Στη σκιά του Νότου

Για τη μελέτη του Γεώργιου N. Σχορετσανίτη «Το πιο διάσημο πρόσωπο που κανένας δεν ήξερε – Μάργκαρετ Γουώκερ (1915-1998)» (εκδ. Οδός Πανός).

Της Χρύσας Φάντη

Στα τέλη του 20ού αιώνα, στην Αμερική αλλά και παγκοσμίως, έγιναν ευρέως γνωστές αφροαμερικανίδες συγγραφείς και ποιήτριες, με κορυφαίες την πολύ γνωστή και στη χώρα μας Τόνι Μόρισον, αλλά και τις Μάργκαρετ Γουώκερ, την Άλις Γουώκερ, τη Μάγια Αγγέλου, την Γκουέντολυν Μπρουκς, τη Σόνια Σάντσελ, τη Νίκι Τζιοβάνι κ.ά. Ανάμεσά τους όμως, εκείνη που πρώτη ανέδειξε σε λογοτεχνία τις αφηγήσεις των μαύρων σκλάβων του αμερικανικού Νότου και δεν φοβήθηκε να αμφισβητήσει επιφανείς άντρες συναδέλφους της, όπως οι Richard Wright (1908-1960) και Alex Haley (1921-1992), δεν ήταν η Μόρισον αλλά η κατά δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερή της, ποιήτρια, πεζογράφος, λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Μάργκαρετ Γουώκερ.

Ο Γεώργιος Σχορετσανίτης, στην πρωτότυπη μελέτη του: Το πιο διάσημο πρόσωπο που κανένας δεν ήξερε – Μάργκαρετ Γουώκερ (1915-1998), προχωρά σε μια σφαιρική αποτίμηση του έργου της Γουώκερ, με κριτήρια κατεξοχήν λογοτεχνικά αλλά και εκτενείς αναφορές στην προσωπικότητα και το οικογενειακό περιβάλλον της, σε συνάρτηση και με τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα που κατά τη γνώμη του το καθόρισαν. Επιπρόσθετα, εκτός από τη διεθνή βιβλιογραφία, στην οποία ποιεί ευρύτατη μνεία, μεταφράζει με αξιομνημόνευτη ευαισθησία, συνέπεια και κατευθείαν από το πρωτότυπο σημαντικά της ποιήματα, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο και δίνοντας το ερέθισμα και σε άλλους Έλληνες μελετητές να ασχοληθούν με το έργο της.

Ο Γεώργιος Σχορετσανίτης προχωρά σε μια σφαιρική αποτίμηση του έργου της Γουώκερ, με κριτήρια κατεξοχήν λογοτεχνικά αλλά και εκτενείς αναφορές στην προσωπικότητα και το οικογενειακό περιβάλλον της, σε συνάρτηση και με τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα που κατά τη γνώμη του το καθόρισαν.

Μείναμε πιστοί πιστεύοντας στους μαύρους θεούς μιας παλιάς γης, πιστεύοντας στα μυστικά της μάντισσας και στη μαγεία των γητευτών

(Απόσπασμα από το ποίημα: «Μείναμε πιστοί»)

Είμαι παιδί της κοιλάδας. / Λάσπη και κοπριά και δυστυχία των κάμπων / Βρίσκονται στις πατημασιές των ποδιών μου

(Απόσπασμα από το ποίημα: «Δέλτα»)

Έχω γνωρίσει ποτάμια: / Αρχαία, σκοτεινά ποτάμια / Η ψυχή μου βάθυνε σαν τα ποτάμια

(Απόσπασμα από το ποίημα: «Ο νέγρος μιλάει για τα ποτάμια»)

Αφήστε να έρθει μια νέα γη. Ας γεννηθεί ένας άλλος κόσμος. Αφήστε μια / αιματηρή ειρήνη να γραφτεί στον ουρανό

(Απόσπασμα από το ποίημα: «Για τους ανθρώπους μου»)

