alt

Για τη συλλογή δοκιμίων του Immanuel Wallerstein «Σύγκρουση πολιτισμών; – Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα» (μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού, εκδ. Θύραθεν).

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

«Αντισυστημικότητα»

Διάφορα κινήματα, τόσο στα άκρα της Δεξιάς όσο και στα άκρα της Αριστεράς, κολακεύονται ν’ αυτοπαρουσιάζονται ως εχθρικά απέναντι στο σύστημα, επομένως και επαναστατικά. 

Πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για «αντισυστημικότητα». Διάφορα κινήματα, τόσο στα άκρα της Δεξιάς όσο και στα άκρα της Αριστεράς, κολακεύονται ν’ αυτοπαρουσιάζονται ως εχθρικά απέναντι στο σύστημα, επομένως και επαναστατικά. Με λίγα λόγια, κάθε τάση τείνει να βλέπει στο «σύστημα» έναν συγκεκριμένο αντίπαλο, απέναντι στον οποίο μάχεται. Τι είναι όμως πραγματικά το «σύστημα»; Πριν από μερικές εβδομάδες έφυγε από τη ζωή ο Αμερικανός κοινωνιολόγος και ακαδημαϊκός Immanuel Wallerstein, από τους σημαντικότερους μαρξιστές διανοητές των ημερών μας και πιθανότατα ο θεμελιωτής του όρου «αντισυστημικότητα». Υπήρξε ένας από τους πιο έγκριτους γεωπολιτικούς αναλυτές, καθώς στη δεκαετία του ’70 εισηγήθηκε αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως «ανάλυση κοσμοσυστημάτων». Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο κόσμος μας χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία ενός κοινωνικού συστήματος, με τις χώρες να διαιρούνται σε περιοχές του πυρήνα, περιφερειακές και ημιπεριφερειακές, ανάλογα φυσικά με την (περισσότερο ή λιγότερο) ευνοϊκή θέση που έχουν μέσα σε αυτό. Σήμερα ζούμε στο καπιταλιστικό κοσμοσύστημα. Τέλος, υπήρξε ένας «προφήτης» για το κοντινό μέλλον.

Σε αυτή τη συλλογή δοκιμίων, ο Wallerstein συζητά σχετικά με το τέλος της Ιστορίας, όπως το πρωτοδιατύπωσε ο Francis Fukuyama, και της σύγκρουσης των πολιτισμών του Samuel Huntington. Συγκεκριμένα, ο Wallerstein απορρίπτει τόσο την ιδέα του Fukuyama όσο και την αντίθεση του Huntington και επιχειρεί να επαναφέρει στη συζήτηση το παραδοσιακό ερώτημα που έθεσε κάποτε ο Marx: έχει άραγε μέλλον ο καπιταλισμός;

alt

Καπιταλισμός vs αστών

Εδώ όμως, σημειώνει ο Wallerstein, υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση: αντίθετα με ότι συνήθως νομίζουμε, ο καπιταλιστής επιχειρηματίας δεν επιδιώκει στην πραγματικότητα την απόλυτη ελευθερία της αγοράς, αλλά την εκμετάλλευση του κράτους και της πολιτικής προς όφελός του.

Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα ο Wallerstein καταπιάνεται αρχικά με τη σημαντική έννοια του «αστού», τονίζοντας ότι αυτός υπήρξε η κυρίαρχη μορφή του νεωτερικού κοσμοσυστήματος (καπιταλισμός) και ότι ο ρόλος του σπάνια κατανοείται ορθά. Στη συνέχεια, ο Wallerstein παρουσιάζει μια ψυχολογική ερμηνεία αυτού του ρόλου. Συγκεκριμένα, εξηγεί ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα: συλλαμβάνει το χρήμα ως κεφάλαιο που δεν ξοδεύεται αλλά συσσωρεύεται και πολλαπλασιάζεται. Αυτή η ιδιαιτερότητα δημιούργησε στους ανθρώπους που εκπροσωπούσαν την αστική τάξη μια ψυχολογική σύγκρουση: καθώς όφειλαν ν’ αυξάνουν το χρήμα αντί να το ξοδεύουν, έπρεπε να βρουν έναν τρόπο να επωφελούνται από τη χρήση του. Γι’ αυτό και επινόησαν την πρόσοδο. Συγκεκριμένα, κάθε αστός που έχει εδραιώσει τη θέση του στην οικονομία, προκειμένου ν’ απολαύσει τα αποκτήματά του, τείνει στην υιοθέτηση αριστοκρατικών ηθών και συμπεριφοράς (αυτό συνέβη π.χ. στην Ολλανδία του 17ου αιώνα ή στην Αίγυπτο του 20ού). Ο αστός τείνει δηλαδή να εξισορροπεί την ανάγκη του για ξόδεμα, που δεν καλύπτει ο καπιταλισμός, μέσα από ένα εισόδημα που προέρχεται από την εργασία άλλων, όπως ακριβώς έκανε κάποτε η φεουδαρχική αριστοκρατία. Αυτό όμως επιτυγχάνεται με το μονοπώλιο. Διόλου παράξενο λοιπόν που ανέκαθεν η αστική τάξη έτεινε στον σχηματισμό μονοπωλίων. Εδώ όμως, σημειώνει ο Wallerstein, υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση: αντίθετα με ό,τι συνήθως νομίζουμε, ο καπιταλιστής επιχειρηματίας δεν επιδιώκει στην πραγματικότητα την απόλυτη ελευθερία της αγοράς, αλλά την εκμετάλλευση του κράτους και της πολιτικής προς όφελός του. Ύστερα λοιπόν από τη μακροχρόνια ανάπτυξη του καπιταλισμού (δηλαδή των μονοπωλίων) προέκυψε σταδιακά η μεγάλη και απρόσωπη επιχείρηση με τους μετόχους της, οπότε η ιδιοκτησία διαχωρίστηκε από τον έλεγχο. Τότε αναδύθηκαν νέες μορφές μεσαίας τάξης, από τις οποίες μάλιστα ο ιδιοκτήτης άρχισε να παραγκωνίζεται όλο και περισσότερο. Ο Wallerstein υποστηρίζει πως αυτές οι «νέες μεσαίες τάξεις» είναι βέβαια αστικές (καρπώνονται υπεραξία), δεν είναι όμως σαν τους (παραδοσιακούς) αστούς, καθώς αφενός δε διαθέτουν τόσο μεγάλη ιδιοκτησία, αφετέρου στερούνται τη δυνατότητα να μεταβιβάσουν το κέρδος τους σε πρόσοδο. Τα παιδιά αυτών των ανθρώπων θα πρέπει να ξεκινήσουν πάλι από την αρχή, όπως οι ίδιοι. Επομένως, σε αυτές τις νέες τάξεις υφίστανται κατά κάποιον τρόπο η «θέση» και η «αντίθεση», η «σύνθεση» είναι αδύνατη. Με λίγα λόγια, δεν υπάρχει η προοπτική αριστοκρατικοποίησης στην οποία μπορούσαν να αποβλέπουν μελλοντικά οι (παραδοσιακοί) αστοί. Το νέο σύστημα είναι πιο εύθραυστο διότι δεν υφίσταται η δυνατότητα ωραιοποίησης της εκμετάλλευσης. Το μόνο που διαχωρίζει τους επιτυχημένους από τους αποτυχημένους είναι ουσιαστικά η ευφυΐα. Για πόσο λοιπόν αυτή η νέα μεσαία τάξη σκοπεύει ν’ ανέχεται ένα τέτοιο σύστημα; Ο Wallerstein ισχυρίζεται ότι ο 21ος αιώνας θα γίνει μάρτυρας της μετάβασης από την καπιταλιστική κοσμοκρατορία στη σοσιαλιστική. Συγκεκριμένα, το παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού βιώνει μια κρίση, η οποία διακρίνεται από αβεβαιότητα και πρόκειται να διαρκέσει από είκοσι έως σαράντα χρόνια.

alt
Το 1974 ο συγγραφέας εκδίδει τον πρώτο τόμο
του έργου του "The Modern World System",
το οποίο και τον κατέστησε κύριο ανανεωτή
της νεομαρξιστικής σκέψης. Οι υπόλοιποι
τρεις τόμοι θα κυκλοφορήσουν το 1980,
το 1989 και το 2011. Ο Ιμάνιουελ Γουόλερστιν
απεβίωσε μόλις ένα μήνα πριν, στις 31 Αυγούστου
2019, σε ηλικία 89 ετών. 

 

Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπάρχει πιο παραπλανητική ιδέα από την ιδέα του τέλους της Ιστορίας μετά την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων και τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Συγκεκριμένα, πάλι αντίθετα με την τρέχουσα ερμηνεία, ο φιλελευθερισμός εδραιώθηκε κατά το διάστημα 1945-1989, όταν η αμερικάνικη δύναμη ήλεγχε τα 2/3 του κόσμου και η Ε.Σ.Σ.Δ. βρισκόταν σε διαρκή παρακμή, όντας ένας απλός θεατής και τίποτα παραπάνω. Η πτώση της Ε.Σ.Σ.Δ. σηματοδοτεί όχι την απουσία εναλλακτικών στον καπιταλισμό (“There is no alternative”), όπως μέχρι σήμερα διατυμπανίζεται, αλλά την παρακμή της αμερικανικής ηγεμονίας και την απουσία δικαιολόγησης του καπιταλιστικού συστήματος. Πλέον δεν υπάρχει ένας παγκόσμιος κίνδυνος ολοκληρωτισμού (κομουνισμός) από τον οποίο να απειλούμαστε. Η παραμονή του καπιταλισμού ως μοναδικής πραγματικότητας σηματοδοτεί και την έλλειψη δικαιολόγησής του. Το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει μπροστά στα μάτια μας και είναι ζήτημα χρόνου ν’ αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό.  

