Όσοι ακολουθούμε συστηματικά, ή έστω περιστασιακά, τον Θανάση Χατζόπουλο στην πολυετή δημιουργική διαδρομή του μέσα στο ευρύ πεδίο της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής, με ειδικότερο προσανατολισμό προς την περιοχή της σύγχρονης ποίησης, έχουμε εξοικειωθεί με την ποιότητα που προσδιορίζει τη διαχείριση εννοιών, όπως το διφυές σχήμα αγάπη-έρως, η σχέση ψυχής και σώματος, η σχέση ζώντων και νεκρών, η ισορροπία ανάμεσα στον εσωτερικό άνθρωπο και στο κοινωνικό προσωπείο του, η διαπροσωπική επικοινωνία στο πλαίσιο του κοινωνικού και του φυσικού περιβάλλοντος, η απουσία ως υποκατάστατο της σωματικής παρουσίας στο πλαίσιο της υποκειμενικής πραγματικότητας, η προσδοκία που βασίζεται στο υλικό του παρελθόντος, το περιεχόμενο της μνήμης (έστω και αν ορισμένα δεδομένα ενίοτε διολισθαίνουν προς τις σκοτεινές περιοχές της λήθης) που υποδεικνύει οδόσημα προς το μέλλον, κυρίως η συνάντηση του εσωτερικού ανθρώπου με το φυσικό, αστικό, κοινωνικό, ιστορικό, πολιτισμικό περιβάλλον σύμφωνα με όσα η ροή του προσωπικού και του γενικού χρόνου επιτάσσει με σκοπό την κατανόηση του εξωτερικού, αντικειμενικού κόσμου.

Η ευρηματική αξιοποίηση αυτών των εννοιών αναγνωρίζεται με πολλαπλά συμφραζόμενα κατά την ανίχνευση λεπτομερειών που συνθέτουν κειμενικούς κόσμους σύμφωνα με την υψηλή αισθητική του Θανάση Χατζόπουλου κατά τη διαδοχή ποιητικών συλλογών, από εκείνη τη μακρινή υπό τον τίτλο Ιδίοις σώμασι (1986) μέχρι την πλέον πρόσφατη υπό τον τίτλο Φιλί της ζωής (2016), και με ενδιάμεσους σταθμούς ιδιαίτερων αξιώσεων όπως αντιπροσωπεύουν π.χ. οι συλλογές Η Κοίμηση (1988), Ο εξ αίματος νεκρός (1994), Στον ήλιο μοίρα (1996), Κελί (2000), Μιγαδικά και Αμφιθαλή (2003), Μετόπη (2007) ή Πρόσωπο με τη γη (2012). Ομόλογη θεματική ατμόσφαιρα κάτω από διαφορετικές πάντως συνθήκες αναγνωρίσαμε ήδη στις δύο νουβέλες του Θανάση Χατζόπουλου υπό τον κοινό τίτλο Οι λησμονημένοι (2014).

Ο παρελθών (ατομικός) χρόνος, υπερβαίνοντας το φυσικό όριο του θανάτου, εισβάλλει με το ένδυμα του παρόντος στο εδώ-και-τώρα του κειμενικού κόσμου, πράγμα άλλωστε που δηλώνει ο τίτλος του βιβλίου ως προληπτική αναφορά στην αφηγηματική δομή και στη θεματική συσχέτιση των κειμένων της συλλογής, αλλά και ως ενδιαφέρον τεκμήριο μεταγλωσσικότητας στη διάσταση της δημιουργικής αξιοποίησης γλωσσικού φαινομένου, το οποίο αντιπροσωπεύει ο ιστορικός ενεστώς στο πλαίσιο της Ελληνικής Γραμματικής, ανεξάρτητα από την κοινή χρήση της γλώσσας ως οχήματος διεκπεραίωσης πληροφοριών.

Τώρα, στην ανά χείρας νέα συλλογή είκοσι ενός αφηγηματικών κειμένων με τον τίτλο Ιστορικός ενεστώς και με τον εντός παρενθέσεως υπότιτλο (Curricula vitarum) παρακολουθούμε την περαιτέρω ανάπτυξη εννοιών ήδη οικείων από το ισχυρό σώμα της ποιητικής παραγωγής του Θανάση Χατζόπουλου, συχνά κατά τρόπο αποκλίνοντα και πάντως ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα στο πλαίσιο της οργάνωσης ενός συστήματος θεματικών ισοτοπιών, όπως η δημιουργική ανάγνωση προτείνει να προσλάβουμε. Στην προκειμένη περίπτωση ο παρελθών (ατομικός) χρόνος, υπερβαίνοντας το φυσικό όριο του θανάτου, εισβάλλει με το ένδυμα του παρόντος στο εδώ-και-τώρα του κειμενικού κόσμου, πράγμα άλλωστε που δηλώνει ο τίτλος του βιβλίου ως προληπτική αναφορά στην αφηγηματική δομή και στη θεματική συσχέτιση των κειμένων της συλλογής, αλλά και ως ενδιαφέρον τεκμήριο μεταγλωσσικότητας στη διάσταση της δημιουργικής αξιοποίησης γλωσσικού φαινομένου, το οποίο αντιπροσωπεύει ο ιστορικός ενεστώς στο πλαίσιο της Ελληνικής Γραμματικής, ανεξάρτητα από την κοινή χρήση της γλώσσας ως οχήματος διεκπεραίωσης πληροφοριών.

