Το βιβλίο της Ένας κόσμος σε κίνηση, λίγο πριν… λίγο μετά το 1821, υπερβαίνοντας την καθόλα ιδιαίτερα αξιόλογη προσφορά της, αποτελεί υπόδειγμα στην κατηγορία των βιβλίων αυτών. Με την επιστημονική συμβολή των Μανώλη Πατηνιώτη και Αριστοτέλη Τύμπα, αναπληρωτών καθηγητών του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, με πλήθος εικαστικού υλικού, μεταφέρει τον αναγνώστη στον 19ο αι., κινώντας του το ενδιαφέρον για τα γεγονότα και τα επιτεύγματα της εποχής είτε αυτά αφορούν την ιστορία, την κοινωνία, την επιστήμη, είτε την τέχνη ή την εκπαίδευση. Γιατί, όπως η συγγραφέας προϊδεάζει τον αναγνώστη από τον τίτλο, το βιβλίο αυτό αναφέρεται σε έναν κόσμο σε κίνηση: Κίνηση ιδεών, στρατευμάτων, σκλάβων, κίνηση επιβατών και εμπορευμάτων, αγροτών προς τις πόλεις, κίνηση εξερευνητών, όπως συνοψίζει στο τέλος του βιβλίου. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με την αναβίωση μιας πολύ ενδιαφέρουσας εποχής παγκοσμίως που αποκαλύπτει στους νεαρούς αναγνώστες ότι η ιστορική, κοινωνική, πολιτισμική, επιστημονική και εκπαιδευτική εξέλιξη πρέπει να ιδωθεί πολυπρισματικά, καθώς τα επιτεύγματα στον έναν τομέα ή οι εξελίξεις στον άλλο δεν έχουν πορεία ανεξάρτητη και αυτόνομη.

Αυτό γίνεται αντιληπτό από την πρώτη φωτογραφία του βιβλίου όπου με οδηγό ορισμένες ημερομηνίες-σταθμούς στην ιστορικοπολιτική και κοινωνική ζωή προβάλλονται και προσωπικότητες φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους που όμως συνέβαλαν σε διαφορετικές χώρες και στη διάρκεια 83 χρόνων, από το 1776 ως το 1859, στην αλλαγή συνειδήσεων, τρόπου ζωής και σκέψης. Ενδεικτικά αναφέρω τους Ρήγα Φεραίο, Ναπολέοντα Βοναπάρτη, Σιμόν Μπολιβάρ, Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Διονύσιο Σολωμό, τη βασίλισσα Βικτωρία, τους Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς, τον Κάρολο Δαρβίνο κ.ά.

Το βιβλίο, άρτιο μεθοδολογικά, εκκινεί από τις φιλοσοφικές ιδέες που κυριάρχησαν την εποχή του Διαφωτισμού και αποτέλεσαν το επιστημονικό και φιλοσοφικό υπόβαθρο τόσο της Αμερικανικής (1776) όσο και της Γαλλικής (1789) Επανάστασης. Παρατίθενται αποσπάσματα από τις διακηρύξεις των Επαναστάσεων αυτών που αναφέρονται στις ιδέες της ισότητας, της ελευθερίας, της αδελφοσύνης, καθώς και στα δικαιώματα της ζωής και της αναζήτησης της ευτυχίας, ενώ μέσα από τον χάρτη της υφηλίου, καίρια υπομνηματισμένο, παρακολουθούμε την εξάπλωση των επαναστατικών ιδεών σε όλο τον κόσμο. Στα σχόλια αυτά διακρίνει κανείς τις μοιραίες διαφοροποιήσεις των φιλοσοφικών και επαναστατικών ιδεών από χώρα σε χώρα αλλά και τον κοινό πυρήνα της δημιουργίας των εθνικών κρατών.

Από τα γεγονότα και τις μεταβολές που συμβαίνουν στα εκατό χρόνια η συγγραφέας επιλέγει αυτά που συγκλονίζουν και μεταβάλλουν τον κόσμο, είτε συσχετίζονται με τις επαναστατικές ιδέες [...] είτε με τις κοινωνικές κατακτήσεις.