Μάλιστα, σε αντίθεση με τον Marx και με πλήθος άλλους μαρξιστές, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος δε διστάζει να δώσει έναν ιδιαίτερα σαφή χαρακτήρα στις προβλέψεις του. Συγκεκριμένα, προβλέπει την κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος μέχρι το έτος 2050. 

Το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει μπροστά στα μάτια μας και είναι ζήτημα χρόνου ν’ αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό. 

Φυσικά, μια τέτοια πρόβλεψη ενδέχεται να γεμίσει αισιοδοξία πλήθος ανθρώπων. Ωστόσο, σπεύδει να προειδοποιήσει ο Wallerstein, δεν είναι ακόμη γνωστό ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του νέου παγκόσμιου συστήματος. Σε συνέντευξή του στην Ελλάδα, ο ίδιος είπε ότι υπάρχουν δύο αντιτιθέμενες τάσεις όσον αφορά το μελλοντικό κοσμοσύστημα: «το πνεύμα του Νταβός» και το πνεύμα του «Πόρτο Αλέγκρε». Με λίγα λόγια, οδεύουμε είτε προς ένα σύστημα που θα διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού (ιεραρχία, πόλωση και εκμετάλλευση), είτε σε ένα σύστημα δημοκρατικό και εξισωτικό, κάτι εντελώς καινούργιο και πρωτοφανές στην ιστορία, αλλά δυνατό να γίνει πράξη. Η μελλοντική «σοσιαλιστική» κοσμοκρατορία μπορεί να είναι πολύ καλύτερη ή πολύ χειρότερη από την καπιταλιστική. Εξαρτάται από εμάς, τα ανθρώπινα υποκείμενα, να χτίσουμε έναν νέο και καλύτερο κόσμο ή να φτάσουμε σε τέτοια εξαθλίωση που να αναπολούμε τον καπιταλισμό με νοσταλγία. Σε κάθε περίπτωση, το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο αλλά εμείς οι ίδιοι το δημιουργούμε καθημερινά. Όσο για το αν η πρόβλεψη του Wallerstein θα αποδειχτεί σωστή, ας κάνουμε υπομονή λίγες δεκαετίες.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.


altΣύγκρουση πολιτισμών;
Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα
Immanuel Wallerstein
Μτφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού
Θύραθεν 2011
Σελ. 192, τιμή εκδότη €13,80

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ IMMANUEL WALLERSTEIN

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ο μαύρος κύκνος» του Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ (κριτική) – Όταν τα δεδομένα και οι προβλέψεις μας εξαπατούν

«Ο μαύρος κύκνος» του Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ (κριτική) – Όταν τα δεδομένα και οι προβλέψεις μας εξαπατούν

Για το βιβλίο του Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ «Ο μαύρος κύκνος» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Κλειδάριθμος). 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Το αποτέλεσμα των τελευταίων εκλογών στη χώρα μας φαίνεται πως πολύ λίγοι είχαν προβλ...

«Μίλα, Πηνελόπη!» της Αγγέλας Καστρινάκη (κριτική)

«Μίλα, Πηνελόπη!» της Αγγέλας Καστρινάκη (κριτική)

Για τη μελέτη της Αγγέλας Καστρινάκη «Μίλα, Πηνελόπη! – Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Γράφει ο Θόδωρος Σούμας

Η προβληματική τ...

«Για το νόημα της ζωής» του Βίτο Μανκούζο (κριτική) – Αναζητώντας το νόημα στο υπέρτερο, στην απομόνωση της πανδημίας

«Για το νόημα της ζωής» του Βίτο Μανκούζο (κριτική) – Αναζητώντας το νόημα στο υπέρτερο, στην απομόνωση της πανδημίας

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο «Για το νόημα της ζωής» (μτφρ. Παναγιώτης Υφαντής, εκδ. Αρμός). Στην κεντρική εικόνα, ο θεολόγος και καθηγητής Βίτο Μανκούζο.