Με αυτή την προϋπόθεση ο Θανάσης Χατζόπουλος αποδίδει με ιδιαιτέρως παραστατικό τρόπο την απηνή σύγκρουση του υποκειμενικού κόσμου με την εξωτερική, αντικειμενική πραγματικότητα, και μάλιστα με τις πλέον εφιαλτικές παρυφές αυτής. Στο πλαίσιο αυτό αποτυπώνονται οι σκοτεινές περιοχές, όπου καταγράφεται η οδυνηρή διελκυστίνδα του ανθρώπου στην εσωτερική και στη φυσική διάστασή του ανάμεσα στις επώδυνες καταστάσεις που συνθέτουν το διαπροσωπικό, κοινωνικό, ιστορικό περιβάλλον. Έννοιες, όπως είναι η μοίρα και η ύπαρξη, το έγκλημα και η τιμωρία αλλά και η τιμωρία χωρίς έγκλημα, η ψυχή και το σώμα, η κοινωνική διαστρωμάτωση όπου εντάσσονται κοινωνικά σκάνδαλα και «λύσεις», το βάρος της γενικής Ιστορίας επάνω στον προσωπικό χρόνο, σύνθετες διαπροσωπικές σχέσεις, ανάμεσα στις οποίες σχέσεις γονέων και τέκνων, όπου εντάσσονται αφενός η υιοθεσία και αφετέρου η εγκατάλειψη βρεφών, παράνομες διαπροσωπικές σχέσεις («σχέσεις έξεως») και πρόωροι «τοκετοί» (σαν οδός προς την «αθανασία»), θρησκεία και ανθρώπινη συμπεριφορά, οικονομική ανάπτυξη σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, εμφύλιες έριδες στον πολιτικό και στον οικογενειακό βίο, μετανάστευση και προσδοκία για «μιαν αδόκητη επιστροφή», ο φυσικός βίος του δημιουργού και ο «βίος» του έργου, αλλά και η σχέση γραπτού και προφορικού λόγου, προσδιορίζουν, κατά την ευρηματική και ενίοτε απροσδόκητη διαχείριση του Θανάση Χατζόπουλου, τη δομή του κειμενικού κόσμου του βιβλίου ως συνόλου, όπου εντοπίζουμε υλικό για τη διαρκή, σταθερή συμπόρευση ζωής και θανάτου.

Ο φυσικός βίος του δημιουργού και ο «βίος» του έργου, αλλά και η σχέση γραπτού και προφορικού λόγου, προσδιορίζουν, κατά την ευρηματική και ενίοτε απροσδόκητη διαχείριση του Θανάση Χατζόπουλου, τη δομή του κειμενικού κόσμου του βιβλίου ως συνόλου, όπου εντοπίζουμε υλικό για τη διαρκή, σταθερή συμπόρευση ζωής και θανάτου.

Ειδικότερα ο θάνατος διασχίζει ακάθεκτος σημασιολογικά και αισθητικά τοπία, πίσω από μια μακρά και ποικιλόμορφη σειρά προσωπείων σε «μακάβριο χορό» (για να παραπέμψω στον Καμίγ Σαιν-Σανς, και όχι μόνον), όπου: Νεκρό πρόωρο βρέφος με εξαφανισμένη τη σορό του, νεκρό μικρό αγόρι που νόμισε ότι τα κινίνα ήταν καραμέλες, βρέφος ολίγων ωρών νεκρό από καρδιοαναπνευστική ανεπάρκεια, «άρρεν έμβρυον δεκαεννέα εβδομάδων» σε γυάλα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, «νεκρό βρέφος στο παγωμένο Αιγαίο», νεκρό κορίτσι που συνοδεύει σαν σκιά την επιζώσα δίδυμη αδελφή του και νεκρό αγόρι στα ερείπια σεισμού. Επίσης, γυναίκα νεκρή σε αυτοκινητικό δυστύχημα, ηγουμένη νεκρή από παραμελημένο καρκίνο, γυναίκα νεκρή από μοναξιά και «καρδιακή παύση», γυναίκα νεκρή από «επιλόχειο λοίμωξη», νεκρή γυναίκα «λεία κι ένα από τα θύματα της αλλαγής των καιρών, ένα από τα πρώτα μετά την πτώση» του Τείχους του Βερολίνου, άγνωστη γυναίκα νεκρή υπό άγνωστες συνθήκες και κοπέλα νεκρή «από τις συνέπειες του άλματός της προς τη ζωή». 

