«Η πέτρα και το αυγό» του Κώστα Χατζηεμμανουήλ (κριτική) – Μια πινακοθήκη του ελληνισμού

Η πίστη μου στη δύναμη της φαντασίας είναι σε υπερθετικό βαθμό. Στους φοιτητές μου και στα μαθήματα δημιουργικής γραφής συχνά επαναλαμβάνω τη φράση «Δείτε πέρα από το προφανές. Πέρα από σχήμα, ιδιότητα και οτιδήποτε με σαφήνεια σηματοδοτεί ένα αντικείμενο». Έτσι χάρηκα όταν στις πρώτες σελίδες του βιβλίου που παρουσιάζουμε διάβασα τη φράση, δια στόματος του πρωτοπρόσωπου αφηγητή, αλλά είμαι σίγουρη ότι είναι και άποψη του συγγραφέα Κώστα Χατζηεμμανουήλ: «Μικρό πράγμα είναι η φαντασία;»

Έτσι με τη φαντασία μου οδηγό ανοίγοντας το βιβλίο με τίτλο Η πέτρα και το αυγό (εκδ. Αρμός) νιώθω ότι εισέρχομαι σε μια αίθουσα τέχνης, σε μια πινακοθήκη που φιλοξενεί πορτρέτα και τοπία που σκιαγραφούν/απεικονίζουν στιγμές του ελληνισμού. Κι όλα αυτά με προσεκτικά επιλεγμένο υλικό τις λέξεις.

Στο εξώφυλλο του μικρόσχημου αυτού βιβλίου, κάτω από τον τίτλο, ο αναγνώστης πληροφορείται για το λογοτεχνικό είδος. «Διηγήματα». Προσωπικά, και με όλη την εξέλιξη του διηγήματος και τις μεταμορφώσεις ή μεταλλάξεις του είδους που παρατηρούμε, θα σημείωνα ότι αρκετά από τα κείμενα της συλλογής είναι «Μικρές ιστορίες», όπως προτιμά να τις χαρακτηρίζει στο Επίμετρο και ο ίδιος ο συγγραφέας. Όπως και να έχει, το βιβλίο συμπεριλαμβάνει διηγήματα, μικρές ιστορίες, μικροαφηγήματα, ιστορίες bonzai… γενικά 19 κείμενα βραχείας φόρμας, όπως είθισται να χαρακτηρίζουμε τα κείμενα μικρής έκτασης σήμερα.

Τα περισσότερα κυμαίνονται μεταξύ των τριών/τεσσάρων σελίδων, εκτός του Αλτ! Τις ει; που εκτείνεται σε οκτώ και είναι το εκτενέστερο. Οι συγγραφείς ξέρουμε πολύ καλά ότι είναι τα ίδια τα κείμενα που επιβάλλουν την έκταση. Ανάμεσα στα 19 παρεμβάλλονται και κείμενα 20 ή 30 λέξεων, στα οποία κυριαρχεί μια ποιητικότητα εικόνας, μορφής και ύφους. Θα έλεγα ότι είναι καθαρή ποίηση.

Γράμμος
περπατήσαμε κάποτε τούτα τα βουνά
μετρώντας οι πέτρες τα βήματά μας.
άνοιξη ήταν
ανθισμένα πουλιά,
ύστερα τα χιόνια
σκέπασαν τις πέτρες
μαύρα πουλιά
μέτρησαν τα βήματά μας πάνω στο χιόνι».(σελ.47)

Το ίδιο ισχύει και για το κείμενο με τίτλο Πίνδος (45)

Επέμενε πως τις νύχτες…
Άκουγε βήματα στον διάδρομο.
Ζούσε μόνος.
Είχε χάσει από κρυοπαγήματα
Τα δυο του πόδια στην Κορυτσά».

Ανήσυχος και πολυσχιδής ως προσωπικότητα, ο Κώστας Χατζηεμμανουήλ, με σπουδές που βεβαιώνουν την καλή σχέση και γνώση της ιστορίας (Απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης), στη συλλογή αυτή ξεφυλλίζει την ιστορική μνήμη και αναδεικνύει περιστατικά και γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, συνδέοντάς τη με αντίστοιχα ιστορικά γεγονότα της αρχαιότητας.

