«Αυτοκίνητο σισπασιόν» του Στυλιανού Σκαρλάτου (κριτική) – Μια νουβέλα με πρωταγωνιστή το σύνδρομο Άσπεργκερ

Μια νουβέλα για ένα όχι σπάνιο σύνδρομο: Κοιτάζοντας προς το μέλλον.

Η νουβέλα του Στυλιανού Σκαρλάτου «Αυτοκίνητο σισπασιόν» είναι μια αισιόδοξη ιστορία για τον αποκλεισμό και τη διαφορετικότητα. Σε αυτή την οπτιμιστική λογοτεχνική προσέγγιση, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, του συνδρόμου Άσπεργκερ, αρκετοί άνθρωποι θα αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας. Διαθέτω -στο παρελθόν με ιδιαίτερα αυξημένη συμπτωματολογία- αρκετά από τα χαρακτηριστικά του όχι σπάνιου συνδρόμου. Οι περισσότεροι είμαστε «αδιάγνωστοι» - ακόμα και σήμερα στους συμβουλευτικούς σταθμούς, συνήθεις στα Αγγλοσαξονικά πανεπιστήμια, πολλοί φοιτητές επιλέγουν να μην αποκαλύψουν την διαταραχή για προσωπικούς λόγους, φοβούμενοι τον στιγματισμό. Τυγχάνει και να μοιράζομαι με τον διδάκτορα μαθηματικών Στέλιο Σκαρλάτο ανάλογες απόψεις για την ενσωμάτωση του «ασπεργκά» στην κοινωνία: Η παραίτηση από τη δυνατότητα να σκέφτεσαι διαφορετικά από την πλειοψηφία, να μπορείς να θέτεις υπό αμφισβήτηση το δόγμα, να αμφισβητείς, η άρνηση της ελεύθερης βούλησης δεν πρέπει να είναι η θλιβερή κατάληξη όσων έχουν έλλειψη κοινωνικής επάρκειας αλλά διαθέτουν έστω μέτρια γνωσιακή λειτουργικότητα. Οι περισσότεροι από μας αντιμετωπίζουμε προβλήματα κυρίως «εν διαβάσει», την περίοδο που περιλαμβάνει το σημείο εισόδου στη μεταλυκειακή εκπαίδευση καθώς και τα πρώτα χρόνια της απασχόλησης γιατί το ταξίδι της μετάβασης είναι πιο αγχογόνο για τα άτομα με «ειδικές δυσκολίες και δυνατότητες» και όσους υποφέρουν από μετατραυματικές διαταραχές - η διαφοροδιάγνωση δεν είναι εύκολη!

Οι περισσότεροι από μας αντιμετωπίζουμε προβλήματα κυρίως «εν διαβάσει», την περίοδο που περιλαμβάνει το σημείο εισόδου στη μεταλυκειακή εκπαίδευση καθώς και τα πρώτα χρόνια της απασχόλησης γιατί το ταξίδι της μετάβασης είναι πιο αγχογόνο...

Από όλη την εκπαιδευτική πορεία οι περισσότεροι «συναγωνιστές» αναγνωρίζουμε ότι μόνο στο πανεπιστήμιο γλυτώσαμε από τα βέλη του bullying με αταλάντευτο αντίτιμο όμως τη μοναξιά. Οι Harpur, Lawlor & Fitzgerald (2004 σελ. 33-34) το επαληθεύουν: «Tο πανεπιστήμιο επιτρέπει στον φοιτητή με σύνδρομο Άσπεργκερ να ασχοληθεί με τον τομέα που τον ενδιαφέρει σε βάθος και του προσφέρει την ανταμοιβή και αναγνώριση που ποτέ ως τώρα δεν είχε. Από όλα τα πλαίσια στα οποία οι άνθρωποι σπουδάζουν, εκπαιδεύονται και δουλεύουν, το πανεπιστήμιο είναι ο μόνος χώρος στον οποίο η τάση του φοιτητή στο αυτιστικό φάσμα να ασχολείται συστηματικά με έναν τομέα και να αφιερώνεται σ’ αυτόν θα αναγνωριστεί και θα εκτιμηθεί. Επιπλέον, οι φοιτητές «στο φάσμα» έχουν το πλεονέκτημα των υψηλών νοητικών ικανοτήτων που αποτελεί σημαντικό βοήθημα για την ακαδημαϊκή τους επιτυχία».

