Ένας αρσενικά φτιαγμένος κόσμος

Η Ναουάλ Αλ Σααντάουι έχει χαρακτηρισθεί «Σιμόν ντε Μπωβουάρ του αραβικού κόσμου». Δικαιολογημένα φυσικά, για τον αγώνα της ενάντια στην καταπάτηση των δικαιωμάτων των γυναικών μέσα από τα γραπτά της αλλά και την προσωπική της συμμετοχή στο κίνημα της γυναικείας απελευθέρωσης – δραστηριότητα με ακριβό προσωπικό της τίμημα. Ωστόσο η ίδια θεωρεί πως η δική της δράση είναι πιο ριζοσπαστική από αυτή της εμβληματικής εκπροσώπου του «Δεύτερου Φύλου». Θεωρώ πως έχει δίκιο. Έχοντας η ίδια στο σώμα της και στην ψυχή της υποστεί την καταπίεση, τον παραλογισμό μιας εξουσίας που καταργεί τα πιο στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα –με μοναδικό «επιχείρημα» πως γεννήθηκε γυναίκα– απέχει πολύ από τη σκέψη (όσο προοδευτική κι αν είναι) μιας εκπροσώπου του Δυτικού Κόσμου, που βιώνει μια διαφορετική πραγματικότητα μέσα σε ένα περιβάλλον στο οποίο κατόρθωσε να επιβάλει την ισότιμη παρουσία της με το άλλο φύλο.

Η Φιρντάους θα δείξει πως η αποδέσμευση είναι προσωπική υπόθεση, πέρα από τις όποιες νομοθετικές πράξεις, πέρα πολύ από τις ανέξοδες εξαγγελίες των πολιτικών προσώπων, ακόμη και από τις καλές προθέσεις κάποιων που τους οδηγούν μόνο ως το κατώφλι των ανισοτήτων χωρίς ποτέ να κατορθώνουν να το διαβούν και να τις καταργήσουν.

Η Αλ Σααντάουι με αυτή την προσωπική σκευή μπόρεσε να γράψει τη Φιρντάους για να ενσωματώσει στη γραφή της όλη την αλήθεια της συγκλονιστικής αυτής μαρτυρίας και να μεταφέρει σε όλους (αδιακρίτως φύλου) το μήνυμα της ισότητας και της ουσιαστικής ελευθερίας. Γιατί, αυτό πρέπει να το πούμε εξ αρχής, η υπόθεση της γυναικείας απελευθέρωσης, όπως τη χειρίζεται η Αλ Σααντάουι δεν είναι μόνο στα χέρια των γυναικών αλλά και των ανδρών, που δεν έχουν κατανοήσει τις δικές τους δεσμεύσεις από ένα μηχανισμό που διατηρεί τις ανισότητες σε όλα τα επίπεδα δημιουργώντας στην πραγματικότητα μόνο θύματα. Η Φιρντάους θα δείξει πως η αποδέσμευση είναι προσωπική υπόθεση, πέρα από τις όποιες νομοθετικές πράξεις, πέρα πολύ από τις ανέξοδες εξαγγελίες των πολιτικών προσώπων, ακόμη και από τις καλές προθέσεις κάποιων που τους οδηγούν μόνο ως το κατώφλι των ανισοτήτων χωρίς ποτέ να κατορθώνουν να το διαβούν και να τις καταργήσουν. Και επειδή το μεγαλύτερο μέρος της καταπίεσης το χρεώνεται το γυναικείο φύλο, είναι η γυναίκα που θα πρέπει να κατανοήσει τη θέση της αλλά και τη δύναμη που έχει μέσα της για να ανατρέψει τη δυσμενή συνθήκη που της έχει επιβληθεί. Είναι η γυναίκα που μεγαλώνει και τα αρσενικά και τα θηλυκά παιδιά της πάνω στις θεσπισμένες νόρμες και τα καθοδηγεί στον ίδιο δρόμο της ανισότητας. Όσο η ίδια η γυναίκα διαιωνίζοντας τα οπισθοδρομικά έθιμα, τα ευλογημένα από τη θρησκεία άρα ισχυρά στο στερεοτυπικό τους υπόστρωμα, δεν θα αντιδρά στα αναχρονιστικά στερεότυπα (ένα παράδειγμα είναι η κλειτοριδεκτομή) τόσο η κατάσταση δεν θα αλλάζει ούτε στο ελάχιστο. Η Φιρντάους εύστοχα εντοπίζει τον ρόλο της μητέρας της στην κατευθυνόμενη δουλεία και των δύο. 

