kavafis kostiou

Για τη μελέτη της Κατερίνας Κωστίου «...ως όνομα ψιλόν – Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στην ποίηση του Κ. Π. Καβάφη» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νεφέλη.

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Μια συνολική θεώρηση των προσωπείων στον Κανόνα των αναγνωρισμένων ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη, όπως αυτή που κάνει ενδελεχώς η Κατερίνα Κωστίου, έρχεται να φωτίσει τον τρόπο με τον οποίο ο ποιητής σκηνοθετεί τα ποιήματά του και παρουσιάζει υπό πρίσμα τις ιδέες του.

Κι ενώ όλοι οι παροικούντες την καβαφική Ιερουσαλήμ (ή έστω την Αλεξάνδρεια) γνωρίζαμε πως οι περσόνες ήταν σήμα κατατεθέν σε μια ποίηση, που αποκαλύπτει και συγκαλύπτει ταυτόχρονα, τώρα έχουμε έναν ολοκληρωμένο οδηγό για να τις χαρτογραφήσουμε, να τις παρακολουθήσουμε στη διάρκεια του χρόνου (λ.χ. πριν και μετά το σημαδιακό 1918) και να δούμε πώς αυτές διαθλούν μέσα από κάτοπτρα το συγγραφικό είναι. Η Κατερίνα Κωστίου χωρίζει τα προσωπεία σε ερωτικά, σε καλλιτεχνικά και σε ιστορικά, τα οποία λειτουργούν άλλοτε ξεχωριστά κι άλλοτε διασταυρούμενα. Μέσω αυτών ο ποιητής εκφράζει τις απόψεις του, την «υποθετική εμπειρία» που προεκτείνει τη ζωή του και την τεθλασμένη οπτική του γωνία πάνω στον κοινωνικά κατακριτέο έρωτα, στις καλλιτεχνικές του προτάσεις και στην ιστορική βίωση της πραγματικότητας.

Τα προσωπεία τελικά, οι ιστοριογενείς ή φανταστικοί δηλαδή χαρακτήρες, οι οποίοι πρωταγωνιστούν στα 154 ποιήματα του Αλεξανδρινού, είναι τα στόματα, μέσω των οποίων πολυφωνικά και δραματικά ο ποιητής διαχέει τη σκέψη και τα συναισθήματά του.

Για να φτάσουμε όμως σ’ αυτό το σταυροδρόμι, αξίζει να δούμε τους δρόμους με τους οποίους γενικά η καβαφική βιβλιογραφία και ειδικότερα η συγγραφέας, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, έφτασε ως εκεί. Οι δρόμοι αυτοί ονομάζονται θέατρο, alter ego, ειρωνεία, ειλικρίνεια και αλήθεια, συγκάλυψη και αποκάλυψη…Καθένας απ’ αυτούς μελετήθηκε πλήρως ή επιμέρους από άλλους μελετητές, ασφαλτοστρώθηκε κατά τη φιλολογική έρευνα και τώρα μπορούμε εμείς να δούμε πώς καταλήγει στην έννοια και λειτουργία του προσωπείου.

Τα προσωπεία τελικά, οι ιστοριογενείς ή φανταστικοί δηλαδή χαρακτήρες, οι οποίοι πρωταγωνιστούν στα 154 ποιήματα του Αλεξανδρινού, είναι τα στόματα, μέσω των οποίων πολυφωνικά και δραματικά ο ποιητής διαχέει τη σκέψη και τα συναισθήματά του.

Από το 1933, όταν ο Κ.Θ. Δημαράς μίλησε για την «ηθοποιία» στον Αλεξανδρινό, έως τις σημερινές θεωρίας περί επιτελεστικότητας, ο αναγνώστης των καβαφικών ποιημάτων αναγνωρίζει σ’ αυτά μια οφθαλμοφανή δραματικότητα, τόσο στο σκηνικό, στον διάλογο, στις συγκρούσεις, στη δέση και τη λύση, στην καβαφική ειρωνεία, στην πολυφωνία των οπτικών γωνιών και φυσικά στους χαρακτήρες. Είτε πρόκειται για δραματικούς μονολόγους ή για διαλόγους, είτε τα πρόσωπα δρουν ή απλώς μιλούν (αφού λεκτικές πράξεις –speech acts– είναι και τα λόγια, κατά τον J.L. Austin), κάθε ποίημα ορθώνει μπροστά μας ένα μικρο-δράμα, όπου εκτυλίσσεται η δράση, η κορύφωση κι ενίοτε η πτώση.

Στενά συνδεδεμένη με τη θεατρικότητα είναι η ειρωνεία, είτε πρόκειται για τη γνωστή από την αρχαιότητα τραγική ειρωνεία, είτε τη σκωπτική ειρωνεία που περιγελά πλάνα σχέδια και λεκτικές κορώνες, είτε για την ειρωνεία ως αντίφαση (αντινομία ή σύγκρουση) ανάμεσα στα λόγια των προσώπων και την έκβαση των πράξεών τους. Η ειρωνεία μάς οδηγεί στην έννοια της αλήθειας, στο τι λέγεται αληθινά και τι παραπλανητικά, χωρίς ο ομιλών να το εννοεί, και στην έννοια της υποκειμενικότητας και της μερικότητας της αλήθειας, αλλά και της πολυφωνίας, κατά την οποία όσοι μιλάνε έχουν ένα ποσοστό δίκιου και συνάμα όλοι σφάλλουν στο γλιστερό μονοπάτι της ζωής.

