«Παθογένεση» του Τζόναθαν Κένεντι (κριτική) – «Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες»

Έχουν περάσει μόλις τρία χρόνια από τη λαίλαπα της πανδημίας Covid-19 κι έκτοτε ο κόσμος μας (έτσι όπως τον γνωρίζαμε για χρόνια) δεν είναι ο ίδιος. Σε μεγάλα μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ο φόβος της νόσησης και των επίχειρων αυτής, ειδικά για τις ευπαθείς ομάδες, παραμένει ισχυρός.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο ιός οδήγησε στο θάνατο (άμεσα ή έμμεσα) σχεδόν επτά εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Αριθμός που για τα σημερινά μέτρα των δυτικών κοινωνιών προκαλεί τρόμο και δέος. Κι όμως, αντιτείνει ο Τζόναθαν Κένεντι, αν δούμε τα δεδομένα μακροσκοπικά, θα διαπιστώσουμε πως η Covid-19 δεν υπήρξε, με διαφορά, η πιο θανατηφόρα πανδημία που γνώρισε ο άνθρωπος.

Οι προηγούμενες (και οι επόμενες) πανδημίες

Ο καθηγητής Παγκόσμιας Δημόσιας Υγεία του Πανεπιστημίου Queen Mary του Λονδίνου μας θυμίζει πως προηγούμενες πανδημίες έχουν σκοτώσει πολύ περισσότερους, τόσο σε απόλυτους αριθμούς όσο και ως ποσοστά πληθυσμών, και το ίδιο μπορεί να συμβεί και με μελλοντικές. Η διαφορά είναι ότι τώρα γνωρίζουμε, επομένως η επόμενη πανδημία θα πρέπει να μας βρει πιο έτοιμους να την αναχαιτίσουμε. Αρκεί να σκεφτούμε λογικά και να καταλήξουμε σε γόνιμα συμπεράσματα από την πρόσφατη περιπέτειά μας.

Γιατί, όμως, είναι τόσο σίγουρος ο Κένεντι ότι δεν υπάρχει περίπτωση να ξεφύγουμε από κάποια μελλοντική πανδημία; Είναι, άραγε, τόσο αναπόδραστο το συναπάντημα μαζί της;

Δεν είμαστε το κέντρο του κόσμου

Ο Κένεντι μάς λέει κάτι που ίσως να μην μας αρέσει και σίγουρα μας ξενίζει. Σημειώνει στο βιβλίο του πως μπορεί εμείς οι άνθρωποι να θεωρούμε τους εαυτούς μας το κέντρο του κόσμου και με απαρχή τον Homo sapiens να πιστεύουμε ακράδαντα πως είμαστε οι βασιλείς του πλανήτη μας, εντούτοις αυτό δεν ισχύει.

Οι αθέατοι από το γυμνό μάτι ιοί και τα βακτήρια είναι αυτά που έχουν διαμορφώσει αυτό που είμαστε. Τον πολιτισμό μας, τις επιτυχίες μας, τις ανακαλύψεις μας, ακόμη και τους πολέμους μας. Τα βακτήρια από μόνα τους αποτελούν περίπου το 13% της βιομάζας της Γης, ενώ οι άνθρωποι αντιπροσωπεύουμε μόλις το 0,01%. Στον πόλεμο κατά των ασθενειών, είμαστε καταφανώς σε μειονεκτική θέση. Αν μη τι άλλο, η πρόσφατη πανδημία το απέδειξε με τον πιο σκληρό τρόπο.

Τριγύρω μας έχουμε τους παρασιτικούς επιβάτες να μας ακολουθούν κατά πόδας.

Το συμπέρασμα είναι καταλυτικό κι ας μην μας αρέσει: δεν είμαστε οι κυρίαρχοι του πλανήτη. Σε αντίθεση με τα μικρόβια και τους λοιμούς που έχουν επιδράσει άμεσα στη φυγή των πρώτων ανθρώπων από την Αφρική έως την άνοδο του Χριστιανισμού και τον αγώνα των ΗΠΑ για ανεξαρτησία. Με τις επιδημίες ισχύει ό,τι και για τους πολέμους. Όπως οι περίοδοι ειρήνης δεν είναι τίποτα άλλο από διαλείμματα μεταξύ δύο πολέμων, έτσι και οι ιοί δεν αποτελούν παρεκκλίσεις από την κανονικότητα, καθώς αυτοί είναι η κανονικότητά μας.

Ο Κένεντι σημειώνει με εύγλωττο τρόπο ότι πολύ συχνά εμείς οι άνθρωποι δεν γράφουμε ιστορία σε συνθήκες δικής μας επιλογής, αλλά συνθήκες που δημιουργούνται από μικρόβια. Οι άνθρωποι δεν είναι μόνοι, ακόμη και στη δική τους ιστορία. Τριγύρω μας έχουμε τους παρασιτικούς επιβάτες να μας ακολουθούν κατά πόδας.

