Πριν το τέλος

Ο Χίτσενς ήταν δημοσιογράφος καταγόμενος απ’ την Αγγλία, που όμως γύρω στα τριάντα του πήγε να ζήσει στην Αμερική. Εκεί δούλεψε για πολλά αξιόλογα έντυπα όπως το Slate, το Harper’s, το New York Times Book Review και το Vanity Fair, ο διευθυντής του οποίου έγραψε και τον πρόλογο στο εν λόγω βιβλίο, για το οποίο η αλάνθαστη διαίσθησή μου ξέρετε τι μου έλεγε, να μην το επαναλάβω.

Συλλέγοντας λοιπόν πληροφορίες από διάφορες πηγές, η εικόνα που σχηματίστηκε στο μυαλό μου για τον Κρίστοφερ Χίτσενς ήταν η εξής: ένας μαχητικός διανοούμενος με αριστερές καταβολές, ορθολογιστής, άθεος, εξαιρετικά γοητευτικός ομιλητής, προκλητικός στις απόψεις του, δηκτικός στο χιούμορ του, από αυτούς τους ανθρώπους που μπορούν να πιουν ένα καφάσι μπύρες κι αφο ύ γυρίσουν σπίτι παραπατώντας να πληκτρολογήσουν άψογα ένα άρθρο. Μανιώδης καπνιστής, με ενεργητικότητα και περιέργεια μικρού αγοριού, δεν δίσταζε να μπει στις πιο παράξενες και ταπεινωτικές περιπέτειες για να γράψει ένα άρθρο βάζοντας συχνά την υγεία και την ασφάλειά του σε κίνδυνο (όπως όταν, για παράδειγμα, ζήτησε να υποβληθεί στο βασανιστήριο του εικονικού πνιγμού για να μπορέσει αργότερα να γράψει για αυτό). Μια άλλη σελίδα του βίου του περιλαμβάνει ανοιχτές διαμάχες με πρόσωπα του Λευκού Οίκου, κάποτε τα ’βαλε με τη μητέρα Τερέζα, ενώ τάχθηκε υπέρ του πολέμου στο Ιράκ. Στο σπίτι του τα δείπνα με όλη τη διανόηση και τον καλλιτεχνικό κόσμο της εποχής κρατούσαν μέχρι πρωίας. Σηκώνοντας το ποτήρι αναφωνούσε «Είμαστε τυχεροί που είμαστε εμείς!». Έκανε τρία παιδιά. Έφαγε, κοντολογίς τη ζωή με το κουτάλι. Μέχρι που κάποια κουταλιά του κάθισε στο λαιμό.

Την 8η Ιουνίου 2010, σε ηλικία 61 ετών, ο Κρίστοφερ Χίτσενς εισήχθη στο νοσοκομείο όπου οι γιατροί τού διέγνωσαν καρκίνο του οισοφάγου.

Ούτε κοινοτοπίες ούτε αλαζονεία ούτε αυτοοικτιρμός 

Ας επιστρέψουμε τώρα στη διαίσθησή μου. Σκέφτηκα: να ένα βιβλίο γραμμένο από έναν ετοιμοθάνατο άθεο ορθολογιστή. Και μάλιστα από έναν άθεο ορθολογιστή που μέχρι να μάθει ότι ήταν ετοιμοθάνατος πέρασε υπέροχα. Δύο ήταν οι πιθανότητες: ή ο συγγραφέας μπροστά στο φάσμα του θανάτου του απαρνήθηκε τον άθεο ορθολογισμό του και το βιβλίο είναι ένα απεγνωσμένο άνοιγμα προς μια θεωρία με περισσότερη ελπίδα για τη μεταθανάτια τύχη του ή, αντίθετα, ο συγγραφέας κάθισε πεισματικά πάνω στα πιστεύω του πασχίζοντας στη διάρκεια του τελευταίου του αυτού βιβλίου ν’ αποδείξει πως παρέμενε σθεναρά ο ίδιος. Επειδή κι οι δύο αυτές πιθανότητες μου φαίνοντας εξίσου κατανοητές, βαθιά ανθρώπινες κι απίστευτα καταθλιπτικές, η διαίσθησή μου μού έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου: η ανάγνωση κινδύνευε να αποβεί προβλέψιμη ενώ το τέλος της μπορεί να με οδηγούσε καλοκαιριάτικα να βγω στο μπαλκόνι και να πηδήξω στο κενό.