Εκείνη πρώτα μ’ έδειρε κι ύστερα έφερε μια γυναίκα που κρατούσε ένα μικρό σουγιά ή ένα ξυράφι κι έκοψε ένα κομμάτι κρέας στην περιοχή ανάμεσα στα πόδια μου.

Όταν, επομένως, η Φιρντάους θα φθάσει στο σημείο να αποφασίσει η ίδια για τη ζωή της (αλλά και τον θάνατό της), θα μπορούμε να πούμε πως έχει γίνει ένα βήμα σημαντικό στην υπόθεση της άρσης των ανισοτήτων. Μέχρι να φθάσει, όμως, σ’ αυτό το σημείο συνειδητής απόφασης, θα διανύσει μια μακρά πορεία ταπείνωσης, εξευτελισμού και εκμετάλλευσης που θα την οδηγήσουν στην απόγνωση, στην απαξίωση όχι μόνο του εαυτού της αλλά και του κόσμου ολόκληρου·  θα τη φέρουν βήμα βήμα στην ενηλικίωση σ’ αυτό το  ιδιαίτερης δύναμης Bildungsroman. Η Φιρντάους είναι πόρνη στα μάτια όλων των άλλων. Για την ίδια όμως ισχύει μια άλλη πραγματικότητα, αυτή που από τη μικρή της ηλικία τής έδειχναν όλοι με τον τρόπο τους.

Δεν είμαι πόρνη, αλλά ο πατέρας μου, ο θείος μου, ο άντρας μου μ’ εκπαίδευσαν να είμαι πόρνη.

Η Ναουάλ Αλ Σααντάουι

Χωρίς κανένα απολύτως στήριγμα, που θα της δινόταν από κάποιο φίλο ή συνοδοιπόρο αλλά (κυρίως) χωρίς το παραμικρό ιδεολογικό περίβλημα που θα είχε αποκομίσει από θρησκευτικές κατασκευές, μόνη χωρίς Θεό και άνθρωπο, θα αρνηθεί μια ζωή που την έζησε ασάλευτη, χωρίς ψυχή.

Η κάθε επανάσταση, φυσικά, έχει το κόστος της. Έχει όμως και την τελική δικαίωση – ακόμα κι αν αυτή δεν φαίνεται σε ένα πρώτο επίπεδο. Η Φιρντάους θα σκοτώσει τον νταβατζή της μπήγοντας το μαχαίρι πολλές φορές στο μισητό του σώμα.

Σάστισα βλέποντας πόσο εύκολα ανεβοκατέβαινε το χέρι μου κι απόρησα διπλά που δεν το είχα ξανακάνει. Αναρωτήθηκα γιατί δεν το ’χα επιχειρήσει νωρίτερα και κατάλαβα ότι φοβόμουν. Ο φόβος δε μ’ είχε ποτέ αποχωριστεί, ποτέ άλλοτε εκτός από τώρα, τούτη τη στιγμή τη φευγαλέα που διάβασα το φόβο στα μάτια του.

Θα φυλακιστεί, θα καταδικαστεί σε θάνατο, δεν θα θελήσει να ζητήσει χάρη –Προτιμώ να πεθάνω για το δικό μου έγκλημα παρά για τα δικά σας, θα πει στο δικαστήριο–  γνωρίζοντας πως αποφασίζει για τη ζωή της η ίδια κάνοντας έτσι ένα βήμα προς την απελευθέρωσή της. Άλλωστε Φιρντάους θα πει Παράδεισος. Είτε σκότωσε είτε όχι, είναι αθώα, όπως θα πει η δεσμοφύλακάς της. Χωρίς κανένα απολύτως στήριγμα, που θα της δινόταν από κάποιο φίλο ή συνοδοιπόρο αλλά (κυρίως) χωρίς το παραμικρό ιδεολογικό περίβλημα που θα είχε αποκομίσει από θρησκευτικές κατασκευές, μόνη χωρίς Θεό και άνθρωπο, θα αρνηθεί μια ζωή που την έζησε ασάλευτη, χωρίς ψυχή.

