Βία και αφήγηση. Ιστορία, ιδεολογία και εθνικός πολιτισμός στην πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού
Μια μονογραφία για το έργο ενός καταξιωμένου ζώντος συγγραφέα σίγουρα συμβάλλει στην αποτύπωση των τρόπων με τους οποίους οι σύγχρονοι έλληνες λογοτέχνες συλλαμβάνουν τον εαυτό τους και την κοινωνία και καταγράφουν το στίγμα της σύγχρονης πεζογραφίας μας.
Κι είναι ανάγκη να εκπονούνται τέτοιες συνθετικές εργασίες, οι οποίες θα οδηγήσουν σε σύγκλιση τις διάσπαρτες κριτικές καταγραφές, θα αξιολογήσουν την ισχύ τους και θα τις εντάξουν στο ιστορικό πλαίσιο τής πρόσληψης του συνολικού έργου τού δημιουργού.
Ο Δημήτρης Παϊβανάς περιδιάβηκε την πλούσια κριτικογραφία και τη συναφή βιβλιογραφία γύρω από το έργο τού Θανάση Βαλτινού και οργάνωσε την περιγραφή και την ερμηνεία τής πεζογραφίας του με βάση τη βία στο ιστορικό της βάθος. Από την «Κάθοδο των εννιά» (1963 / 1978) έως την «Ορθοκωστά» (1994) κι από τα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα» (1978) ως τα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» (1989) και τα δύο «Συναξάρια του Ανδρέα Κορδοπάτη» (1963 / 1972 και 2000) η πεζογραφία τού αρκάδα συγγραφέα τέμνει τη μεταπολίτευση, τη διασταυρώνει με την ελληνική ιστορία τού 20ού αιώνα και ξαναθέτει στο τραπέζι τις συνθήκες με τις οποίες βιώθηκε αυτή η ιστορία από την πλευρά του απλού, ανώνυμου εν πολλοίς, ανθρώπου.
Οι όροι με τους οποίους γράφει ο Θ. Βαλτινός, ενώ εστιάζουν στο τοπικό στοιχείο και απάδουν κάθε έννοια παγκοσμιοποίησης, είναι κατά βάση μεταμοντέρνοι. Αναθεωρούν την ιστορία αλλά και την ιστοριογραφία χρησιμοποιώντας ως δούρειο ίππο τις “αυθεντικές” μαρτυρίες των αυτοπτών μαρτύρων, αυθεντικές όσο και μυθοπλαστικές μαζί, οι οποίες έρχονται να ωθήσουν ακόμα και την επιστήμη να ξεφύγει από τις πάγιες (αριστερές) της θέσεις και να ξαναδεί με περισσότερο απο-ιδεολογικοποιημένη ματιά τον Εμφύλιο. Η «Ορθοκωστά» τάραξε τα λιμνάζοντα νερά, αφού προκάλεσε τη μήνη των αριστερών κριτικών, επειδή έφερε στο προσκήνιο τους ταγματασφαλίτες και τους τρόπους με τους οποίους κινήθηκαν μέσα στην Κατοχή. Ο Δ. Παϊβανάς, βέβαια, θεωρεί ότι η οργή τους ήταν άδικη, αφού το έργο δεν είναι μονόπλευρο και προβάλλει τα αίσχη των Γερμανών αλλά και των Ελλήνων και των δύο πλευρών, του ΕΑΜ και των δεξιών ταγματασφαλιτών. Ίσως αυτό που περισσότερο ενόχλησε ήταν ότι τα όρια του Εμφυλίου μετατοπίζονται άτυπα πίσω από το 1946 και φαίνεται έτσι ότι η βία, παιδί των φανατισμένων ιδεολογιών αμφοτέρων πλευρών, λειτούργησε με θολά κριτήρια τόσο προς τον κατακτητή όσο και προς τον ετερόδοξο.
Ο Δ. Παϊβανάς πιστεύει ότι το ιστορικό μυθιστόρημα δεν χρειάζεται να απέχει χρονικά από την περίοδο ζωής του συγγραφέα. Έτσι, και τα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» –με αυτό το σκεπτικό- είναι ιστορικό μυθιστόρημα, καθώς αποδελτιώνει την εν λόγω δεκαετία, αλλά χωρίς σαφείς αναφορές στα βασικά ιστορικά γεγονότα της εποχής (δολοφονία Λαμπράκη, δικτατορία κ.λπ.). Γράφεται λοιπόν η ιστορία από τη σκοπιά των απλών ανθρώπων σε δύο κατά βάση επίπεδα, το προσωπικό-ερωτικό και το συλλογικό-μεταναστευτικό. Κι όλα αυτά με την τεχνική των τεκμηρίων, με διάσπαρτα χρηστικά κείμενα που συμπαρατίθενται για να αποδώσουν σαν παζλ τον ορίζοντα της εποχής. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιήθηκε και παλιότερα στα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα», όπου οι εμφυλιακοί απόηχοι ακούγονται δυνατά μέχρι και τη χούντα.
Εντέλει, το έργο τού Θ. Βαλτινού αμφισβητεί ιδεολογικές και λογοτεχνικές συντεταγμένες και έτσι αναιρώντας τις μεγάλες αφηγήσεις της νεωτερικότητας ξαναγράφει την ιστορία και τη λογοτεχνία. Ο Δ. Παϊβανάς κάνει μια συστηματική δουλειά, αφού συν-εκτιμά τα κείμενα και την πρόσληψή τους, εξηγεί τα μεν με βάση την κριτικογραφία και την αποδοχή και αξιολόγησή τους με βάση την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, για να δείξει ότι συγγραφείς, όπως ο Θ. Βαλτινός, ανορθόδοξοι εν πολλοίς, προκαλούν αμηχανία, αφού κλονίζουν στερεότυπα και ξαναθέτουν ερωτήματα που δεν μπορεί να έχουν οριστική λύση.
Δημήτρης Παϊβανάς
Εκδόσεις της Εστίας, 2012
Τιμή: € 15,00, σελ. 309