Ούτε ένα δάκρυ για τη φεύγουσα κόρη

Η Νίκη, η κόρη του δοσίλογου-συνεργάτη των Γερμανών που αν και πρωταγωνίστησε στη λεηλασία των εβραϊκών περιουσιών της Θεσσαλονίκης, μακροημέρευσε ως ευυπόληπτος πολίτης και ισχυρός παράγοντας της τοπικής κοινωνίας και κηδεύτηκε με δόξες και τιμές, ως άλλη «φεύγουσα κόρη» δραπετεύει μ’ ένα άλμα στο κενό απ’ ό,τι την τυραννά εξαιτίας της πατρικής «κληρονομιάς». Ο αφηγητής, γιος αριστερού, εξόριστου της Μακρονήσου, ο οποίος βρέθηκε αργότερα να πολεμά από τις τάξεις του Εθνικού Στρατού τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας και έφυγε νέος απ’ τη ζωή, χρεοκοπημένος και έχοντας καταγράψει μια σειρά επώδυνων αποτυχιών, αδυνατεί να κλάψει για τον απόντα γονιό και όλους τους νεκρούς που στοιχειώνουν τη δικιά του ζωή.

Δύο άνθρωποι που χάνουν το παρόν και αδυνατούν ακόμα και να σκεφτούν για το μέλλον, καθώς η προσοχή τους είναι στραμμένη στις σκιές που τους ακολουθούν απ’ το παρελθόν. Ένα παρελθόν που δεν τους ανήκει, αφού αφορά τις πράξεις και τα έργα των γεννητόρων τους. 

Οι δυο τους συνθέτουν το ερωτικό ζευγάρι που πρωταγωνιστεί στο μυθιστόρημα του Νίκου Δαββέτα Η Εβραία νύφη (βραβείο μυθιστορήματος της Ακαδημίας Αθηνών), το οποίο επανεκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη και αφού είχαν προηγηθεί η έκδοσή του από τις εκδόσεις Κέδρος (2009) και Μεταίχμιο (2014). Δύο άνθρωποι που χάνουν το παρόν και αδυνατούν ακόμα και να σκεφτούν για το μέλλον, καθώς η προσοχή τους είναι στραμμένη στις σκιές που τους ακολουθούν απ’ το παρελθόν. Ένα παρελθόν που δεν τους ανήκει, αφού αφορά τις πράξεις και τα έργα των γεννητόρων τους. 

Σε δυσκολότερη θέση είναι η Νίκη. Η ανορεξική και αδύνατη γυναίκα κουβαλά το τεράστιο βάρος ενός πατέρα, ο οποίος ακόμα και αν δεν βούτηξε τα χέρια του στο αίμα και μόνο που ενεπλάκη στην εξόντωση της πολυάριθμης εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, πλουτίζοντας απ’ τη δράση του αυτή, εγκλημάτισε. Κι αυτά τα εγκλήματα, παρόλο που δεν ξέρει ποια ήταν, σε τι έκταση και αριθμό, είναι τα δεσμά που κρατούνε την κόρη εγκλωβισμένη και δεν της επιτρέπουν ουσιαστικά να ζήσει τη δική της ζωή. Το βάρος του αφηγητή λόγω του δικού του πατέρα φαντάζει μικρότερο, αλλά υπάρχει σ’ αυτές τις περιπτώσεις η κατάλληλη ζυγαριά για να δούμε με ακρίβεια ποιανού ζυγίζει περισσότερο; Ή μήπως υπάρχει κοινώς αποδεκτή κλίμακα που προσδιορίζει το όριο πάνω απ’ το οποίο λυγίζει ένας άνθρωπος;

Ο Δαββέτας σ’ αυτό του το έργο παίρνει αφορμή από τραγικά ιστορικά γεγονότα, το Ολοκαύτωμα και ειδικότερα τον εξανδραποδισμό των Θεσσαλονικιών Εβραίων και τη μοίρα πολλών Ελλήνων που βίωσαν την εξορία, τον εμφύλιο πόλεμο και τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν, ανοίγοντας ένα πολύ μεγάλο θέμα το οποίο αφορά τις συνέπειες που βιώνουν όχι οι πρωταγωνιστές μα οι απόγονοι τους. Ένα θέμα ιδιαίτερα σημαντικό και σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητο, το οποίο δεν σχετίζεται μόνο με τα προαναφερθέντα γεγονότα αλλά πιστεύω πως είναι υπαρκτό σε κάθε ανάλογη περίπτωση και αφορά τη σχέση των μετέπειτα γενεών με τη μνήμη των ιστορικών γεγονότων που προηγήθηκαν.