Ο Νεάντερταλ

Το παράδειγμα της εξαφάνισης του Νεάντερταλ είναι χαρακτηριστικό. Τα σχολικά βιβλία αναφέρουν πως χάθηκε από προσώπου γης λόγω του γεγονότος ότι στερούνταν ευφυίας και εφερευρικότητας. Ο Κένεντι αντικρούει αυτό τον μύθο, λέγοντας πως υπάρχουν πλέον επιστημονικά ευρήματα που δείχνουν ότι οι Νεάντερταλ ήταν εξαιρετικά εξελιγμένοι. Αυτό που τους εξαφάνισε δεν ήταν η έλλειψη ευφυΐας τους, αλλά η έλλειψη ανοσίας στις (πιθανώς ιογενείς) ασθένειες που εισήγαγε ο Homo sapiens τη στιγμή που διασταυρώθηκαν οι δρόμοι τους.

Οι νεολιθικοί αγρότες μπορεί να υπερίσχυσαν των προκατόχων τους, κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, με τη βοήθεια της ηπατίτιδας Β, της φυματίωσης, της ιλαράς και μιας πληθώρας ιών που μεταδίδονται από τα κουνούπια.

Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται επανειλημμένα για περίπου 60.000 χρόνια, όπως επισημαίνει ο Κένεντι, με το πλήθος των μικροβίων να παίζουν εξέχοντα ρόλο σε πολλά σημαντικά κεφάλαια της ιστορίας μας. Τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά. Οι νεολιθικοί αγρότες μπορεί να υπερίσχυσαν των προκατόχων τους, κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, με τη βοήθεια της ηπατίτιδας Β, της φυματίωσης, της ιλαράς και μιας πληθώρας ιών που μεταδίδονται από τα κουνούπια.

Οι Αθηναίοι, οι ΗΠΑ, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ο τύφος και η ευλογιά ενδέχεται να βοήθησαν τους Αθηναίους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Ομοίως, οι Ισπανοί κατακτητές φαίνεται να βοηθήθηκαν στην εξάλειψη των ιθαγενών πληθυσμών από την ευλογιά. Μπορεί να ακούγεται αστείο, ωστόσο η ανεξαρτησία των ΗΠΑ δεν στηρίχθηκε μόνο στην πατριωτική θέρμη των Αμερικανών, αλλά και στα κουνούπια που μεταφέρουν την ελονοσία. Η παρασιτική ασθένεια -η οποία εγκαταστάθηκε στον αμερικανικό Νότο πριν από την Επανάσταση- σκότωσε οκτώ φορές περισσότερα βρετανικά στρατεύματα από ό,τι τα αμερικανικά όπλα.

Σαν να λέμε: ο χριστιανισμός αποδείχθηκε το αναγκαίο βάλσαμο που ζητούσαν οι άνθρωποι και δεν μπορούσε να το προσφέρει ο παγανισμός.

Κοινωνικές δυνάμεις όπως η θρησκεία και η πολιτική έχουν επίσης μολυσματικές ρίζες. Η πανούκλα, γράφει ο Κένεντι, ήταν ο καταλύτης για την παγκόσμια εξάπλωση τόσο του Ισλάμ όσο και του Χριστιανισμού - θρησκείες που μπόρεσαν να βρουν τεράστιο κοινό μόνο αφού μεγάλα τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού είχαν πεθάνει και οι επιζώντες είχαν αρχίσει να χάνουν την πίστη τους στην αποτελεσματικότητα των τοπικών θρησκευτικών πρακτικών. Σαν να λέμε: ο χριστιανισμός αποδείχθηκε το αναγκαίο βάλσαμο που ζητούσαν οι άνθρωποι και δεν μπορούσε να το προσφέρει ο παγανισμός.

Φυλετικά στερεότυπα

Στις μολυσματικές ασθένειες, θα πρέπει να προσθέσουμε ακόμη ένα παράπλευρο κακό: την ενίσχυση των φυλετικών στερεοτύπων. Κάπως έτσι, οι Αφρικανοί που μεταφέρθηκαν με το ζόρι στην Αμερική ως φτηνή εργατική δύναμη, αρχικά εργάζονταν δίπλα σε λευκούς σκλάβους και υπηρέτες με συμβόλαιο.

Οι ασθένειες που μετέφεραν άρχισαν να εξαφανίζουν τους λευκούς εργάτες, καθώς οι σκουρόχρωμοι είχαν ήδη αναπτύξει ανοσία στους ιούς. Ξαφνικά, οι αντιλήψεις για τη δουλεία συνδέθηκαν με τη μελανίνη, ένα στερεότυπο που ακόμη και στις μέρες μας δύσκολα μπορεί να εξαλειφθεί. Η ιδέα μας για ανωτερότητα έναντι ορισμένων ομάδων, υποστηρίζει ο Κένεντι, είναι τουλάχιστον τόσο λανθασμένη όσο και η αυταρέσκειά μας για την ανωτερότητά μας ως είδος σε αυτόν τον κόσμο.

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.

Δυο λόγια για τον συγγραφέα 

Ο Jonathan Kennedy είναι καθηγητής Παγκόσμιας Δημόσιας Υγείας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου. Έχει διδακτορικό στην Κοινωνιολογία από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

Έχει δημοσιεύσει σε ιατρικές, κοινωνιολογικές και ιστορικές επιθεωρήσεις και έχει αρθρογραφήσει σε εφημερίδες όπως οι Guardian και El País. Το Παθογένεση, το πρώτο του βιβλίο, απέσπασε εξαιρετικές κριτικές και έγινε best seller.