Είναι η τεχνική της συγκάλυψης και της αποκάλυψης, που επέλεξε συνειδητά ο Κ. Καβάφης, ώστε να ενδύσει με «υποκριτικό» μανδύα τις ερωτικές του διαθέσεις, σε μια εποχή και σε μια κοινωνία που δεν θα ανεχόταν την ομοφυλοφιλική του συμπεριφορά.

Η αλήθεια οδηγεί περαιτέρω στην (αν)ειλικρίνεια, τόσο του αφηγητή όσο και κάθε χαρακτήρα, αλλά και στο βάθος της σκηνής του ίδιου του ποιητή, ο οποίος κρύβεται, καμουφλάρεται και υπαινίσσεται όσα δεν θέλει να πει ρητά. Είναι η τεχνική της συγκάλυψης και της αποκάλυψης, που επέλεξε συνειδητά ο Κ. Καβάφης, ώστε να ενδύσει με «υποκριτικό» μανδύα τις ερωτικές του διαθέσεις, σε μια εποχή και σε μια κοινωνία που δεν θα ανεχόταν την ομοφυλοφιλική του συμπεριφορά. Εδώ, χρήσιμη είναι η έννοια του alter ego, του χαρακτήρα που κατασκευάζουν πολλοί συγγραφείς ως εξωτερική προβολή μιας πτυχής του εαυτού τους, ώστε έμμεσα και νυκτικά να φανερώσουν στοιχεία του χαρακτήρα τους.

nefeli kostiou kavafisΤα προσωπεία, λοιπόν, έρχονται να αποτελέσουν η συνισταμένη όλων αυτών των συνιστωσών, τα λειτουργικά alter ego, που αποπροσανατολίζουν τον αναγνώστη από το πρόσωπο του ποιητή, αλλά ταυτόχρονα επιτρέπουν να ακουστεί η φωνή του, τεθλασμένη, παραλλαγμένη, ποιητική μέσω μιας εύγλωττης μάσκας. Persona, άλλωστε, στα λατινικά σήμαινε αυτό διά του οποίου περνούσε ο ήχος (per + sonus) και προσωπείο στα ελληνικά η μάσκα που κρύβει το πραγματικό πρόσωπο.

Επομένως, τι ακριβώς κάνει ο Κ.Π. Καβάφης; Σκορπίζει μέσα στα ποιήματά του ένα, δύο ή καμιά φορά και περισσότερα alter ego, παρουσιάζει τη ζωή τους σαν αυτόνομη παρουσία και τα λόγια τους ενταγμένα στο δικό τους συγκείμενο, αλλά κατά βάση –έμμεσα, διαθλασμένα, διαμεσολαβημένα, υπαινικτικά κ.λπ.– σχολιάζει, εκτιμά, εκφράζεται, αναδεικνύει πτυχές της ζωής του σε ένα ποιητικό καμουφλάζ με εξαιρετικά αποτελέσματα. Συγκαλύπτει τις πραγματικές διαθέσεις του, καθώς ο εκάστοτε χαρακτήρας δεν είναι ο ποιητής, αλλά συνάμα αποκαλύπτει σκέψεις και στάσεις δικές του, σαν άλλος Γκυστάβ Φλωμπέρ που αναφώνησε «Η Μαντάμ Μποβαρύ είμαι εγώ!»

Η ποίηση του Καβάφη παραμένει διαχρονικά επίκαιρη, γιατί τα υλικά της ερμηνεύονται με διαφορετικό τρόπο όσο εξελίσσεται η θεωρία της λογοτεχνίας και η ανθρώπινη σκέψη. Επομένως, το βιβλίο της Κατερίνας Κωστίου έρχεται ώριμο και συστηματικό να αναδείξει το προσωπείο, τόσο μέσα στα καβαφικά συμφραζόμενα, όσο και με τα πρίσματα της σημερινής μας αντίληψης περί λογοτεχνίας.


 Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, κριτικός βιβλίου και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Πυθαγόρας» (εκδ. Καστανιώτη).

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα (κριτική) – Η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα

«Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα (κριτική) – Η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα

Για την αρχαία μενίππεια σάτιρα του Σενέκα «Αποκολοκύνθωσις» (μτφρ. Σταύρος Τσιτσιρίδης, εκδ. Κίχλη). Κεντρική εικόνα, «Ο θάνατος του Σενέκα», του Πίτερ Πολ Ρούμπενς, 1614.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η «Αποκολοκύνθωσις» του ...

«Δίφορη μνήμη» του Γιώργου Χ. Θεοχάρη (κριτική) – Δοµικά υλικά µνήµης

«Δίφορη μνήμη» του Γιώργου Χ. Θεοχάρη (κριτική) – Δοµικά υλικά µνήµης

Για το βιβλίο του Γιώργου Χ. Θεοχάρη «Δίφορη μνήμη» (εκδ. Πόλις).