Τον ρόλο που παίζει αυτή η μνήμη προσπαθεί να εξερευνήσει στο μυθιστόρημα του ο συγγραφέας. Τη μνήμη για την οποία η Νίκη ελάχιστα φαίνεται να γνωρίζει, και στον αφηγητή αρχίζει να αποκαλύπτεται χρόνια μετά, ωστόσο είναι διαρκώς παρούσα και καθορίζει και τους δύο. Τη γυναίκα οδηγώντας την σε ακραίες αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές και τον αφηγητή στην αδυναμία του να χαρεί πράγματα στο δικό του παρόν και μέσα στο δικό του κόσμο. Η Εβραία νύφη δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Η ιστορία είναι οπωσδήποτε η πηγή έμπνευσης του, αλλά η στόχευση του είναι οι συνέπειες που μπορεί να προκαλέσει στις μετέπειτα γενιές ό,τι σημαντικό και καθοριστικό έχει εγγραφεί στα κεφάλαια της. 

Ο τίτλος του είναι δάνειο απ’ τον ομώνυμο πίνακα του Ρέμπραντ (φιλοτεχνημένος περίπου το 1666). Η σύγκριση του έργου αυτού με ένα σχέδιο του Ολλανδού ζωγράφου επέτρεψε να ξεκαθαριστεί το θέμα της σύνθεσης του που ονομάζεται, επίσης, «Ισαάκ και Ρεβέκα». Στο σχέδιο διακρίνονται δύο μορφές στην ίδια στάση με αυτή του πίνακα και πίσω τους ένα πρόσωπο που τις κοιτάζει, χωρίς να μπορούν να το δουν. Ίσως ο Δαββέτας να επέλεξε το έργο αυτό του Ρέμπραντ γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Επειδή και οι δικοί του πρωταγωνιστές αισθάνονται μονίμως κάποιος να τους κοιτάζει, να παρακολουθεί κάθε τους κίνηση, χωρίς εκείνοι να μπορούν να τον δουν και πολύ περισσότερο ν’ απαλλαγούν απ’ αυτόν. 

Ζωντανές περιγραφές, μετρημένοι διάλογοι χωρίς κάτι το περιττό, λέξεις-βελονιές που κεντούν έναν λιτό και παρόλα αυτά πλούσιο αφηγηματικό καμβά.

Η Εβραία νύφη είναι πραγματικά ένα λογοτεχνικό κομψοτέχνημα. Έργο με σφρίγος που σε καθηλώνει και δεν επιτρέπει την οποιαδήποτε γρήγορη ή επιπόλαιη ανάγνωση, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να χαθούν πολύτιμα στοιχεία του. Ζωντανές περιγραφές, μετρημένοι διάλογοι χωρίς κάτι το περιττό, λέξεις-βελονιές που κεντούν έναν λιτό και παρόλα αυτά πλούσιο αφηγηματικό καμβά. Μικρά κεφάλαια που κάποια θαρρείς πως θα μπορούσαν να λειτουργήσουν και αυτόνομα, ωστόσο είναι τόσο καλά δεμένα μεταξύ τους, ακόμα και στις περιπτώσεις που ο βασικός αφηγητής δίνει για λίγο τη σκυτάλη και σε άλλους, που όλα μαζί συνθέτουν ένα αρμονικό σύνολο. 

Δεν είναι τυχαίο που βλέπουμε την τρίτη ανατύπωση του βιβλίου, από τρεις μάλιστα διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους, καθώς ένα τέτοιο έργο πρέπει να κυκλοφορεί και να υπάρχει πάντα στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Και πρέπει να υπάρχει αφού θίγει ένα θέμα που δεν θα πάψει να μας απασχολεί ποτέ. Τη μοίρα όχι εκείνων που πρωταγωνιστούν σε σημαντικά τραγικά γεγονότα ως θύτες ή θύματα, αλλά των απογόνων τους που καλούνται παρά τη θέληση τους να ζήσουν μ’ ένα ξένο βάρος. 

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΤΕΝΗΣ είναι συγγραφέας.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Η απόγονος» (εκδ. Σύγχρονοι ορίζοντες).

→ Στην κεντρική εικόνα ο πίνακας του Rembrandt «Η Εβραία νύφη» (c. 1665-1669).

Η Εβραία νύφη
Νίκος Δαββέτας
Πατάκης 2019
Σελ. 288, τιμή εκδότη €14,40

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΔΑΒΒΕΤΑ