.
Το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει μπροστά στα μάτια μας και είναι ζήτημα χρόνου ν’ αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό.
Φυσικά, μια τέτοια πρόβλεψη ενδέχεται να γεμίσει αισιοδοξία πλήθος ανθρώπων. Ωστόσο, σπεύδει να προειδοποιήσει ο Wallerstein, δεν είναι ακόμη γνωστό ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του νέου παγκόσμιου συστήματος. Σε συνέντευξή του στην Ελλάδα, ο ίδιος είπε ότι υπάρχουν δύο αντιτιθέμενες τάσεις όσον αφορά το μελλοντικό κοσμοσύστημα: «το πνεύμα του Νταβός» και το πνεύμα του «Πόρτο Αλέγκρε». Με λίγα λόγια, οδεύουμε είτε προς ένα σύστημα που θα διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού (ιεραρχία, πόλωση και εκμετάλλευση), είτε σε ένα σύστημα δημοκρατικό και εξισωτικό, κάτι εντελώς καινούργιο και πρωτοφανές στην ιστορία, αλλά δυνατό να γίνει πράξη. Η μελλοντική «σοσιαλιστική» κοσμοκρατορία μπορεί να είναι πολύ καλύτερη ή πολύ χειρότερη από την καπιταλιστική. Εξαρτάται από εμάς, τα ανθρώπινα υποκείμενα, να χτίσουμε έναν νέο και καλύτερο κόσμο ή να φτάσουμε σε τέτοια εξαθλίωση που να αναπολούμε τον καπιταλισμό με νοσταλγία. Σε κάθε περίπτωση, το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο αλλά εμείς οι ίδιοι το δημιουργούμε καθημερινά. Όσο για το αν η πρόβλεψη του Wallerstein θα αποδειχτεί σωστή, ας κάνουμε υπομονή λίγες δεκαετίες.
* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.
Σύγκρουση πολιτισμών;
Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα
Immanuel Wallerstein
Μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού
Θύραθεν 2011
Σελ. 192, τιμή εκδότη €13,80