«Μύθοι & Ζωολόγιο» του Λεονάρντο ντα Βίντσι (κριτική)

Εύστοχα η μεταφράστρια του βιβλίου Αιμιλία Εμμανουήλ στην εισαγωγή της παρατηρεί ότι όσο διαβάζουμε τα κείμενα του Λεονάρντο ντα Βίντσι, της πιο φωτισμένη συνείδησης όλου του αναγεννησιακού κόσμου, τόσο μοιάζει να ακούμε τη φωνή του, ένα ικανό συμπλήρωμα της οξείας ματιάς του που αποτυπώνεται στα εικαστικά του έργα. Από τις εκδόσεις Gutenberg κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα σπουδαίο βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει δύο έργα του ντα Βίντσι, τους Μύθους και το Ζωολόγιο.

Δύο λογοτεχνικά έργα που τα βρίσκουμε στους περίφημους Κώδικες (τα αυθεντικά χειρόγραφά του), μέσα από τα οποία ανιχνεύεται η ανθρώπινη οντότητα ως ηθική και πνευματική υπόσταση· η ανύψωση του όντος που ανήκει μεν στα φυσικά πράγματα με τη γήινη μορφή του, ωστόσο επιδιώκει την ομοίωσή του με την ανώτερη δύναμη – ταυτόχρονα εγγεγραμμένος (όπως ο Βιτρουβιανός άνθρωπος του «Κανόνα των αναλογιών») τόσο στο τετράγωνο της γήινης λογικής όσο και στον κύκλο του ουράνιου θόλου και της υπέρβασης του ανθρώπινου μέτρου. Ένα συνειδητό εγχείρημα του ντα Βίντσι να αποδώσει την τάση (αλλά και τη δυνατότητα) του ανθρώπου για τελειοποίηση.

Στους Μύθους, ανακαλύπτουμε τη γοητεία της αφήγησης και την ευστοχία της επινόησης (οι περισσότεροι είναι δικά του αποκυήματα), με την αλληγορία (στα χνάρια της αισώπειας παραμυθίας) να είναι η κυρίαρχη τεχνική που χρησιμοποιείται (μαζί με τη χρήση συμβόλων) προκειμένου το περιεχόμενο εν είδει αποφθεγματικού κατασταλάγματος ή ηθικού διδάγματος να αποτυπωθεί με τον περισσότερο κατανοητό τρόπο. Με γρήγορο, ασθματικό, ρυθμό στους μύθους που αποτελούν ένα πρώτο σχέδιο γραφής και είναι μικρότεροι σε έκταση ή πιο αργό στους επεξεργασμένους και πιο μακροσκελείς, παρουσιάζονται θέματα επιστημονικά (εδώ σε πιο εκλαϊκευμένη εκδοχή), θέματα που αντλούνται από τη φύση για να συνδεθούν έμμεσα με την ανθρώπινη συμπεριφορά, και άλλα που την αφορούν με άμεσο τρόπο. Όπως για παράδειγμα ο μύθος για τη φωτιά που φουντώνει ανεξέλεγκτα και έτσι υπενθυμίζει την ανθρώπινη ματαιοδοξία, την αλαζονεία της παντοδυναμίας, ενώ παράλληλα εκλαϊκευμένα παρουσιάζει έναν από τους νόμους της φύσης.

Όλα συγκλίνουν σε μία θέση που αποσκοπεί να αποδείξει ότι η ανθρώπινη οντότητα βρίσκεται σε μια ισορροπία ανάμεσα στην υβριστική οίηση μιας δυνατής ανατροπής των φυσικών κανόνων και στην τραγική συνειδητοποίηση για το αδύνατο του εγχειρήματος.

Όλα συγκλίνουν σε μία θέση που αποσκοπεί να αποδείξει ότι η ανθρώπινη οντότητα βρίσκεται σε μια ισορροπία ανάμεσα στην υβριστική οίηση μιας δυνατής ανατροπής των φυσικών κανόνων και στην τραγική συνειδητοποίηση για το αδύνατο του εγχειρήματος. Η φύση, αναλόγως της αντιμετώπισης από τον άνθρωπο μπορεί να καταστεί από φιλική εχθρική. Η ηθική τελείωση αποτελεί τον μέγιστο σκοπό και προϋποθέτει την ισορροπία, τη συμφιλίωση με τους φυσικούς κανόνες.