Γράφει ο Μάριος Μώρος

Πρώτα, οι συστάσεις· διαβάζω ορισµένους στίχους από το ποίηµα «Αυτοδίδακτοι της στέρησης» που υπάρχει ανάµεσα στις ενότητες τ...

«Κάνα δυο φωτογραφίες» ακόμη: 8 χρόνια ΛΕΞ μέσα από τον φακό του αδερφικού του φίλου

«Κάνα δυο φωτογραφίες» ακόμη: 8 χρόνια ΛΕΞ μέσα από τον φακό του αδερφικού του φίλου

Λίγα λόγια  για το φαινόμενο που ακούει στο όνομα ΛΕΞ και μερικά στιγμιότυπα από τη ζωή του, με αφορμή την κυκλοφορία του φωτογραφικού λευκώματος του φίλου του Δημήτρη Μουγκού «Κάνα δυο φωτογραφίες» (εκδ. Petites-Maisons).

Γράφει η Ευλαλία Πάνου

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Άνα Μαρία Σούα: «Η ζωή είναι τρελή, παράλογη, κωμική και τραγική – το ίδιο και οι ιστορίες μου!»

Άνα Μαρία Σούα: «Η ζωή είναι τρελή, παράλογη, κωμική και τραγική – το ίδιο και οι ιστορίες μου!»

Συνέντευξη με την Αργεντινή συγγραφέα Άνα Μαρία Σούα [Ana María Shua], με αφορμή την ανθολογία διηγημάτων της «Σκυλίσια ζωή και άλλες ακροβασίες» (μτφρ. Άννα Βερροιοπούλου, εκδ. Βακχικόν). Η συγγραφέας θα βρεθεί στην Αθήνα τις επόμενες μέρες, καλεσμένη του 15ου Φεστιβάλ ΛΕΑ.

Συνέ...

1ο Φεστιβάλ Διά-δραση στα Ιωάννινα – Τι σημαίνει η σιωπή στην εποχή των θορύβων;

1ο Φεστιβάλ Διά-δραση στα Ιωάννινα – Τι σημαίνει η σιωπή στην εποχή των θορύβων;

Το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ιωαννιτών διοργανώνει το 1ο Φεστιβάλ «Διά-δραση» από τις 15 έως τις 17 Ιουνίου, με θέμα των συζητήσεων και των καλλιτεχνικών δράσεων τη σιωπή.

Επιμέλεια: Book Press

...

15ο Φεστιβάλ ΛΕΑ: Συζητήσεις και εργαστήρια με συγγραφείς από τη Λατινική Αμερική, την Πορτογαλία και την Ισπανία – Αναλυτικά όλο το πρόγραμμα

15ο Φεστιβάλ ΛΕΑ: Συζητήσεις και εργαστήρια με συγγραφείς από τη Λατινική Αμερική, την Πορτογαλία και την Ισπανία – Αναλυτικά όλο το πρόγραμμα

Το 15ο Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία εν Αθήναις) θα πραγματοποιηθεί από τις 13 έως τις 22 Ιουνίου στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις.

Επιμέλεια: Book Press

Υπό την αιγίδα της Α.Ε. της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κατερίνας Σα...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γκούναρ Στόλεσεν [Gunnar Staalesen] «Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» (μτφρ. Βαγγέλης Γιαννίσης), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Ιουνίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Υπάρχουν κάποιε...

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Ντέιμον Γκάλγκατ [Damon Galgut] «Αρκτικό καλοκαίρι» (μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Οι δύο άντρες κάθονταν στις πο...

«Ο γυάλινος κήπος» της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ (προδημοσίευση)

«Ο γυάλινος κήπος» της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ [Tatiana Ţîbuleac] «Ο γυάλινος κήπος» (μτφρ. Άντζελα Μπράτσου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Μαΐου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Λογοτεχνία, έμφυλες ταυτότητες, πατριαρχία, φεμινιστικό κίνημα, γυναικεία γραφή. Αμάντα Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ*, Λύο Καλοβυρνάς φωτίζουν όψεις ενός ζητήματος που μας αφορά περισσότερο απ΄ όσο ίσως πιστεύουμε, ενώ ακολουθεί επιλογή βιβλίων ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας από τις πρόσφατες ...

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Σε δημοσίευσή της στον Independent, η αρθρογράφος Clarisse Loughrey ξεχώρισε τα εικοσιπέντε σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα που γράφτηκαν από γυναίκες συγγραφείς. Στη φωτογραφία, μία από αυτές, η Octavia E. Butler [1947 - 2006], συγγραφέας μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας με έντονο κοινωνικό και πολιτικό υ...

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

Φάκελος αρχαιοκαπηλία με προτάσεις τριών βιβλίων: «Επιχείρηση “Νόστος”: Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά» (εκδ. Τόπος), του Νικόλα Ζηργάνου, «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο αρχαιοτήτων – Μουσεία, έμποροι τέχνης, οίκοι δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές» (εκδ. Άγρα), του Ανδρέα Αποστολίδη και  «Ίλ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