Γράφοντας τώρα αυτές τις γραμμές κι έχοντας ολοκληρώσει φυσικά την ανάγνωση του βιβλίου, η διαίσθηση μου –που τόσο καμάρωνα γι' αυτήν– έχει λουφάξει σε μια γωνιά σαν δαρμένο σκυλί. Η διάψευσή της ήταν ολοκληρωτική. Το βιβλίο με κέρδισε από τις πρώτες γραμμές. Δεν περιέχει ούτε μια κοινοτοπία. Δεν γέρνει ούτε προς την αλαζονεία ούτε προς τον αυτοοικτιρμό. Δεν είναι βεβιασμένα αισιόδοξο. Δεν περιέχει αναδρομικές ενοχές, συμβουλές, νοσταλγία. Τι είναι λοιπόν; Θα σας πω.

Το Πριν το τέλος είναι μια ειλικρινής προσπάθεια καταγραφής της εμπειρίας της ασθένειας. Κι όχι οποιασδήποτε ασθένειας. Της ασθένειας του καρκίνου. Της επάρατης νόσου, όπως συνηθίζεται να την αποκαλούν υπακούοντας στο πανάρχαιο ταμπού να μην ονομάζεις αυτό που φοβάσαι. Ο Κρίστοφερ Χίτσενς όχι μόνο επέλεξε να το ονομάσει αλλά και να μιλήσει γι αυτό με τον τρόπο που μιλούσε για όλα τα θέματά του: ορθολογιστικά, πρωτότυπα, με χιούμορ, με κριτική σκέψη, βρίσκοντας αφορμή να σχολιάσει θέματα που τον απασχολούσαν σε όλη του τη ζωή, αλλά και άλλα που τα βρήκε μπροστά του αφού διέσχισε τα σύνορα της Χώρας της Ασθένειας.

Στη Χώρα της Ασθένειας με πρωταγωνιστή το σώμα

Όλοι έχουμε κατά καιρούς βρεθεί μέσα σε μικρά σύμπαντα. Όσοι από μας για παράδειγμα έχουμε παιδιά, ξέρουμε πως είμαστε πια πολίτες μιας χώρας εντελώς ξένης προς αυτή που αφήσαμε πίσω μας ως άτεκνοι κι ελεύθεροι. Η ζωή βρίθει από τέτοιους μικρούς, περισσότερο ή λιγότερο κλειστούς κόσμους∙ σε κάποιους από αυτούς περνάμε όλη μας τη ζωή ενώ από άλλους διερχόμαστε σαν ταξιδιώτες. Καμιά όμως μετάβαση από μια χώρα σε άλλη δεν είναι τόσο βίαιη, καμιά δεν σε βρίσκει τόσο ελάχιστα προετοιμασμένο, όσο η μετάβαση από τη Χώρα της Υγείας σε αυτήν της Ασθένειας. Όταν μάλιστα πρόκειται γι αυτόν τον τόπο που τόσο εύστοχα ο συγγραφέας ονομάζει Ογκούπολη, υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες να μην υπάρχει εισιτήριο επιστροφής. Τους νόμους και τα ήθη αυτής της Ογκούπολης περιγράφει στις πρώτες σελίδες ο Κρίστοφερ Χίτσενς. Κι όσοι από εμάς –είμαστε νομίζω πολλοί– είχαν ποτέ δικό τους άνθρωπο σε αυτό τον Τόπο, θα ανατριχιάσουμε αναγνωρίζοντας τα λημέρια, τη γλώσσα, τους κατοίκους κι αυτούς που τους διοικούν.