Σημαντική εδώ η γραφή της Αλ Σααντάουι. Θα έρθει την κατάλληλη στιγμή, λίγο πριν την οδηγήσουν στην εκτέλεση. Θα ζητήσει να γνωρίσει την παράξενη αυτή γυναίκα, θα καθίσει μαζί της στο παγωμένο πάτωμα του κελιού και θα την ακούσει να της αφηγείται τη ζωή της. 

Η φωνή της ήταν αληθινή, η γυναίκα ήταν αληθινή, με σάρκα και οστά. Κάθισε στο πάτωμα μπροστά μου. Το παράθυρο ήταν κλειστό, κι εκείνη η φωνή ήταν η δική της φωνή, η φωνή της Φιρντάους.

Η Φιρντάους δεν απορρίπτει τους άντρες/εκφραστές της καταπίεσής της. Απορρίπτει ολόκληρο τον κόσμο κι όποιον βρίσκεται πάνω του.

Και μετά θα καταγράψει όλη τη ρεαλιστική εικόνα ενός κόσμου που χώρεσε στην αφήγηση. Έχουν περάσει 44 χρόνια από την έκδοση του βιβλίου αυτού και τώρα οι εκδόσεις Δώμα το παρουσιάζουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό στη μετάφρασή του, από τα αραβικά, από την Ελένη Καπετανάκη. Έτσι η γραφή τής ακτιβίστριας (ακόμη στα 88 της χρόνια) «φεμινίστριας» φθάνει στο ελληνικό κοινό. Η λέξη φεμινίστρια σκόπιμα σε εισαγωγικά για να σχολιαστεί η αυταπάτη πως η υπόθεση της ισότητας είναι μόνο στα χέρια της γυναίκας. Καμία (ταπεινωτική στην ουσία της) ποσόστωση, κανένα κίνημα που απομονώνει τις διεκδικήσεις του ενός φύλου, καμία τάση εκδίκησης ή αντιστροφής των ρόλων δεν θα αποδώσει απολύτως τίποτα. Ο κόσμος μας, όπως έχει φτιαχτεί πάνω σε αρσενικό καλούπι, πάσχει και ως προς τις συνθήκες ζωής και των δύο φύλων. Οι θρησκείες που δομούνται στο αρσενικό πρότυπο ανωτερότητας, η γραμματική που χτίζει τη γλώσσα προτάσσοντας πάντα το αρσενικό γένος, τόσες και τόσες άλλες μικρές (όπως φαίνονται, ωστόσο τεράστιες σε σημασία) κατατάξεις κατασκευάζουν έναν κόσμο πολλαπλών ανισοτήτων και δεν επιτρέπουν στον Άνθρωπο να αντιδράσει με το αρσενικό ή το θηλυκό του πρόσωπο απέναντι στο όλο οικοδόμημα. Η Φιρντάους δεν απορρίπτει τους άντρες/εκφραστές της καταπίεσής της. Απορρίπτει ολόκληρο τον κόσμο κι όποιον βρίσκεται πάνω του.

Δεν θέλω, λοιπόν, να χαρακτηρίσω τη Φιρντάους φεμινιστικό αφήγημα, γιατί μειώνω την αξία της. Δεν θέλω να πω πως η Αλ Σααντάουι γράφει για την απελευθέρωση των γυναικών, γιατί μοιάζει να αγνοώ τη μέγιστη συμβολή της στην απελευθέρωση του ανθρώπου. Η ιστορία της δείχνει ότι θα επιτευχθεί η ποθούμενη ισότητα, όταν ο καθένας από εμάς φθάσει στο σημείο να κερδίσει πρώτα τη γνώση του εαυτού του, κατόπιν να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του και στο τέλος να συναισθανθεί τη δική του θέση στον κόσμο αυτό. Η Φιρντάους έχοντας φθάσει στο πρόωρο τέλος της ζωής της έχει κερδίσει τα τρία αυτά επίπεδα της γνώσης. 

* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας. 
Τελευταίο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ο ευτυχισμένος Σίσυφος» (εκδ. ΑΩ).

Φιρντάους
Ναουάλ Αλ Σααντάουι
Μτφρ. Ελένη Καπετανάκη
Δώμα 2019
Σελ. 144, τιμή εκδότη €14,00