Ο Θανάσης Χατζόπουλος γεννήθηκε το 1961 στο Αλιβέρι Ευβοίας, όπου έζησε μέχρι το 1978. Είναι ψυχαναλυτής, μέλος της Societe de Psychanalyse Freudienne (Παρίσι). Ποίηση και ψυχανάλυση είναι οι δύο όχθες ανάμεσα στις οποίες κινήθηκε μέχρι σήμερα στη ζωή και στην εργασία του. Εκτός από ποίηση γράφει δοκίμια και για τη λογοτεχνία που δημοσιεύονται σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες. Επίσης, μετέφρασε Γάλλους ποιητές και Άγγλους ψυχαναλυτές. Το 2013 τιμήθηκε με το βραβείο του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Επίσης το ίδιο έτος βραβεύτηκε με το γαλλικό βραβείο ποίησης Max Jacob Etranger 2013 για το βιβλίο "Cellule", σε μετάφραση Alexandre Zotos και Louis Martinez, δίγλωσση έκδοση από τις εκδόσεις Cheyne.

Και ακόμα, άνδρας νεκρός σε ομαδική αυτοκτονία, άνδρας νεκρός από ατύχημα μόνο με «το πρόσωπο απείραχτο» στο νεκροτομείο ως αντικείμενο αναγνώρισης «για πρώτη και τελευταία φορά», άνδρας νεκρός ως αντικείμενο ταύτισης και αναφοράς σε επαγγελματικά συμφραζόμενα, νεκρός άνδρας ραχιτικός, νεκρός άνδρας ως σωματική απουσία από το οικογενειακό κενοτάφιο, νεκρός προπτυχιακός φοιτητής της Φιλολογίας με ενδιαφέροντα για τη λατινική γραμματεία, νεκρός συγγραφέας που συμπαρέσυρε στον θάνατο και το έργο του. Αυτές οι μορφές σε ενδιαφέρουσες εικαστικές αποδόσεις, με όσες πληροφορίες συναποκομίζουν ως παράπλευρες προεκτάσεις τεκμηρίωσης, λειτουργούν σαν μια ανθρωπομετρική στέψη στη σύνθεση του κειμενικού κόσμου που επισκεπτόμαστε, και συμπληρώνονται με ποικίλες λεπτομέρειες βιογραφικού, κοινωνικού, ιστορικού χαρακτήρα που αποτελούν ένα άμεσο και ένα ευρύτερο διαπροσωπικό, αστικό, φυσικό περιβάλλον.

Ο Θανάσης Χατζόπουλος επέλεξε να αξιοποιήσει εκδοχές σύντομων και εκτενών κειμένων με ιδιαίτερους τίτλους, σε ενιαία ή σύνθετη δομή, με όχημα διατύπωσης και διεκπεραίωσης σημαινομένων την τυπική γλώσσα της ουδέτερης παράθεσης πληροφοριών βιογραφικού χαρακτήρα (όπως προειδοποιεί ο υπότιτλος του βιβλίου Curricula vitarum, και μάλιστα στη «νεκρή» λατινική γλώσσα), όπου όμως ανιχνεύουμε πλείστα στοιχεία δημιουργικής γραφής: Στοιχεία ήδη οικεία από το διαρκώς διαστελλόμενο σύμπαν της ποίησης του Θανάση Χατζόπουλου, όπου ισχύει λόγος παραστατικός, πνευματώδης, πλήρης συναισθήματος ενίοτε συγκαλυμμένου αλλά πάντως ανιχνευόμενου κατά την ανάγνωση των συμφραζομένων, ενίοτε στοχαστικός και ενδοσκοπικός, συχνά αφοριστικός και απροσδόκητος, ενισχυμένος με την ευρηματική χρήση της μεταφοράς και με τη συνακόλουθη σύνθεση γραμματικών εικόνων. Από αυτό το σύμπαν κατάγεται η σημασιολογική και αισθητική ποιότητα κειμενικών εφαρμογών, όπως:

«Η πιο βαθιά παραχωμένη ιστορία», για την απόδοση της ταφής που οι γονείς ετοίμασαν για «τον ολίγων ωρών γιο, στον οικογενειακό τάφο σαν σε ομαδικό».