Επιχειρώντας μια προσέγγιση της συλλογής με βάση τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά ενός κειμένου, όπως τα ορίζει η αφηγηματολογία, στέκομαι στη θεματολογία τους, το είδος του αφηγητή, τους χαρακτήρες, τους τίτλους και την αφηγηματική τεχνική. Όλα τα υπηρετεί με ακρίβεια και τρόπο ώστε να αναδεικνύει τα περιστατικά με ζωντάνια και να οδηγεί τον αναγνώστη από τη μια σελίδα στην άλλη ικανοποιώντας του την επιθυμία για αναγνωστική απόλαυση και όσα αυτή σηματοδοτεί.

Μυθοπλαστικό δαιμόνιο

Και τα 19 αφηγήματα θεματολογικά τα διατρέχει η ιστορία ή διατρέχονται από ιστορικά περιστατικά και γεγονότα. Το μυθοπλαστικό δαιμόνιο έρχεται και συνδιαλέγεται με τα ιστορικά στοιχεία που αντλούνται από πηγές και μνήμες, με τρόπο που τα μετατρέπει σε αφηγήματα που κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Το αφηγηματικό υποκείμενο φωτογραφίζει στιγμές, πρόσωπα, λάθη, περιστατικά, αδικίες. Συχνά καταγγέλλει όσα άδικα έγιναν με τραγικά αποτελέσματα. Το σκηνικό των αφηγήσεων του της συλλογής στην πλειοψηφία είναι το νησί του συγγραφέα, η Θάσος, και η ευρύτερη περιοχή και αγγίζει και την Μικρά Ασία.

Στα κείμενά του ο Χατζηεμμανουήλ χρησιμοποιεί και το στοιχείο του μαγικού ρεαλισμού και δημιουργεί μια υπερκόσμια ατμόσφαιρα, όπως στο σύντομο αφήγημα με τίτλο «Βάλς στην Σμύρνη».

Ο χρόνος των αφηγήσεών του μετατοπίζεται σε μια ακολουθία, σε μια ιστοριογραμμή θα λέγαμε, αρχής γενομένης από το 1916 που οι Αγγλογγάλοι της Αντάντ καταλαμβάνουν το νησί. Πάει στο 1917 για να περιγράψει μια λεηλασία ιστορικής αξίας χειρογράφων, όταν Τσέτες και Τούρκοι εισβάλουν σε ιερά μονή. Στο κείμενο αυτό είναι διάχυτη μια Παπαδιαμαντική ατμόσφαιρα. Ακολουθεί το έτος 1918, το 1919, το 1923 που ένα διπλάνο σηκώνεται από το αεροδρόμιο του Καζαβητίου για να πάει να ρίξει βόμβες σε δυο γερμανικά καταδρομικά. Εξιστορεί με μαεστρία την μοιραία τύχη του ήρωα πιλότου Σπυρίδωνα Χάρμπα.

Στα κείμενά του ο Χατζηεμμανουήλ χρησιμοποιεί και το στοιχείο του μαγικού ρεαλισμού και δημιουργεί μια υπερκόσμια ατμόσφαιρα, όπως στο σύντομο αφήγημα με τίτλο «Βάλς στην Σμύρνη», όπου η χήρα πρωταγωνίστρια στροβιλίζεται με τον θανόντα σύζυγό της στην Καλλίπολη το ΄15, στους ήχους ενός βαλς του Strauss τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του δηλ. το 1919. Το ίδιο ισχύει και για το διήγημα «Η Στοίχαινα», στο οποίο ο ήρωας ισχυρίζονταν «ότι τις νύχτες αντάμωνε με μια πανέμορφη στοίχαινα που την έλεγαν Δάφνη».

Κάνοντας χρονικά άλματα μπρος και πίσω ο συγγραφέας μεταπηδά στην αρχαιότητα ή πάει στο 1942, με σαφή όμως τον ιστορικό άξονα. Θα αναφέρω το διήγημα που έχει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά ως προς την αφηγηματική τεχνική και την λογοτεχνικότητά του και έχει τίτλο Λύσανδρος Παλάζω. Στο κείμενο αυτό προκειμένου να μιλήσει για δυο ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα σε διαφορετικές στιγμές στον χρόνο, με κοινό τόπο το Ιερό του Ηρακλή στη Θάσο, συνδέει το 1942 μ.Χ. με το 404 π.Χ. ώστε να καταδειχθεί ότι η ιστορία κατά κάποιο τρόπο επαναλαμβάνεται.