Από τα γεγονότα και τις μεταβολές που συμβαίνουν στα εκατό χρόνια η συγγραφέας επιλέγει αυτά που συγκλονίζουν και μεταβάλλουν τον κόσμο, είτε συσχετίζονται με τις επαναστατικές ιδέες, όπως είναι οι «εξεγέρσεις στα Βαλκάνια», είτε με τις κοινωνικές κατακτήσεις, όπως είναι η κατάργηση του δουλεμπόριου το 19ο αι., η δημιουργία των πρώτων συνδικάτων το 1820 στη Μ. Βρετανία, η καθιέρωση της υποχρεωτικής και δωρεάν στοιχειώδους εκπαίδευσης το 1793 στη Γαλλία ή ο νόμος για την προστασία της παιδικής εργασίας στην Αγγλία το 1802.

Το εποπτικό υλικό του βιβλίου: χάρτες, γκραβούρες, ζωγραφικοί πίνακες, φωτογραφίες σημαντικών προσώπων, πολιτικών, επιστημόνων, ηρώων, φιλοσόφων, βασιλιάδων, φωτογραφίες ή σχέδια από τα επιστημονικά επιτεύγματα της εποχής ή από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, υλικό που ερεύνησε και επιμελήθηκε η Ειρήνη Βοκοτοπούλου, εμπλουτίζει το κείμενο και διευκολύνει τον αναγνώστη στην πρόσληψη των νέων κατακτήσεων οι οποίες άλλαξαν τη ζωή των ανθρώπων. Αντιπροσωπευτικό είναι το παράδειγμα της χρήσης του ατμού που επέφερε σημαντική πρόοδο στις μετακινήσεις με την κατασκευή σιδηροδρόμων, ατμόπλοιων κλπ. στην Ελλάδα, καθώς και σε άλλες χώρες του κόσμου. Η συγγραφέας κάνει αναφορά σε νέες επιστημονικές κατακτήσεις στον χώρο της φυσικής, της χημείας ή της τεχνολογίας όσο και σε αυτές που σχετίζονται με την παιδεία και την εκπαίδευσή.

Με τρόπο σαφή, επιστημονικά έγκυρο και αισθητικά ελκυστικό, καθώς η ιστορία γίνεται συχνά μικροϊστορία, η συγγραφέας κατορθώνει να προσφέρει στα παιδιά πληροφορίες που αναφέρονται σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία και το κυριότερο τους μαθαίνει να αναζητούν τον συσχετισμό της απόλυτης γνώσης και επιστήμης με τη ζωή του ανθρώπου. Οι νέες επιστημονικές γνώσεις και η εξέλιξή τους οδήγησαν στη βιομηχανική επανάσταση –η Ντεκάστρο μάς δίνει το παράδειγμα του Μάντσεστερ και της Θεσσαλονίκης– που μετέβαλε τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, οι οποίοι μετακινούνται από την ύπαιθρο στις πόλεις και απολαμβάνουν έναν διαφορετικό τρόπο διαβίωσης που οφείλεται εν πολλοίς στις νέες εφευρέσεις και στις εφαρμογές τους στην καθημερινότητά τους. Οι εικόνες με τις σημαντικότερες εφευρέσεις από το 1768 (αεριούχο νερό) ως το 1847 (οδοντικά σφραγίσματα) παρουσιάζουν με τρόπο απτό τα επιτεύγματα της επιστήμης, χωρίς να κουράζουν τον αναγνώστη. Θα έλεγα μάλιστα ότι μπορεί να δρουν παρωθητικά στο να ενδιαφερθεί αυτός να ανατρέξει και σε άλλες πηγές πληροφοριών για κάποιες εφευρέσεις που μπορεί να τον ενδιαφέρουν.