Προσωπικά, πιστεύω πως σε ουδεμία στιγμή του πανεπιστημιακού βίου απολάμβανα ακαδημαϊκή επιτυχία. Τοποθετώ τον εαυτό μου στο πλευρό του Luke Jackson, του νεαρού συγγραφέα που πάσχει από Asperger, όταν παραπονιέται πως βλέπει συνεχώς στην τηλεόραση για υπερδραστήριους αυτιστικούς που μπορούν να κάνουν πράγματα όπως το να παίζουν τέλεια πιάνο χωρίς να πάρουν μαθήματα:

«Βρίσκω καταθλιπτικά αυτά τα τηλεοπτικά προγράμματα. Έχω όλη την παραξενιά και ιδιοτροπία αλλά καθόλου ιδιοφυία!»

Αλλά για τον επιβιώσαντα του γυμνασιακού bullying εξαιτίας της διαφορετικότητάς του έχει σημασία να κυνηγά «άριστους» βαθμούς; Aν θυμηθώ τον συναισθηματικό ρου εκείνης της περιόδου κυριαρχούσε η ανακούφιση από τα δεινά της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και η ευγνωμοσύνη στην απρόσμενη τύχη της σοσιαλδημοκρατικής αύξησης των εισακτέων στα Α.Ε.Ι που συμπεριέλαβε έναν ιεροσπουδαστή χωρίς φροντιστήριο, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’80. Η τύχη μου δεν είχε ενδώσει μέχρι που αποχαιρέτησα την «Αλεξάνδρεια» της Συμπρωτεύουσας κερδίζοντας αυτό που εννοιολογείται σήμερα με τον όρο «human development»: Αντί να είμαι καταδικασμένος να τραβολογιέμαι σε Συμβουλευτικούς Σταθμούς και «ειδικούς», συχνά καθηγητές ψυχολογίας στη Σχολή μου, αποκλεισμένος από παρέες και κοινωνικούς κύκλους που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για την επικράτηση του πιο ισχυρού, με άφησαν τελικά στην ησυχία μου να μετροφυλλώ στα υπαίθρια βιβλιοπωλεία του ΑΠΘ τις ωραίες μεταφράσεις του Βασίλη Τομανά των ρηξικέλευθων άρθρων του Κορνήλιου Καστοριάδη, δίπλα στις αναρχοαυτόνομες μπροσούρες.

Οι φοιτητικές παρέες συνέχισαν βεβαίως μέχρι την αποφοίτηση να με θεωρούν αλλόκοτο και ονειροπαρμένο. Εδώ ας αναφέρω την χαρακτηριστική συμπτωματολογία που διέτρεξε τα τέσσερα χρόνια του Αριστοτέλειου - στη συντηρητική Φιλοσοφική Σχολή του Καποδιστριακού δεν τολμούσα να τα κάνω γιατί οι καθηγητικές αυθεντίες, διορισμένες επί Χούντας, δεν είχαν πολλές-πολλές ανοχές: Συχνές διακοπές του ex cathedra μαθήματος-ειδικά των θεωρητικών- με συνεχείς φιλοσοφικές διερωτήσεις, προβλήματα συγκέντρωσης προσοχής, ιδιαίτερα σε μαθήματα όχι του άμεσου ενδιαφέροντος, δυσκολίες στην ατομική μελέτη όπως τάση να διαβάζω ολόκληρα τα βιβλία στη θέση των προτεινόμενων κεφαλαίων σπαταλώντας χρόνο και κόπο, απάντηση ενός θέματος με πολλές λεπτομέρειες και εμβάθυνση σε βάρος των υπόλοιπων, παραδίδοντας δυσνόητα και με ακατάστατο γραφικό χαρακτήρα εξεταστικά γραπτά. Aς ενημερωθούν και οι καθηγητές σε κάποια αρτηριοσκληρωτικά και νεποτιστικά Ελληνικά πανεπιστήμια! «Να γνωρίζουν για παράδειγμα πως μπορεί να τους μιλήσουν ορισμένοι παράξενοι φοιτητές με άκομψο τρόπο ή να τους κάνουν διορθώσεις, χωρίς να σημαίνει ότι είναι αναιδείς ή ότι έχουν πρόβλημα μαζί τους», όπως γράφει ο ψυχολόγος-εργοθεραπευτής Παναγιώτης Σιαπέρας.