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αμφιλεγόμενος χώρος που γνωρίζουμε σήμ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ήλιος με ξιφολόγχες» του Γιώργου Σκαμπαρδώνη (κριτική) – Μεσοπόλεμος εντός, εκτός και επί ταυτά

«Ήλιος με ξιφολόγχες» του Γιώργου Σκαμπαρδώνη (κριτική) – Μεσοπόλεμος εντός, εκτός και επί ταυτά

Για το μυθιστόρημα του Γιώργου Σκαμπαρδώνη «Ήλιος με ξιφολόγχες» (εκδ. Πατάκη).

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Το τελευταίο μυθιστόρημα του Γιώργου Σκαμπαρδώνη ξεκινάει άκρως δελεαστικά. Εν έτει 1931 μια τυχαία φωτιά σε χαμοκέλα της Θεσσαλο...

«Στο σπίτι των ονείρων» της Κάρμεν Μαρία Ματσάδο (κριτική) – Γιατί μια κουίρ γυναίκα παραμένει σε μια κακοποιητική σχέση;

«Στο σπίτι των ονείρων» της Κάρμεν Μαρία Ματσάδο (κριτική) – Γιατί μια κουίρ γυναίκα παραμένει σε μια κακοποιητική σχέση;

Για το βιβλίο της Κάρμεν Μαρία Ματσάδο «Στο σπίτι των ονείρων»  (μτφρ. Άγγελος Αγγελίδης, Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Αντίποδες). Κεντρική εικόνα, πλάνο από την ταινία Ταρ, του Τοντ Φιλντ, όπου μεταξύ άλλων παρουσιάζεται μια κακοποιητική σχέση ανάμεσα σε δύο γυναίκες.

Γράφει η ...

Άνα Μαρία Σούα: «Η ζωή είναι τρελή, παράλογη, κωμική και τραγική – το ίδιο και οι ιστορίες μου!»

Άνα Μαρία Σούα: «Η ζωή είναι τρελή, παράλογη, κωμική και τραγική – το ίδιο και οι ιστορίες μου!»

Συνέντευξη με την Αργεντινή συγγραφέα Άνα Μαρία Σούα [Ana María Shua], με αφορμή την ανθολογία διηγημάτων της «Σκυλίσια ζωή και άλλες ακροβασίες» (μτφρ. Άννα Βερροιοπούλου, εκδ. Βακχικόν). Η συγγραφέας θα βρεθεί στην Αθήνα τις επόμενες μέρες, καλεσμένη του 15ου Φεστιβάλ ΛΕΑ.

Συνέ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γκούναρ Στόλεσεν [Gunnar Staalesen] «Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» (μτφρ. Βαγγέλης Γιαννίσης), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Ιουνίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Υπάρχουν κάποιε...

«Έρωτες, έρωτες, έρωτες» του Βαγγέλη Ραπτόπουλου (προδημοσίευση)

«Έρωτες, έρωτες, έρωτες» του Βαγγέλη Ραπτόπουλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βαγγέλη Ραπτόπουλου «Έρωτες, έρωτες, έρωτες» – δώδεκα ιστορίες με πρωταγωνιστές που επιμένουν να παλεύουν για την ικανοποίηση της ερωτικής τους επιθυμίας. Δώδεκα παραλλαγές πάνω στο ίδιο θέμα, με την τελευταία και μεγαλύτερη να αγκαλιάζει όλες τις προηγούμενες. Κυκλο...

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Ντέιμον Γκάλγκατ [Damon Galgut] «Αρκτικό καλοκαίρι» (μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Οι δύο άντρες κάθονταν στις πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Λογοτεχνία, έμφυλες ταυτότητες, πατριαρχία, φεμινιστικό κίνημα, γυναικεία γραφή. Αμάντα Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ*, Λύο Καλοβυρνάς φωτίζουν όψεις ενός ζητήματος που μας αφορά περισσότερο απ΄ όσο ίσως πιστεύουμε, ενώ ακολουθεί επιλογή βιβλίων ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας από τις πρόσφατες ...

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Σε δημοσίευσή της στον Independent, η αρθρογράφος Clarisse Loughrey ξεχώρισε τα εικοσιπέντε σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα που γράφτηκαν από γυναίκες συγγραφείς. Στη φωτογραφία, μία από αυτές, η Octavia E. Butler [1947 - 2006], συγγραφέας μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας με έντονο κοινωνικό και πολιτικό υ...

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

Φάκελος αρχαιοκαπηλία με προτάσεις τριών βιβλίων: «Επιχείρηση “Νόστος”: Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά» (εκδ. Τόπος), του Νικόλα Ζηργάνου, «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο αρχαιοτήτων – Μουσεία, έμποροι τέχνης, οίκοι δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές» (εκδ. Άγρα), του Ανδρέα Αποστολίδη και  «Ίλ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