H Μαρίζα Ντεκάστρο

Έχοντας κατά νου ότι ένα βιβλίο γνώσεων δεν είναι μόνο πηγή πληροφόρησης αλλά και έναυσμα για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης του παιδιού και του νέου, η συγγραφέας αναφέρεται όχι μόνο στις επιπτώσεις των επιστημονικών εξελίξεων στη ζωή των ανθρώπων αλλά και στις κοινωνικές μεταβολές που προκαλούν: δημιουργία της εργατικής τάξης, εξαφάνιση παλιών επαγγελμάτων, αλλαγή των διατροφικών συνηθειών, βελτίωση στην υγιεινή των ανθρώπων κ.ά. Η κύρια συμβολή του βιβλίου αυτού, που μας επιτρέπει να το χαρακτηρίσουμε πολυεπιστημονικό και πολυεστιακό συνάμα, είναι το γεγονός ότι στρέφει το ενδιαφέρον του αναγνώστη στο να αντιληφθεί τις αλλαγές που επιφέρουν στο ανθρώπινο σώμα και πνεύμα οι κοινωνικές και επιστημονικές επαναστάσεις που συντελούνται στα εκατό αυτά χρόνια. Υπό το πρίσμα αυτό, η Ντεκάστρο κάνει λόγο για τις ανίατες τότε ασθένειες, καθώς και για την παιδική θνησιμότητα, ενώ γενικότερα την ενδιαφέρει να γίνουν γνωστές οι αντιλήψεις για την παιδική ηλικία και εκπαίδευση. Η αναγνώριση της παιδικής ηλικίας και των ιδιαίτερων αναγκών της γίνεται φανερή τόσο με τον χρονολογικό πίνακα όσο και με την επιλογή πολύ ενδιαφέροντος εικαστικού υλικού. Η ιδιαίτερη μνεία για την εκπαίδευση στην Ελλάδα, με φωτογραφίες των εξώφυλλων των ιδιοποιημένων ξένων μυθιστορημάτων που σήμερα θεωρούνται κλασικά, αποκαλύπτει την επιρροή της Δύσης στην αναγνωστική καλλιέργεια των νέων στη χώρα μας τον 19ο αιώνα.

Η Ντεκάστρο με ιδιαίτερα έντεχνο τρόπο, συνδυάζοντας πολιτική, ιστορία, οικονομία, πολιτισμό, κοινωνία, καθιστά πασίδηλη τη σημασία της γόνιμης επικοινωνίας ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς και κουλτούρες.

Η ημερομηνία κλειδί που κυριαρχεί, χωρίς να είναι φορτισμένη εθνικά, είναι το 1821. Κυριαρχεί περικειμενικά από τη θέση της στο πάνω μέρος του εξωφύλλου και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου και κειμενικά σηματοδοτώντας τον αγώνα ενός λαού για την ελευθερία του και για τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, συνδέεται και με την αμφίδρομη κίνηση ιδεών. Το κίνημα του ρομαντισμού σε όλες σχεδόν τις μορφές τέχνης, λογοτεχνία, εικαστικές τέχνες, μουσική, είχε ως πηγή έμπνευσης σε μεγάλο βαθμό και τον Αγώνα του 1821, αγώνα που καλλιέργησε τον φιλελληνισμό και την αρχαιολατρία των ξένων, που οδήγησε όμως, δυστυχώς, και στην αρχαιοκαπηλία.

Η Ντεκάστρο με ιδιαίτερα έντεχνο τρόπο, συνδυάζοντας πολιτική, ιστορία, οικονομία, πολιτισμό, κοινωνία, καθιστά πασίδηλη τη σημασία της γόνιμης επικοινωνίας ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς και κουλτούρες. Μια τέτοια διάσταση πρόσληψης της γνώσης που δεν απευθύνεται μόνο σε μικρά παιδιά ανοίγει τους ορίζοντες και σε άλλους δημιουργούς που αναζητούν έναν ανήσυχο αναγνώστη για να του προσφέρουν ένα πλούσιο γνωσιακό υλικό. Το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο, χωρίς να υπερβάλλει στην προσφορά του μορφωτικού υλικού, ικανοποιεί το ενδιαφέρον των παιδιών, καθώς το πλήθος των γνώσεων δεν υπερβαίνει τις δυνατότητες των μικρών αναγνωστών. Ωστόσο, η λιτότητα, η σαφήνεια αλλά και η λογοτεχνικότητα του κειμένου, καθώς και το πλούσιο εικαστικό υλικό, εξαίρετα υπομνηματισμένο, ικανοποιεί και εκπλήσσει όχι μόνο τον μικρό αλλά και τον νεαρό και ενήλικο ακόμη αναγνώστη.

* Η ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι ομ. καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας.

Ένας κόσμος σε κίνηση, λίγο πριν… λίγο μετά το 1821

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΖΑΣ ΝΤΕΚΑΣΤΡΟ