Είναι χρήσιμοι οι άνθρωποι με σύνδρομο Άσπεργκερ στην πατρίδα μας;

Στον Δυτικό κόσμο της επιστημονικής πρωτοπορίας και των νεοφυών επιχειρήσεων το ερώτημα έχει προ καιρού απαντηθεί θετικά! Εταιρίες όπως η ΙΒΜ, η Microsoft και η ηγέτιδα του λογισμικού στην Ευρώπη SAP έχουν εγκαθιδρύσει προγράμματα για τους εργαζομένους τους με σύνδρομο Άσπεργκερ. Οι ιδιαιτερότητες αυτών των ατόμων είναι υπαρκτές, αλλά και τα ταλέντα τους εξίσου αξιοσημείωτα – ιδιαίτερα στην καινοτομία. Ο ίδιος ο Γερμανός γιατρός που ανακάλυψε το σύνδρομο, ο Hans Asperger, αξιολογούσε προφητικά ότι «για την επιτυχία στην επιστήμη ή την τέχνη, μια μικρή ποσότητα αυτισμού είναι απαραίτητη. Το απαραίτητο στοιχείο μπορεί να είναι μια ικανότητα να απομακρύνεται κανείς από τον καθημερινό κόσμο και να επανεξετάζει ένα θέμα με πρωτοτυπία σα να δημιουργεί από την αρχή παρθένους τρόπους με όλες τις επιδεξιότητες να διοχετεύονται σε ένα ειδικό ζήτημα». Η Diane Kennedy, ενθουσιώδης αρθρογράφος για το σύνδρομο Άσπεργκερ, γράφει: «Eίναι οι οραματιστές μας, επιστήμονες, διπλωμάτες, εφευρέτες, σεφ, καλλιτέχνες, συγγραφείς και μουσικοί. Είναι οι αυθεντικοί στοχαστές και μια καθοδηγητική δύναμη του πολιτισμού μας».

Ο ίδιος ο Γερμανός γιατρός που ανακάλυψε το σύνδρομο, ο Hans Asperger, αξιολογούσε προφητικά ότι «για την επιτυχία στην επιστήμη ή την τέχνη, μια μικρή ποσότητα αυτισμού είναι απαραίτητη»

Οι άνθρωποι με σύνδρομο Άσπεργκερ περιγράφονται στη no fiction βιβλιογραφία να αμφισβητούν το υπάρχον κατεστημένο, να ανθίστανται στην καθοδήγηση, να έχουν μεγάλα διάκενα προσοχής, να διαθέτουν το πείσμα ώστε να περνούν διαστήματα έντονης εργασίας και προσπάθειας. Το βιβλίο του Στυλιανού Σκαρλάτου έπεται τριών no-fiction βιβλίων που έχουν προκαλέσει σάλο στη Δύση. Τα δύο πρώτα, το «Diagnosing Jefferson» (Διαγιγνώσκοντας τον Jefferson) και το «Asperger’s and Self-Esteem: Insight and Hope through Famous Role Models» (Asperger και Αυτό-εκτίμηση: Επίγνωση και ελπίδα μέσα από διάσημα μοντέλα ρόλων) τα έχει γράψει ο διακεκριμένος δημοσιογράφος Norm Ledgin. Ο αείμνηστος συγγραφέας υποστηρίζει πειστικά ότι η ιδιοφυία του τρίτου προέδρου της Αμερικής Thomas Jefferson, οφειλόταν στο σύνδρομο Άσπεργκερ από το οποίο έπασχε, κάτι που μπορούσε να εξηγήσει την εμμονή πολλών δεκαετιών πάνω στην ανακατασκευή του Monticello (του κτήματος στο οποίο διέμενε) αλλά και την παροιμιώδη ανικανότητά του να ελέγχει τα έξοδά του.

Στο δεύτερο βιβλίο του, ανατέμνοντας τις βιογραφίες εξεχόντων ιστορικών προσώπων όπως η Marie Curie, ο Albert Einstein και ο Mozart, υποστήριξε ότι έπασχαν από σύνδρομο Άσπεργκερ. Στη θεωρητική γραμμή Ledgin, επίγονοι ερευνητές πρόσθεσαν τον Σαίξπηρ, τον Δαρβίνο, τον Γαλιλαίο, τον Αριστοτέλη και εσχάτως τον Bill Gates στη λίστα των διάσημων ατόμων που πάσχουν από Asperger, εξαιτίας της έλλειψης κοινωνικών δεξιοτήτων που χαρακτηρίζει τον ιδρυτή της Microsoft, της αδυναμίας του να έχει άμεση επαφή με τα μάτια κάποιου άλλου και της τάσης του να λικνίζεται μπρος και πίσω, όλα αυτά μαζί με την εμμονή του για την τεχνολογία.

Το τρίτο βιβλίο, το αυτοβιογραφικό best seller «L'Empereur, c'est moi» (Ο βασιλιάς είμαι εγώ) του Hugo Horiot, καταγράφονται με ενάργεια η βαναυσότητα και τα πνιγηρά στερεότυπα μιας εκσυγχρονισμένης Ευρωπαϊκής κοινωνίας, που συνεχίζει να αντιμετωπίζει τη διαφορετικότητα ως ανίατη ασθένεια. Ο συγγραφέας, που υπήρξε παιδί με σύνδρομο Άσπεργκερ, ταξιδεύει πίσω στην παιδική του ηλικία, από τα τέσσερα μέχρι τα δεκαοχτώ του χρόνια και μοιράζεται με το αναγνωστικό κοινό όσα βίωσε ως αυτιστικό παιδί: Τις αγωνίες του, τις εμμονές του, τους φόβους του, την άρνησή του να μιλήσει, την επιθυμία του να γίνει κάποιoς άλλος.

Ο ήρωας του Σκαρλάτου

Στην Ελληνική συγγραφική παραγωγή ο Στυλιανός Σκαρλάτος κατορθώνει στην κατηγορία fiction να πλάσει έναν γλυκύτατο «Ασπεργκά». Τον τοποθετεί ρεαλιστικά να κινείται στην σύγχρονη Θεσσαλονίκη. O Στεφανής, πτυχιούχος μηχανολογίας, πάσχει επιπλέον από σειρά μυοσκελετικών παθήσεων αλλά και αυτοάνοσο νόσημα. Αεικίνητος, με ισχυρή θέληση, δεν χειραγωγεί τους ανθρώπους αλλά τους μιλά με ειλικρίνεια και γνησιότητα. Του αρέσει να λέει την αλήθεια και είναι στη φύση του να μην μπορεί να υποδυθεί ή να δράσει μυστικά. Κατέχει γερά τα ελληνικά -έχει πολύ πλούσιο λεξιλόγιο-, έχει τη διανοητική ρώμη να εστιάζει σε λεπτομέρειες, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να καταλήξει σε λύσεις προβλημάτων που οι φίλοι του τις είχαν παραβλέψει. Και εδώ προκύπτει ένα ερώτημα: Έχουν φίλους οι «ασπεργκάδες»; Κάποιοι ειδικοί τους θεωρούν ιδανικούς για φίλους καθώς συχνότατα δεν διακατέχονται από σεξιστικά ή ρατσιστικά αισθήματα. Οι περισσότεροι δύνανται να κατανοήσουν πολλαπλά επίπεδα σημασίας λέξεων και να εφεύρουν υπέροχα ευφυολογήματα. Αλλά όλοι μας έχουμε δει πόσο εύκολα οι άνθρωποι «στο φάσμα» μπορούν εύκολα να πέσουν θύματα εκμετάλλευσης, λόγω της «κοινωνικής τους αφέλειας», της ευπιστίας και της ειλικρίνειας που τους διακρίνει. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιοι φοιτητές να κάνουν προσωρινά «φίλο» τους τον «ασπεργκά» φοιτητή για να τους βοηθά στα μαθήματα ή να τους πηγαινοφέρνει με το αυτοκίνητό του. Ο «ασπεργκάς» δυσκολεύεται να διακρίνει τον «πραγματικό φίλο», από «αυτόν που προσποιείται το φίλο του» ή τον «απλό γνωστό».