Ο Σχορετσανίτης, ταυτίζοντας τη γνώμη του με τη γνώμη σπουδαίων μελετητών του έργου της Γουώκερ, θεωρεί πως η έξοχη αυτή συγγραφέας, αν και δεν περιορίστηκε στην πολιτιστική κληρονομιά των προγόνων της στην ήπειρο της Αφρικής και στην Καραϊβική, αλλά επεκτάθηκε και σε θέματα της Αμερικής του ’30, του ’40, μέχρι και του ’80, δεν αναγνωρίστηκε στον βαθμό που της άξιζε και θεωρεί πως αυτή η σχετική έλλειψη αναγνώρισης θα μπορούσε να οφείλεται, α) στις ιδιαίτερες συνθήκες μέσα στις οποίες έζησε η Γουώκερ, β) στον ασυμβίβαστο χαρακτήρα της, γ) στην προσκόλλησή της στην οικογένεια και τη διδασκαλία και σταδιοδρομία της ως ακαδημαϊκού, και δ) στο ίδιο το έργο της που σε πολλά του σημεία παρέκκλινε του επικρατούντος λογοτεχνικού ρεύματος, με αποτέλεσμα άλλοτε να αγνοηθεί και άλλοτε να πολεμηθεί. Ωστόσο, τα κείμενα της Γουώκερ, πεζογραφικά, ποιητικά και δοκιμιακά, ανατέμνουν, κατά τη γνώμη του, με τρόπο μοναδικό ζητήματα όπως η χειραφέτηση των μαύρων γυναικών και η επιβίωση με αξιοπρέπεια, καθώς και η αίσθηση της κοινότητας σε συνάρτηση με τη μητριαρχική παράδοση και τη δύναμη της προφορικής ιστορίας. Έτσι ή αλλιώς, όμως, συμπεραίνει ο μελετητής, η προσφορά της Γουώκερ είναι σημαντική, αν αναλογιστεί κανείς πως μέχρι και τη δεκαετία του ΄70, γνωστές συγγραφείς ήταν κυρίως γυναίκες λευκές, αρκετές από αυτές μέλη ενός φεμινιστικού κινήματος που δεν είχε αναπτύξει ακόμη ισχυρούς δεσμούς με άλλα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα και δεν ενδιαφέρονταν για τα ιδιαίτερα προβλήματα των μαύρων γυναικών συναδέλφων τους. «Μέχρι τότε οι λευκές γυναίκες ήθελαν από τις μαύρες να παραμελήσουν τη φυλετική τους διαφορά για χάρη του φύλου τους, ενώ οι μαύροι άντρες να αφήσουν στην άκρη τα γυναικεία θέματα για χάρη των φυλετικών προβλημάτων» αναφέρει χαρακτηριστικά στο κεφάλαιο με τον τίτλο: «Τα καινούρια φεμινιστικά κινήματα».

Τα κείμενα της Γουώκερ, πεζογραφικά, ποιητικά και δοκιμιακά, ανατέμνουν, κατά τη γνώμη του, με τρόπο μοναδικό ζητήματα όπως η χειραφέτηση των μαύρων γυναικών και η επιβίωση με αξιοπρέπεια, καθώς και η αίσθηση της κοινότητας σε συνάρτηση με τη μητριαρχική παράδοση και τη δύναμη της προφορικής ιστορίας.