Ο Κώστας Χατζηεµµανουήλ είναι από τη Θάσο, όπου ζει και εργάζεται ως οδοντίατρος. Αρθρογραφεί σε εφηµερίδες, έχει κάνει σπουδές σεναρίου και φωτογραφίας και είναι τελειόφοιτος του Τµήµατος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου. Η σχέση του µε το αρχαίο δράµα προηγήθηκε της γραφής και ανάγνωσης.

Υμνος στον έρωτα και την αγάπη

Παράλληλα υμνεί την δύναμη του έρωτα και της αγάπης που είναι ικανή να γλιτώσει από το απόσπασμα ένα πλήθος αντρών. Στο συγκεκριμένο αφήγημα ο συγγραφέας συνδέει το γεγονός συγκέντρωσης των αντρών του χωριού από τους Βούλγαρους και τον Λοχαγό Παλάζωφ, στο Ιερό του Ηρακλή, με την συγκέντρωση αντρών στο ίδιο ιερό από τον Λύσανδρο το 404 π.Χ., όταν κατέπλευσε στη Θάσο για να την τιμωρήσει επειδή είχε πάρει το μέρος των Αθηναίων.

Ο αναγνώστης μέσω ενός αφηγητή κάμερα βρίσκεται πάνω από το Ιερό και παρακολουθεί τις συνάξεις των αντρών σε δυο διαφορετικές χρονικές στιγμές αλλά με την ίδια πρόθεση.

Ο αναγνώστης μέσω ενός αφηγητή κάμερα βρίσκεται πάνω από το Ιερό και παρακολουθεί τις συνάξεις των αντρών σε δυο διαφορετικές χρονικές στιγμές αλλά με την ίδια πρόθεση. Ο συγγραφέας προκειμένου να εκτονώσει την ένταση της αφήγησης διαμεσολαβεί λογοτεχνικά στοιχεία, όπως:

«Η φτερωτή του νερόμυλου κράταγε ρυθμικά τον χρόνο που ο λοχαγός γλιστρούσε , χαράματα, κάτω από τα ζεστά σκεπάσματα της συζυγικής κλίνης του μυλωνά. Τακ, Τακ..ο σομιές του κρεβατιού, τακ…τακ η φτερωτή του νερόμυλου μετρούσαν τον χρόνο αλλιώτικα» (σελ.36).

Στοιχείο που κάνει να ξεχωρίζει το διήγημα αυτό είναι και η παρεμβολή του λόγου των Σπαρτιατών και των Βουλγάρων στρατιωτών ενώ έχουν στραμμένα τα πολυβόλα γύρω από τους μελλοθάνατους:

«Του Ηρακλή του ανίκητου γενιά είμαστ΄εμείς», τραγουδούσαν οι στρατιώτες …» (του Λύσανδρου).

«Οτ Τσέρνο Μόρε ντο Όχριντ, οτ Ντούναβ ντο Μπιάλο Μόρεν(Από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Οχρίδα, από τον Δούναβη ως το Αιγαίο/Άσπρη θάλασσα»(σελ.37).

Τραγουδούσαν οι Βούλγαροι στρατιώτες στοχεύοντας με τα όπλα τους τούς άντρες στο κέντρο του Ιερού.

Τα είδη του αφηγητή 

Για να εξιστορήσει τα γεγονότα, ο συγγραφέας αξιοποιεί όλα τα είδη του αφηγητή. Άλλοτε με ομοδιηγητικό αφηγητή γίνεται πιο πειστικός και νιώθει ο αναγνώστης ότι κάθεται στο ίδιο τραπέζι καφενείου και πίνει τσίπουρο και ακούει την εξιστόρηση πρόσωπο με πρόσωπο. Άλλοτε αποστασιοποιείται με την μεσολάβηση ενός ετεροδιηγητικού αφηγητή που λέει όσα άκουσε ή μας αποκαλύπτει την δράση μέσα από τον φακό μιας κάμερας. Συχνά ο αφηγητής, στο κλείσιμο συνήθως της ιστορίας, εκφράζει την προσωπική του άποψη, αξιολογεί το περιστατικό, τις συμπεριφορές των δρώντων προσώπων, και έτσι σημειώνεται μια φιλοσοφική διάθεση. Παράδειγμα:

«Ο άνθρωπος, το μοναδικό νοήμον ον στη ΓΗ, πάντα έντυνε τα εγκλήματα και τις πράξεις καννιβαλισμού του, σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του, με νοήματα υψηλά, αξίες, σύμβολα και κώδικες τιμής. Ο άνθρωπος…το πιο θηρίο απ΄όλα τα θεριά του κόσμου» (σελ. 28, Λοταρία θανάτου).

Και στη σελίδα 30 ο αφηγητής φιλοσοφεί και δικαιολογεί:

«Οι Βούλγαροι συνθηκολόγησαν τον Σεπτέμβρη του 18 και αυτοί (η ελληνική αποστολή)έκαναν δυο μήνες να φανούν… Η ευθύνη της κυβέρνησης είναι μεγάλη. Αλλά να μου πεις πάλι , πόλεμος. Όλα διαλυμένα. Που να πρωτοφτάσει κι αυτή η έρμη η πατρίδα. Ποιους να γυρίσει να κοιτάξει πρώτα; Ποια πληγή να γιατρέψει;»

Συχνά παρατηρείται μια λιτότητα/οικονομία εξιστόρησης στα σημεία που ο αφηγητής δίνει προβάδισμα στο αφήγημα, έχοντας την σοφία ότι οτιδήποτε περισσότερο θα ήταν περιττό και θα αποδυνάμωνε το γεγονός και τη δράση.

«Τα λέβα, Δοξάτο, 30 Σεπτέμβρη 1941

Έβαλαν τις οικογένειες των σκοτωμένων να πληρώσουν ειδικό φόρο, δυο με δυόμιση χιλιάδες λέβα, για τις σφαίρες που ξόδεψαν οι Βούλγαροι στην εκτέλεση των γιών, των θυγατέρων, των αδελφών, των γονιών. Αυτό αποφάσισαν ο πρόεδρος της Κοινότητας Ζελέσκο Δασκάλωψ και ο παπάς Νικόλα Μπλάκιεφ. Πλήρωσαν, σε λέβα, τις σφαίρες των δημίων τους. Μόνο ανεξόφλητο χρέος, το αίμα των αθώων».

Ο τίτλος 

Τέλος, κάποια σχόλια για τον ευρηματικό τίτλο της συλλογής που τον δανείζεται από το ομώνυμο διήγημα της σελίδας 69. Σε αυτό το διήγημα ο αναγνώστης κατανοεί τη σχέση με την πέτρα και το αυγό.

Σε ένα κείμενο στο οποίο ο συγγραφέας ανατρέχει στα μαθητικά χρόνια, στην αρχή της χρονιάς του 1970 και στο επίπεδο του χρόνου της πρώτης μέρας του Οκτώβρη, που άρχιζε η νέα σχολική χρονιά, και στον Αγιασμό ο γυμνασιάρχης διαβάζει στους μαθητές στην αυλή του σχολείου την εγκύκλιο του Υπουργείου Θρησκευμάτων μεταξύ των οποίων σημειώνονται τα εξής:

«…Και βάλετε καλά στο μυαλό σας αυτό που θα ακούσετε τώρα. Για όποιον παραβεί τις εντολές και τις απαγορεύσεις, η καμπάνα θα πέσει στο κεφάλι του. Εμείς είμαστε η πέτρα και εσείς το αυγό».

Για τα κείμενα της συλλογής ο συγγραφέας μελετά ιστορικές πηγές, κάνει έρευνα με μεθοδικότητα για να είναι πιστός στα γεγονότα, διαφυλάσσοντας όμως τη λογοτεχνικότητα με το στοιχείο της μυθοπλασίας.

^＊Η ΤΑΣΟΥΛΑ ΤΣΙΛΙΜΕΝΗ, είναι Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και συγγραφέας. Πρόσφατο βιβλίο της είναι η ποιητική συλλογή «Η γυναίκα δέντρο» (εκδ. ΑΩ).