Ο Στεφανής έχει σωματική αδεξιότητα. Καίει τη γλώσσα του με τον καφέ, προξενεί έγκαυμα στα χέρια του προσπαθώντας να ψήσει μια χορτοφαγική πίτσα - διαθέτοντας ευτυχώς μια παράξενη ανοχή στον πόνο, σπάζει κάθε τόσο τα γυάλινα ποτήρια με τον φυσικό χυμό. Στο Γυμνάσιο, κοροϊδίες και λεκτικές κακοποιήσεις περισσεύουν. Τον αποκαλούν «παρτσακλό» και αργότερα «εξωγήινο». Αλλά ιδού ένας ακόμη ανθεκτικός έφηβος, μετά τον Shuggie Bain της σκληρής ενηλικίωσης του βραβευμένου με booker Douglas Stuart: «Από εκφοβισμούς δεν μασούσε αυτός ο αλλιώτικος νεανίας. Στα πειράγματα χαμογελούσε εγκάρδια. Τα χαιρόταν ειλικρινώς. Καλύτερα να μην σοβαρολογούν και να αστειεύονται μαζί σου οι άνθρωποι παρά να σε απομονώνουν. Έτσι με το χιούμορ παλευόταν ο κοινωνικός βίος». Ίσως ο ήρωας του Σκαρλάτου υποθάλπει μια αιρετική ματιά στην ηγεμονική θεωρία του politically correct πλην αρκούντως συμπεριληπτική για τους αυτόπτες μάρτυρες των κρυφών αποκλεισμών στα σημερινά σχολειά.

Αρκετά χρόνια μετά την λαμπρή αποφοίτηση «η εικόνα του ευχάριτος ευέλπιδος νεανία» δεν είναι ευδιάκριτη. «Κανένας άνδρας δεν έχει, γαμώτο μόνος του, μια ελπίδα» έγραφε ο Έρνεστ Χεμινγουέϊ. Οι άνθρωποι με σύνδρομο Άσπεργκερ, ιδίως οι νεαροί και ευάλωτοι, χρειάζονται τη δύναμη που προσφέρει η ανιδιοτελής αγάπη μιας/ενός συντρόφου. Είναι ίσως η βασιλική οδός για να κατακτήσουν υψηλά επίπεδα ενσυναίσθησης, να μπορούν -όπως λένε οι Αγγλοσάξονες- να μπουν «στα παπούτσια του άλλου». Αλλά ακριβώς αυτά τα άτομα είναι ευεπίφορα στην συναισθηματική εξαπάτηση, είναι «σα να κλέβεις εκκλησία», καθώς ένας άνθρωπος με σύνδρομο Ασπεργκερ δεν είναι ικανός να υποκριθεί σε επίπεδο συναισθημάτων. Είναι μέρος της παθολογίας Ασπεργκερ η «concrete» συναισθηματική έκφραση, η αδυναμία να «ντύσει» κανείς τον τρόπο έκφρασής του με βάση τις ανάγκες της στιγμής. Αναμφισβήτητα μια δυσλειτουργία που όμως για την διάσημη καθηγήτρια ζωολογίας Temple Grandin κάποτε, όταν τελειοποιείς μια εφεύρεση, μπορεί να είναι πλεονέκτημα:  «Εάν ο κόσμος αφηνόταν στους κοινωνικούς, δε θα γινόταν τίποτε και θα εξακολουθούσαμε να βρισκόμαστε στις σπηλιές να μιλάμε ο ένας με τον άλλο» γράφει, πάσχοντας και η ίδια από το σύνδρομο. Η συγγραφέας Patricia Bashe τονίζει πάλι ότι οι άνθρωποι συχνά θαυμάζουν όσους μπορούν να δουλεύουν ανεξάρτητοι. «Η κοινωνία μας, γράφει, εξυμνεί το άτομο που κάνει αυτό που πιστεύει ότι είναι σωστό και βαδίζει το δρόμο του» δίνοντας τη δυνατότητα με τη στοχοπροσήλωση να κάνει τρομαχτικές συνεισφορές στη δουλειά ή στο ακαδημαϊκό περιβάλλον.

Ο Στεφανής, αν ήταν τυχερός, θα μπορούσε να δεχθεί καλή βοήθεια από μια συνειδητοποιημένη σύντροφο-σκαλωσιά στη ζώνη επικείμενης συναισθηματικής ανάπτυξης και να κατορθώσει την ευεξία, μια καλή ζωή. Και το καλό δεν έχει να κάνει αναγκαστικά με την ιδιοφυία αλλά με την καθημερινή αγάπη και το μοίρασμα μέσα σε μια συντροφική ζωή. Για αυτό ο Στεφανής «χρειαζόταν την αγάπη και τη στήριξη ενός ακόμη προσώπου. Με την βοήθεια της αγάπης μπορούσαν να συμβούν τα πιο απίστευτα πράγματα». Η υψηλών ακαδημαϊκών προσόντων Κωνσταντία, η πιο μακροχρόνια σχέση του, χρησιμοποιεί το επιπόλαιο ιατρικό της κατακλυσμιαίας υπερέκθεσης στο αγχογόνο ερέθισμα, μια επιθετική εξωστρέφεια του ερωτικού ζευγαριού. «Προσκεκλημένος σε αυτές τις συνεστιάσεις ο Στέφανος σήκωνε τους ώμους του, καμπούριαζε και μουρμούριζε από μέσα του. Ώσπου εκδήλωσε δυσιδρωτικό έκζεμα στα άκρα». Είναι ένα ζεύγος ετερώνυμο. Η Κωνσταντία κρυψίνους, ραδιούργα, ο Στεφανής με «το σταυρό στο χέρι»: «Κυρίως το ένιωθε μέσα του πώς η ειλικρίνεια και η εντιμότητα πρέπει να διαπερνούν τις σχέσεις. Όπως το δίκαιο πρέπει να διαπερνά τον κόσμο».

Το καλό δεν έχει να κάνει αναγκαστικά με την ιδιοφυία αλλά με την καθημερινή αγάπη και το μοίρασμα μέσα σε μια συντροφική ζωή

Τελικά, χωρίζοντας, ο ήρωας του Αυτοκινήτου Σισπασιόν διανύει μια μακρά και τεθλιμμένη οδό για να κατακτήσει την αυτοπραγμάτωση. Αυτό κατορθώνεται χάρη και όχι ενάντια στις οντολογικές πεποιθήσεις του ήρωα που παραμένουν αξιοσημείωτα σταθερές και τον εφοδιάζουν με την πολυσυζητημένη σήμερα και trendy αρετή της ανθεκτικότητας. Μια σημαντική καμπή, όπως συμβαίνει συχνά και στην πραγματική ζωή είναι το περιστατικό ενός ατυχήματος που αναδεικνύει τις μείζονες προτεραιότητες. Ο Στεφανής αντιλαμβάνεται, σε μια στιγμή οιονεί θρησκευτικής μεταστροφής ότι «η ζωή είναι θείο δώρο». Ταπεινή μου εκτίμηση είναι ότι η λογοτεχνική περιγραφή του ατυχήματος ευτυχεί να συγκατανέμεται στην πρώτη γραμμή της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Προγραμματικά ο ήρωας δεν συζητά την διαταραχή του Άσπεργκερ με όρους μειονεξίας. «Ενδεχομένως το σύνδρομο να είναι μια συναισθηματική κατάσταση. Ως τέτοια, κανένας άνθρωπος δεν πρέπει να νιώθει ντροπή.» «Μα δεν καταλαβαίνετε; Είναι ζήτημα διαφορετικότητας, σας λέω. Ο άνθρωπος δύναται να είναι υποκείμενος σε συνεχόμενη και διαρκή βελτίωση, αν αναλογίζεται όσα έχει δει.» Ο Στεφανής χρησιμοποιεί τον αναστοχασμό, το εσωτερικό «λόγον διδόναι», μαζί με τη σκευή της φιλοσοφικής αμφισβήτησης –ή το πνεύμα αντιλογίας κατ’ άλλους- που έχει παρατηρηθεί να διαθέτει σημαντικός αριθμός ατόμων με σύνδρομο Άσπεργκερ. «Το απαραίτητο σκαλοπάτι στην κλίμακα ανέλιξης του Στεφανή ήταν ένα γιατί που τον ταρακουνά συθέμελα».

