Κάτι κρυφό μυστήριο, της Καρολίνας Μέρμηγκα

Δανειζόμενη τις λέξεις του Διονύσιου Σολωμού από τον Κρητικό «Κάτι κρυφό μυστήριο εστένεψε τη φύση/ Κάθε ομορφιά να στολιστή και το θυμό ν’ αφήση», η Καρολίνα Μέρμηγκα αποκόπτει από την καταγεγραμμένη ιστορία το πρόσωπο του Ιωάννη Καποδίστρια για να το τοποθετήσει στο λογοτεχνικό, μυθοπλαστικό τοπίο και να μιλήσει για ό,τι τη συγκινεί στην ιδιόμορφη παρουσία του.

Η Μέρμηγκα γράφει ένα μυθιστόρημα με κεντρικό πρόσωπο τον Καποδίστρια στηριγμένο σε ιστορικά ντοκουμέντα, τα οποία παραθέτει σε κάθε ευκαιρία. Παράλληλα πλάθει τη μορφή του στην πορεία της ζωής του, όπως η ίδια την προσλαμβάνει με τη θεμιτή αυτονομία που έχει η λογοτεχνική γραφή, σε ικανή χρονική απόσταση από τα γεγονότα αλλά και με εμφανή θαυμασμό στο πρόσωπό του.

Κάτω από αυτή την οπτική είναι λάθος να διαβαστεί το βιβλίο με την ιστορική ταυτότητα που δεν έχει. Αλλά είναι επίσης λάθος να διαβαστεί ως καθαρή μυθοπλασία, γιατί απέχει από μια τέτοια μορφή. Η Μέρμηγκα γράφει ένα μυθιστόρημα με κεντρικό πρόσωπο τον Καποδίστρια στηριγμένο σε ιστορικά ντοκουμέντα, τα οποία παραθέτει σε κάθε ευκαιρία. Παράλληλα πλάθει τη μορφή του στην πορεία της ζωής του, όπως η ίδια την προσλαμβάνει με τη θεμιτή αυτονομία που έχει η λογοτεχνική γραφή, σε ικανή χρονική απόσταση από τα γεγονότα αλλά και με εμφανή θαυμασμό στο πρόσωπό του. 

Σ’ αυτόν βλέπει τον διπλωμάτη που βρέθηκε στις αυλές των Μεγάλων Δυνάμεων, να υπηρετεί, Έλληνας αυτός, τον Τσάρο, σε μια περίοδο καθοριστικής σημασίας για τα κινήματα ανεξαρτησίας στην Ευρώπη. Να πρέπει στα συνέδρια της Ιερής συμμαχίας, που καθόριζαν τη μοίρα των λαών, να υποστηρίζει τις ρωσικές θέσεις και να ισορροπεί επικίνδυνα ανάμεσα στον ρόλο του Υπουργού εξωτερικών της Ρωσίας και στα αισθήματά του για τους Έλληνες. Πόση δυνατότητα ελιγμών άραγε είχε; Αλλά και πόσο ενστερνιζόταν τις επαναστατικές διαθέσεις των ομοφύλων του, αυτός που τουλάχιστον λεκτικά (αν όχι και ιδεολογικά) καταδίκαζε τις «αναρχικές» κινήσεις των λαών κατά των ηγετών τους; 

Βλέπει σ’ αυτόν τον διπλωμάτη καριέρας που εγκατέλειψε τα αξιώματα για να βρεθεί να διαφεντεύει έναν περίεργο λαό σε ένα ανύπαρκτο κράτος, με εχθρούς ορκισμένους απέναντί του να φτάνουν στα άκρα το μίσος τους για τον «ξένο» που θέλει να βάλει μια τάξη στις ορέξεις τους, στα ανομήματά τους ή έστω στα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα που τους καθιστούν μάλλον απείθαρχους και φύσει ακυβέρνητους. Με φίλους πολλούς στους κόλπους του απλού λαού, ωστόσο  αδύναμους να τον υπερασπιστούν. Με ιδέες διαμόρφωσης μιας κρατικής οντότητας που κανείς δεν φαίνεται έτοιμος να δεχθεί αδιαμαρτύρητα, όταν τα συμφέροντά του κινδυνεύουν. Και με την υποψία, που με τον χρόνο γίνεται σαφής γνώση μέσα του, πως όχι μόνον όλο αυτό είναι μάταιο αλλά κινδυνεύει να το πληρώσει ακόμη και με τη ζωή του. Γράφει στον Εϋνάρδο, στις 14 Σεπτεμβρίου του 1831:

«Απέκαμα. Αλλ’ όμως θα παραμείνω στη χαλάστρα μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής μου, κι ας κινδυνεύω να χαθώ. […] Θα συνεχίσω εκπληρώνοντας πάντοτε το χρέος μου, ουδόλως φροντίζοντας για τον εαυτό μου, και ας γίνει ό,τι γίνει». (σελ.272)

Η Καρολίνα Μέρμηγκα γεννήθηκε στην Αθήνα το 1957, σπούδασε Νομικά και εργάστηκε ως δικηγόρος και δημοσιογράφος. Εχει εκδώσει δύο συλλογές διηγημάτων Ερωτευμένες, (2005, Εστία) και Σήμερα δεν θα πεθάνω (2010, Μελάνι) και τα μυθιστορήματα Συγγενής (2013, Μελάνι), Ο Ελληνας γιατρός (2016, Μελάνι), και το πρόσφατο Κάτι κρυφό μυστήριο (2019, Μελάνι).

Η γραφή της Μέρμηγκα έχει την ικανότητα να αποκαλύπτει πίσω από την ιστορική, και αυστηρά διαγραφόμενη, φιγούρα του Κυβερνήτη τον άνθρωπο Καποδίστρια· είναι ευτύχημα που δεν είναι ιστορικός, γιατί τότε θα ήταν δέσμια της κριτικής ματιάς και θα έπρεπε να κατευθύνει τη γραφή της περισσότερο στις ευθύνες, στις παραλείψεις ή στις εμμονές του ανθρώπου/πολιτικού που πρώτος ανέλαβε να κυβερνήσει τον ακυβέρνητο λαό. Θα είχαμε τότε μια μελέτη αξιώσεων ίσως, ωστόσο δεν θα ήταν τόσο διακριτή η άλλη πλευρά της ιστορίας, αυτή που βιώνεται από τον αποδέκτη των ιστορικών εξελίξεων. Η συγγραφέας, εδώ, παραθέτει τα ντοκουμέντα όχι για να συγκροτήσει μια ιστορική άποψη για τον Καποδίστρια – υπάρχουν επιστημονικές μελέτες σχετικά, αν και όχι τόσες όσες θα αναλογούσαν στη σημασία της προσωπικότητάς του. Μέσα από το ιστορικό υλικό και τη λογοτεχνική επεξεργασία του κατορθώνει να δώσει το πρόσωπο του Καποδίστρια ίσως όχι όπως ήταν αλλά όπως θα ήθελε να είναι – η λογοτεχνία έχει το ελεύθερο να πλάθει το σκηνικό της, να τοποθετεί μέσα τους ήρωες, να τους σκηνοθετεί καθοδηγώντας τους πάνω στο κείμενο που έχει μυθοπλαστικά επινοήσει. Για να το πετύχει αυτό εναλλάσσει τα πρόσωπα που αφηγούνται δίνοντας έτσι το εκτόπισμα της προσωπικότητας του Καποδίστρια στον περίγυρό του και προσφέροντας μια (πλαστή φυσικά) πολυφωνία και πολυπρισματικότητα στην οπτική γωνία από την οποία τον βλέπουμε. Τέχνη συγγραφική καταδεικνύεται με αυτή την αφηγηματική τεχνική. Δεν πρόκειται, όμως ευτυχώς, για εξωραϊσμό της εικόνας· περισσότερο πρόκειται για φως που πέφτει στις πιο λεπτές πτυχές της ιστορίας, αυτές που είναι ικανές να αναδείξουν την άλλη όψη των πραγμάτων, να αποκαλύψουν το κρυφό μυστήριο. 

Μέσα από το ιστορικό υλικό και τη λογοτεχνική επεξεργασία του κατορθώνει να δώσει το πρόσωπο του Καποδίστρια ίσως όχι όπως ήταν αλλά όπως θα ήθελε να είναι – η λογοτεχνία έχει το ελεύθερο να πλάθει το σκηνικό της.

Στον Επίλογο του βιβλίου (και με την αρωγή των στίχων του Κάλβου από τα «Ηφαίστεια» ως προμετωπίδα-κατευθυντήρια οδό) απευθύνεται η συγγραφέας (ή μήπως όλοι εμείς μέσα από τα λόγια της;) στην εικόνα του Κυβερνήτη, όπως την ξέρουμε από το πορτρέτο του με τη ρεντιγκότα και το λευκό πουκάμισο.

«Πού είναι το παράπονό σου; Γιατί δεν έχεις παράπονο; Πώς θα σε ζωντανέψουμε όταν συνέχεια ξεγλιστράς χωρίς μνησικακία καμία; Τι είδους μνήμη είναι αυτή που δεν ζητά τίποτα για ανταμοιβή, τίποτα για αντίποινα, τίποτα για εξαγορά; Δεν είναι μνήμη. Και γι’ αυτό γλίστρησες κι έφυγες και χάθηκες σαν σκιά, και πώς θα σε καταλάβουμε, πώς θα σε παρηγορήσουμε;» (σελ.282)

Η παραμυθητική δράση της λογοτεχνίας είναι γνωστή. Την ξέρουμε να αφορά τον δημιουργό και τον αποδέκτη. Εδώ η Καρολίνα Μέρμηγκα δίνει την άλλη εκδοχή της παραμυθίας: παρηγορητική για τον ήρωα, που δεν του έχει πληρώσει ακόμη η επίσημη ιστορία αυτό που του χρωστά. Ας το κάνει, λοιπόν, η λογοτεχνία. 

* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας. 
Τελευταίο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ο ευτυχισμένος Σίσυφος» (εκδ. ΑΩ).

→ Στην κεντρική εικόνα, ο πίνακας του Χαράλαμπου Πάχη (1844 - 1891) «Ο φόνος του Καποδίστρια».

Κάτι κρυφό μυστήριο
Καρολίνα Μέρμηγκα
Μελάνι 2019
Σελ. 296, τιμή εκδότη €18,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΚΑΡΟΛΙΝΑΣ ΜΕΡΜΗΓΚΑ