Ποιες όμως ήταν οι επιρροές της Γουώκερ και ποιο το έργο της; Γιατί χαρακτηρίστηκε ως το πιο διάσημο πρόσωπο που κανένας δεν ήξερε; Η Γουώκερ σπούδασε Σαίξπηρ, πήρε μαθήματα δημιουργικής γραφής, δημοσίευσε σε περιοδικά όπως το Poetry, ενώ σημαντική για την εξέλιξή της ως συγγραφέας στάθηκαν οι γνώσεις και η μελέτη της, τόσο της αφροαμερικάνικης όσο και της ευρωπαϊκή παράδοσης. Στα ποιήματά της συγκεκριμένα, αναφέρει ο Σχορετσανίτης, μπορεί να επηρεάστηκε από ποιητές όπως ο Τ.Σ. Έλιοτ (1888-1965) και ο Ουώλτ Ουίτμαν (1819-1892), κυρίως σε ό, τι αφορά τη μορφή (η Γουώκερ, για παράδειγμα, όπως και ο Ουίτμαν, προτιμά τον ελεύθερο στίχο και το πρώτο πρόσωπο), η ματιά της όμως ─προϊόν της μαύρης καταγωγής, της ιδιαίτερης ιδιοσυγκρασίας και των διασυνδέσεών της με τους συγγραφείς της «Αναγέννησης του Χάρλεμ» και τον Λαγκστάιν Χιούζ− ήταν και παρέμεινε διαφορετική. Εξαιτίας −ή χάρη− στην καθήλωσή της σε έναν Νότο αντιδραστικό που την απομάκρυνε από το κέντρο των λογοτεχνικών δρώμενων (μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα μετακόμισε στο Σικάγο για σπουδές) η Γουώκερ ανέπτυξε και έμεινε μέχρι το τέλος πιστή στις δικές της απόψεις σε θέματα λογοτεχνίας, εξουσίας, ταυτότητας, οικογένειας και αυθεντικότητας. Ο Ιωβηλαίος της, (Jubilee), μυθιστόρημα που εμπνεύστηκε από αφηγήσεις της γιαγιάς της και ολοκλήρωσε μετά από μακροχρόνιες έρευνες, είναι ένα λαϊκό ανάγνωσμα με αναφορές στη ζωή των σκλάβων του Νότου, προπολεμικά και την εποχή του Εμφυλίου και της Ανασυγκρότησης, και με πολλά στοιχεία από την αφροαμερικανική κουλτούρα των σπιρίτσουαλ, τη σημασία των οιωνών και τις μαγείες των μαύρων. Πρόκειται για το ένα και μόνο μυθιστόρημα που εξέδωσε, έργο που έγραφε για δεκαετίες και το οποίο την απασχολούσε ήδη από το 1934. Αλλά τα έργα της Γουώκερ δεν σταματούν στα προβλήματα του φύλου ή της φυλής της∙ θίγουν και πολλές άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής ανισότητας.

Σε αυτή τη χώρα φτάσαμε σε ένα σημείο όπου ο πολιτισμός μας δεν είναι ούτε μαύρος ούτε άσπρος, αλλά μιγάς. […] Μου αρέσει να είμαι γυναίκα. Έχω μια υπερήφανη αφροαμερικανική κληρονομιά και έχω μάθει από τις δύσκολες απαιτήσεις της ζωής ότι η ελευθερία είναι μια φιλοσοφική κατάσταση του νου και της ύπαρξης. Στο μυαλό μου, είμαι εντελώς ελεύθερη. […] Κανείς δεν μπορεί να μου πει τι να γράψω, γιατί σε κανέναν δεν ανήκω κι ούτε μου τραβά κάποιος τα λουριά. Δεν γράφω για να κερδίσω χρήματα, ή το ψωμί μου. Η διδασκαλία είναι η αποστολή μου. Το γράψιμο είναι η ζωή μου, αλλά είναι μια ενασχόληση που κανένας δεν μπορεί να αγοράσει. (Αποσπάσματα από δηλώσεις της Γουώκερ)

Μετά από εκατό χρόνια κειμένων γραμμένων από λευκούς ιστορικούς του Νότου και διανοούμενους που υποστήριζαν ότι η δουλεία ήταν ένα ευεργετικό σύστημα, η Γουώκερ, συμπεραίνει ο Σχορετσανίτης, ανάτρεψε αυτό το σύστημα αποκαλύπτοντας τις σκόπιμες προκαταλήψεις του. Ο κορυφαίος Ιωβηλαίος (έργο που εστίαζε περισσότερο στη θρησκευτικότητα των μαύρων και ίσως γι’ αυτό συζητήθηκε και εκτιμήθηκε λιγότερο από εκείνα νεότερων εκείνης συγγραφέων όπως η Τόνι Μόρισον (1931-) και η Άλις Γουώκερ (1944-) έγινε ο πυρήνας του μαύρου φεμινιστικού κινήματος (Women’s Movement and Black Feminism) και υπόδειγμα για πολλούς μεταγενέστερους συγγραφείς.

* Η ΧΡΥΣΑ ΦΑΝΤΗ είναι συγγραφέας.

Το πιο διάσημο πρόσωπο που κανένας δεν ήξερε