Ας εξετάσουμε τη στρατηγική Πατσάκα -από το επίθετο του ομώνυμου ήρωα. Είναι μια σύνθετη, πλουραλιστική, εκλεκτικιστική στρατηγική που βάζει προτεραιότητες. Προέχει αρχικά η αντιμετώπιση των κινητικών προβλημάτων τα οποία αντιμετωπίζονται με συχνή σωματική άσκηση. «Ο Στεφανής αποτραβιέται στη θάλασσα. Επειδή στη θάλασσα, εξαιτίας της απουσίας της βαρύτητας, τα προβλήματα της κίνησης εξαφανίζονται». Ο ήρωας μαθαίνει να μειώνει το άγχος με προσευχή, διαλογισμό και τεχνικές χαλάρωσης όπως η yoga. Αν και η πίστη του σε έναν υπερβατικό Θεό δοκιμάζεται, παραμένει στην πίστη των Πατέρων, της Ορθόδοξης Ανατολής. Αλλά η βίωση της Σωτηρίας δεν είναι πρόταγμα του επέκεινα: Η σωτηρία του έρχεται από τον άνθρωπο, όχι από τον Θεό. Όταν προσεύχεται να λάβει το Έλεος του Κυρίου, να του φέρει τον άνθρωπο υπονοεί.

Μια τρίτη, χρονολογικά, στρατηγική είναι η καλλιέργεια hobby, συγκεκριμένα της υποβρύχιας φωτογράφισης με την πολύ απαιτητική ελεύθερη κατάδυση που όμως επιτρέπει στον φωτογράφο να πλησιάσει πολύ κοντά τους ντροπαλούς θαλάσσιους οργανισμούς. Εννοείται ότι αυτή η κοπιώδης για το σώμα δραστηριότητα δεν θα μπορούσε να προηγηθεί αν δεν κτιζόταν πρώτα η αθλητική υποδομή με συχνή, αφοσιωμένη, προπόνηση. To φωτογραφικό λεύκωμα θα δεξιωθεί επαίνων από «Δήμο και Σοφιστές» αλλά προηγουμένως ο συγγραφέας παραδίδει μια εύγλωττη τοιχογραφία των μαχαιρωμάτων και των ποικίλων αποκλεισμών στα σαλόνια που συναγελάζεται η λόγια ελίτ της τοπικής κοινωνίας. Εκ προοιμίου, ο υποψιασμένος αναγνώστης κατανοεί τη δυσκολία, μάλλον την αδυναμία, των ατόμων με σύνδρομο Άσπεργκερ να εισχωρήσουν στην θεμελιώδη κοινωνική οντότητα της βαλκανικής κοινωνίας μας μετά την οικογένεια: την παρέα, τον κοινωνικό κύκλο, τις ποικιλώνυμες κλίκες.

Ο υποψιασμένος αναγνώστης κατανοεί τη δυσκολία, μάλλον την αδυναμία, των ατόμων με σύνδρομο Άσπεργκερ να εισχωρήσουν στην θεμελιώδη κοινωνική οντότητα της βαλκανικής κοινωνίας μας μετά την οικογένεια: την παρέα, τον κοινωνικό κύκλο, τις ποικιλώνυμες κλίκες.