Χρήσιμη η αλληγορία και στο Ζωολόγιο, προκειμένου να συσταθεί ένα είδος κώδικα με κανόνες συμπεριφοράς που να υποδεικνύει τον δρόμο της ηθικής τελείωσης του ανθρώπου. Εδώ ακόμη περισσότερο ακολουθείται το πρότυπο γραφής του Αισώπου, με τα ζώα να ενδύονται τις ανθρώπινες αδυναμίες και αρετές. Για παράδειγμα, θα χρησιμοποιήσει τα περιστέρια για να μιλήσει για την ανθρώπινη αχαριστία ή αλλού θα παρομοιάσει την ανθρώπινη παραφροσύνη με την παράλογη μανία του ταύρου για το κόκκινο χρώμα. Αν ο άνθρωπος ακολουθήσει τα διδάγματα που προσφέρει η φύση (μέσα στην οποία εντάσσεται όσο κι αν προσπαθεί να την υπερβεί), θα ανακαλύψει έναν ηθικό κώδικα για να βελτιώσει τη ζωή του, να την κάνει ανώτερη αποβλέποντας πάντα σε μια, κατά το δυνατόν, τελείωση. Όσο θα δεσμεύεται από τη δογματικότητα αρνούμενος τη λογική και επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων (βασική αρχή σε όλο το έργο του ντα Βίντσι), όσο θα επιχειρεί τον διαχωρισμό του από τη φύση που τον γέννησε ως ένα από όλα τα όντα σε αυτονόητη ένταξή του ανάμεσά τους, τόσο θα απομακρύνεται από την αλήθεια των φυσικών νόμων καταστρέφοντας τη ζωή του. Εδώ με πιο αργό ρυθμό αφήγησης προτιμά στα περισσότερα την πιο μικρή έκταση, ενσωματώνοντας εύστοχα μέσα σε λίγες προτάσεις το ηθικοπλαστικό νόημα στο οποίο παραπέμπουν οι συμβολισμοί και οι αλληγορίες.

Είτε πρόκειται για σχέδια γραφής, που συνυπάρχουν με τα εικαστικά σχεδιάσματα του ντα Βίντσι, είτε για αυτοτελή κείμενα που αποσκοπούν σε ένα είδος ηθικής καθοδήγησης, αποτελούν ένα σπουδαίο συμπλήρωμα σε όσα έχουμε από τον ευφυή δημιουργό, ως ψηφίδες που ολοκληρώνουν την πλούσια «τοιχογραφία» του έργου του. Έτσι, αξίζουν συγχαρητήρια στις εκδόσεις Gutenberg που προσφέρουν αυτό το ιδιαίτερα φροντισμένο βιβλίο.

Με σχέδια-μελέτες του ζωγράφου να συνοδεύουν τους Μύθους και το Ζωολόγιο, με εκτενή εισαγωγή, κατατοπιστική για το περιεχόμενο, που δείχνει τη σοβαρή ενασχόληση της μεταφράστριας με το αντικείμενο. Στην ίδια οφείλονται οι απαραίτητες σημειώσεις, η βιβλιογραφία, το ευρετήριο ονομάτων και το χρονολόγιο. Μια πλήρης έκδοση, άξια λόγου για το περιεχόμενο αλλά και για την αισθητική της από το εξώφυλλο ως τον κολοφώνα.

* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας. Το νέο της βιβλίο, η μελέτη «Ο ποιητὴς διάγει εσώκλειστος – Οι “τόποι” στην ποίηση του Κώστα Θ. Ριζάκη» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις του Φοίνικα.

Αποσπάσματα από το βιβλίο

«Η φωτιά ζέσταινε το νερό που ήταν μες στο τσουκάλι κι έλεγε πως το νερό δεν ήταν άξιο να βρίσκεται πάνω απ’ τη φωτιά που είν’ ο βασιλιάς όλων των στοιχείων της φύσης κι έτσι θέλησε με τη δύναμη του βρασμού να διώξει το νερό απ’ το τσουκάλι, οπότε το νερό για να της δείξει ότι την τιμά με την υπακοή του, κατεβαίνει χαμηλά και σβήνει τη φωτιά». (Μύθοι, 48, σ. 96).

«Αυτό το ζώο αρπάζει τον άνθρωπο και τον σκοτώνει αμέσως. Αφού τον σκοτώσει, με φωνή λυπητερή και με δάκρυα πολλά θρηνεί γι’ αυτόν, και μόλις τελειώσει τον θρήνο του, τον καταβροχθίζει ανελέητα. Το ίδιο κάνει και ο υποκριτής που με το παραμικρό γεμίζει το πρόσωπό του δάκρυα, δείχνοντας όμως ότι έχει καρδιά τίγρης και χαίρεται μέσα του για τις συμφορές των άλλων με το δακρύβρεχτο πρόσωπο». (Ζωολόγιο, 55. Κροκόδειλος: υποκρισία, σ. 116).