«Στην πολύτιμη σκιά μιας βελανιδιάς που φύτρωσε και αναστήθηκε έξω από τον ανθρώπινο χρόνο εντός έτους», για την παραστατική απόδοση της σχέσης ανάμεσα στον προσωπικό χρόνο και στον χρόνο της φύσης που ορίζει τον θάνατο και την ταφή της ηγουμένης Θεοκτίστης.

«Ο ήλιος στην καρδιά του Τοξότη είναι ακόμα λαμπρός», για τη συνδηλωτική απόδοση του κατευόδιου στον νεκρό ραχιτικό Μιχάλη.

«Η Ιωάννα χάνει τον καθρέφτη της […]. Η σκιά του χαμένου καθρέφτη θα χαραχτεί αμφοτερόπλευρα στα χείλη της και οι γωνίες τους θα κρεμάσουν, σαν δύο βαρίδια σιωπής να τις κρατούν πιο κοντά στο έδαφος. […] Η κηδεία της [Ιωάννας] θα γίνει […]. Θα ταφεί στον οικογενειακό τάφο. Όσοι μπορούσαν να διακρίνουν θα έβλεπαν να προπορεύεται μια σκιά. […] θα έβλεπαν μια σκιά να γλιστράει βιαστική και θλιμμένη […] και να γίνεται ένα με το σκοτάδι […]. Σ’ αυτό το ίδιο σκοτάδι, σαν ένας ουράνιος μίμος να είχε βάλει το χέρι του, θα έβλεπε τα χείλη της Ιωάννας να ξαναβρίσκουν το φυσικό τους σχήμα στις άκρες τους, χωρίς τον γνωστό τους γεωτροπισμό, […]. Μια έκφραση που έχει αποκολληθεί από τη σκιά», όπου αναγνωρίζουμε μια παραστατική όσο και εμβληματική απόδοση για την υποκειμενική πραγματικότητα που δημιουργεί ο θάνατος στη διαρκή σχέση των διδύμων.

Είναι σαφές ότι (και) τα αφηγηματικά κείμενα του Θανάση Χατζόπουλου αποτελούν ισχυρά δομικά υλικά που ενισχύουν την οργάνωση ενός ενιαίου συστήματος σημαινομένων και αισθητικής. Χρήσιμο πάντως θα ήταν να συγκρατήσουμε ιδιαιτέρως τεκμήρια αυτής της αισθητικής, όπως εντοπίζονται και στα προϊόντα δημιουργικής μετάφρασης του Θανάση Χατζόπουλου για κείμενα, μεταξύ άλλων, του Μισέλ Τουρνιέ, του Ε. Μ. Σιοράν, του Πωλ Βαλερύ, της Βιρτζίνια Γουλφ, του Πωλ Κλωντέλ, του Υβ Μπονφουά ή του Ρενέ Σαρ.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ από το ΒΙΒΛΙΟ

«Το στραβό μεταλλικό φύλλο, που δηλώνει τη στάση των υπεραστικών λεωφορείων, κάνει δαιμονισμένο θόρυβο, χτυπώντας στο πλαίσιο. Σημαδεμένο, σαν να το έχουν πυροβολήσει και διαπεράσει μυριάδες σκάγια, ο αέρας κατά ριπές. Το μισοσκουριασμένο φύλλο χτυπά με στριγκό ήχο στον μεταλλικό σκελετό που το πλαισιώνει. Τρίζουν τα πάντα από τον βοριά. Το φύλλο στροβιλίζεται γύρω από τον άξονά του, χτυπώντας κάποτε ρυθμικά ανάλογα με το φύσημα. Η επιγραφή πάνω του δυσδιάκριτη […]. Η Φανή σχεδόν έφηβη πλέον, […], περνάει δις ημερησίως από εκεί, σαν να πηγαίνει στο νεκροταφείο να μιλήσει με τους απόντες. Απόντες που οι μορφές τους έχουν πια για τα καλά ξεθωριάσει. Αφού το λεωφορείο περάσει, αποβιβάσει κι επιβιβάσει, εκείνη παίρνει τον δρόμο της επιστροφής. Η στάση έχει γίνει το στέκι της. Τα νέα από τους γονείς ισχνά και αραιά. Όποια κι αν είναι όμως, η ίδια με κάθε καιρό βρίσκεται εκεί, σε πείσμα όλων, προσδοκώντας μιαν αδόκητη επιστροφή. Καταντάει αναμονή για τη Δευτέρα Παρουσία».

Από το κείμενο με τον ιδιαίτερο τίτλο «Φανή Αποστρατίτη (1949-1989)».

Ιστορικός ενεστώς
(Curricula vitarum)
Θανάσης Χατζόπουλος
Πόλις 2020
Σελ. 112, τιμή εκδότη €12,00 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