Στον Τόπο αυτό πρωταγωνιστής –όπως και στον Έρωτα– είναι το σώμα. «Δεν έχω σώμα, είμαι σώμα», αναφωνεί ο συγγραφέας πιστός στις υλιστικές καταβολές των θεωριών που ασπάζεται. Μόνο που εδώ η λέξη «θεωρία» είναι πολύ απομακρυσμένη από οτιδήποτε απτό αφορά το σώμα, το οποίο στην ασθένεια γίνεται ένα πεδίο άσκησης μικρών έως μεγάλων βασανιστήριων. «Τίποτε δεν με είχε προετοιμάσει για εκείνο το χάραμα του Ιουνίου, όταν άνοιξα τα μάτια μου με το αίσθημα πως ήμουν πραγματικά σιδηροδέσμιος μέσα στο ίδιο μου το κουφάρι», γράφει στην πρώτη σελίδα του βιβλίου ο Χίτσενς και αυτό είναι το αίσθημα το οποίο ανοίγει την αυλαία σε μια παράσταση της οποίας η διάρκεια κι η καθημερινή ρουτίνα αμβλύνει την τραγικότητά της. Με μαύρο χιούμορ ο συγγραφέας περιγράφει πώς «με μια εκνευριστική κανονικότητα, η ασθένεια μου σερβίρει το πιάτο της μέρας –μια σπέσιαλ ενόχληση– ή τη γεύση του μήνα. Συχνά τυχαίνει να είναι διάσπαρτες άφθες και πληγές στη γλώσσα ή στο στόμα. Και γιατί να μη δοκιμάσουμε σήμερα μια μικρή περιφερειακή νευροπάθεια από εκείνες που εκδηλώνονται με μουδιασμένα και παγωμένα πόδια;»

Μπορεί το σώμα να είναι ο κοινός τόπος άσκησης του έρωτα και του πόνου, όμως μόνο όταν αφήσεις πίσω σου τη Χώρα της Υγείας (το Υγειόκαστρο, όπως το βάφτισε ο Χίτσενς) και μπεις στην Ογκούπολη, ο πόνος θα το διεκδικήσει από τον έρωτα καθιστώντας το σιγά σιγά άφυλο. «Στον πόλεμο ενάντια στον Θάνατο, αν πρέπει οπωσδήποτε να τον ονομάσουμε πόλεμο, η άμεση απώλεια του Έρωτος είναι η πρώτη τεράστια θυσία», γράφει ο Χίτσενς.

Πόλεμος χωρίς πολεμιστή

Αν διστάζει να ονομάσει πόλεμο την κατάσταση στην οποία βρίσκεται είναι γιατί, κατά τη γνώμη μου, παραείναι οξυδερκής κι ειλικρινής για να χρησιμοποιήσει στερεότυπα που δεν ανταποκρίνονται πιστά στην πραγματικότητα. Ακόμα κι η συνήθης έκφραση «παλεύω με τον καρκίνο» του προκαλεί θλίψη και θυμηδία. Όπως μας εξομολογείται ο ίδιος, αγαπάει πολύ την ιδέα της πάλης και θα προτιμούσε να υπέφερε όσα τώρα υποφέρει για χάρη μιας ιδέας ή ενός κοινωνικού αγώνα, όμως όσοι σαν κι αυτόν βρίσκονται καθηλωμένοι στο κρεβάτι με τον ορό να στάζει το δηλητήριό της χημειοθεραπείας αργά αργά στο μπράτσο τους ξέρουν «πως η εικόνα του ενθουσιώδους στρατιώτη ή του επαναστάτη είναι η τελευταία που σου έρχεται στο μυαλό. Νιώθεις να κατακλύζεσαι από παθητικότητα κι αδυναμία, να λιώνεις από ανημπόρια σαν ένας κύβος ζάχαρης στο νερό».