Ο Στεφανής δεν φοβάται τις αντιξοότητες καθώς αυτές τον διαμορφώνουν. Συνειδητοποιεί ότι σε τίποτα άλλο δεν είναι τόσο καλός όσο σε ό,τι τον κινητοποιεί και τον παθιάζει. Δημιουργεί σταδιακά ένα περιβάλλον που συνδράμει τις δυσκολίες του, αναπτύσσει τα δυνατά του στοιχεία, αποφεύγει να μπαίνει σε θέση εξάρτησης. Κυρίως αυτό! Γιατί ακόμα και σε λιγότερο ανοιχτές κοινωνίες τα άτομα που είναι ανοιχτά σε προκλήσεις, διαθέσιμα και έχουν μάθει να αντιλαμβάνονται το πνεύμα των καιρών δεν χάνονται. Κι αν προσωρινά επισκοτιστούν, μένει η προσωπική ανάπτυξη, η αναγνώριση και εκτίμηση από τους ομοίους σου που αύριο, όταν φυσήξουν δημοκρατικοί άνεμοι, θα ευνοήσουν τις πιθανότητες επιτυχίας.

Αν σκεφτόμουν ένα βιβλίο για ενηλίκους -το αντίστοιχο βιβλίο για μικρά παιδιά είναι το «Τι είναι δημοκρατία», της Μαρίζα ντε Κάστρο- που προωθεί την αξία της δημοκρατίας στην καθημερινότητα, στην ελληνική παρέα που βασιλεύουν χειριστικοί τύποι και τύπισσες, είναι το βιβλίο του Σκαρλάτου. Το αυτοκίνητο σισπασιόν δεν θα μπορούσε βεβαίως να αναιρέσει τις παραδοχές δεκάδων διδακτορικών κοινωνικής ανθρωπολογίας και κοινωνιολογίας για το φαινόμενο της ελληνικής παρέας, υπονομεύει όμως το ολιγαρχικό ιδεολογικό πρόσημό της. Ο Στεφανής ζητά απεγνωσμένα -άλλο αν πέφτει σε τοίχο- η παρέα του να ψηφίζει! Ο περιορισμός της διαταραχής Άσπεργκερ τον εμποδίζει από τις συνωμοτικές τακτικές: «Ο Στεφανής δεν μαγείρευε τους μηχανισμούς» Aλλά ο αγέρωχος ήρωας είναι αρκετά ευφυής για να γυρίσει το παιχνίδι, να προσαρμόζει το περιβάλλον στις ιδιαιτερότητές του, που τελικά είναι η συνθήκη της νεωτερικότητας, όπου κουμάντο κάνουν «hoi polloi» του Θουκυδίδη. Η Δημοκρατία όμως πρωτίστως είναι θέμα παιδείας. Στο έξοχο κεφάλαιο «μη μηδενικά αθροίσματα» ο γερός γνώστης της θεωρίας των παιγνίων Στεφανής Πατσάκας εισηγείται στην παρέα ένα συνεργατικό παιχνίδι ζαριών όπου όλοι κερδίζουν αρκεί να εμπιστευτούν τον πλησίον. Είναι αρκετές οι σελίδες απολαυστικού διαλόγου κατά τις οποίες ο ήρωας αποπειράται να κάμψει την μικρόνοια και καχυποψία όσων συμμετέχουμε στον δεύτερο, πιο ατομικιστικό, πολιτισμό της οικουμένης, σύμφωνα με την ανθρωπολογική έρευνα.

Τελικά, ο αστείρευτα ανθεκτικός ήρωας κερδίζει την αυτοεκτίμηση και την αποδοχή με τη διπλή κιρκεγκοριανή κίνηση: «Τη ζωή μπορείς να την κατανοήσεις κοιτάζοντας το παρελθόν αλλά πρέπει να τη ζήσεις κοιτάζοντας το μέλλον». Χρήσιμη παρακαταθήκη, το βιβλίο, αν θέλουμε να εξελιχθούμε προς μια σύγχρονη συμπεριληπτική κοινωνία, εμπεριέχοντας έναν 1 στους 45 συμπολίτες μας, όπως δείχνουν τα στατιστικά στοιχεία (CDC, 2014, HΠΑ).

* Ο Κώστας Προμπονάς είναι αρθογράφος και συγγραφέας.