Στο βιβλίο του ο Χίτσενς αναλύει με κριτική διάθεση οτιδήποτε θεωρεί κοινωνικό ή ιδεολογικό στερεότυπο και σχετίζεται με την ασθένεια. Είναι φανερό κατά τη γνώμη μου ότι κάποιες από αυτές τις εικόνες ή εκφράσεις που αφορούν στον καρκίνο έχουν καθιερωθεί επειδή βοηθούν ψυχολογικά τον πάσχοντα να ανταπεξέλθει. Ο Χίτσενς όμως δύσκολα υποκύπτει στην παρηγορητική ισχύ όσων δεν ανταποκρίνονται σε αυτό που ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως αληθινό. Το ίδιο ισχύει και για την προσευχή. Αν οι περισσότεροι βρίσκουν σ’ αυτήν στήριγμα στην αρρώστια και στον πόνο, δεν ισχύει το ίδιο για τον συγγραφέα ο οποίος με την ευκαιρία παραθέτει τον χιουμοριστικό ορισμό της προσευχής από τον Άμπροουζ Μπιρς στο Αλφαβητάρι του Διαβόλου: «Προσευχή: αίτημα αναστολής των νόμων της φύσης για λογαριασμό ενός, κατ’ ιδίαν ομολογίαν, ανάξιου αιτούντα».

Είναι βέβαια αναμενόμενο ένας άθεος να βλέπει με κριτικό μάτι την προσευχή, όμως αυτό που είναι άξιο προσοχής είναι ότι δεν μένει απλώς πιστός σε ιδέες τις οποίες ασπαζόταν πριν ασθενήσει. Όπως ανέφερα και στην αρχή αυτού του κειμένου, σκοπός του δεν είναι να αποδείξει ότι παραμένει ακλόνητος στη διάρκεια αυτής του της δοκιμασίας. Αντίθετα, περιγράφει τον κλονισμό του με πολύ ανθρώπινο και, γι αυτό, συγκινητικό τρόπο, έναν κλονισμό που δεν αφορά μόνο το σώμα του αλλά και πολλές από τις ιδέες τις οποίες είχε παλιότερα ασπαστεί. Για παράδειγμα, παραδέχεται πως δεν ξεφουρνίζει πια με την ίδια ευκολία τη φράση που είθισται ν’ αποδίδεται στον Νίτσε: «Ό,τι δεν με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό».

Γιατί όχι; 

Η εξασθένιση του Κρίστοφερ Χίτσενς, φανερή στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, που έχει τη μορφή θραυσμάτων σκέψεων (σκέψεις που δεν είχε το χρόνο ή τις δυνάμεις ν’ αναπτύξει και να συνθέσει), ήταν στο τέλος ραγδαία. Χαρακτηριστικό είναι πως στη διάρκειά της ποτέ δεν σκέφτηκε, όπως πολλοί «Γιατί σε μένα;». Σε αυτή την ερώτηση απαντούσε με ψύχραιμο στωικισμό «Γιατί όχι;» Κι αυτό μέχρι τέλους. Όμως σκοπός του κειμένου μου δεν ήταν να μιλήσω για το τέλος. Σκοπός μου ήταν να μιλήσω για το «πριν το τέλος», τον χρόνο και τον τόπο της αρρώστιας που ο συγγραφέας διέσχισε με καθαρό μυαλό, με το πνεύμα του λαμπερό και διαυγές, πριν το παραδώσει στον Αιώνιο Υπηρέτη, όπως τον ονομάζει, εμπνεόμενος από το ποίημα του Τ. Σ. Έλιοτ «Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ»:

Εγώ, απ’ την άλλη, δεν φαντάζομαι τον Αιώνιο Υπηρέτη να κρυφογελά. Τον φαντάζομαι να κόβει εισιτήρια σ’ ένα θερινό σινεμά. Έτσι μου αρέσει να φαντάζομαι τη μετά θάνατον ζωή: σαν ένα θερινό σινεμά, όπου οι αποθανόντες, ήσυχοι πια απ’ τις έγνοιες της καθημερινότητας, θα παρακολουθούν την κωμικοτραγωδία της επίγειας ζωής στο πανί τρώγοντας τσιπς. Εκεί φαντάζομαι και τον Χίτσενς, με μια μπίρα στο χέρι, να με παρακολουθεί στην οθόνη να εκφωνώ την εισαγωγή περί της αλάνθαστης διαίσθησής μου κι αυτός –κι όχι ο Αιώνιος Υπηρέτης– να κρυφογελά.

Πριν το τέλος

Κρίστοφερ Χίτσενς

Μτφρ: Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2013
Τιμή € 9,90, σελ. 138

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ CHRISTOPHER HITCHENS