Το εφηβικό μυθιστόρημα, που διαχωρίζεται εδώ και χρόνια τόσο από το παιδικό όσο και από το μυθιστόρημα για ενηλίκους, έδωσε πιο σύγχρονα δείγματα γραφής από τη δεκαετία του 1970, ενώ με τη νέα χιλιετία αμιλλάται επάξια τόσο στη θεματική όσο και σε αφηγηματική τόλμη και σε νεωτερική και μετανεωτερική γραφή την ξένη εφηβική λογοτεχνία από την οποία έχει σαφώς επηρεασθεί. ΄Ετσι, δειλά αλλά σταθερά, κάνουν την εμφάνισή τους στην ελληνική λογοτεχνία για παιδιά και νέους μυθιστορήματα που κινούνται συνήθως σε ένα σύγχρονο δυστοπικό κοινωνικό περιβάλλον. Σ΄αυτό το είδος του κοινωνικού μυθιστορήματος κατατάσσεται και το βιβλίο της Ελένης Πριοβόλου Φως σε μαύρο ουρανό.

Η σύγχρονη Αθήνα, η Αθήνα της κρίσης, με την οικονομική εξαθλίωση, την ανεργία, τη βία, την τρομοκρατία, καθώς και η Αθήνα της Μαρφίν, των «μπαχαλάκηδων», αλλά και της Αντίστασης, των Ιουλιανών, της Δικτατορίας (σε αναδρομή), αποτελούν το χωροχρονικό πλαίσιο όπου συντελείται η ενηλικίωση του ήρωα, η μετάβασή του από την παιδική στην εφηβική ηλικία, στην ωριμότητα. Πρωταγωνιστής του είναι ένας δεκαεξάχρονος αντιήρωας, που κατορθώνει όχι μόνο να επιβιώσει σε ένα αρνητικό και δύσκολο κοινωνικά περιβάλλον, σχολικό και οικογενειακό, αλλά να σταθεί στα πόδια του κυρίως χάρη στην αλληλεγγύη, την ανθρωπιά και την υποστήριξη ανθρώπων «χαμένων».

Η πρωτοτυπία του μυθιστορήματος έγκειται στην αντιστροφή των στερεοτυπικών συμπεριφορών και κοινωνικών τάσεων. Η Πριοβόλου επιλέγει τον τυπικά απαξιωμένο κόσμο των λούζερς να είναι αυτός που θα βοηθήσει τον έφηβο ήρωα, καθώς και την μητέρα και την αδερφή του, για να ισορροπήσουν ψυχικά και να ανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους.

Η Πριοβόλου επιλέγει τον τυπικά απαξιωμένο κόσμο των λούζερς να είναι αυτός που θα βοηθήσει τον έφηβο ήρωα, καθώς και την μητέρα και την αδερφή του, για να ισορροπήσουν ψυχικά και να ανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους.

Ο Ντίνος, μαθηματικό μυαλό, είναι ένας έφηβος μάλλον αντικοινωνικός. Κυκλοφορεί σχεδόν πάντα με κατεβασμένη την κουκούλα –σύμβολο κοινωνικής απομόνωσης– για να περνά απαρατήρητος. (Πρέπει εδώ να σημειώσουμε πως η κουκούλα στο ίδιο μυθιστόρημα είναι ακόμη το σύμβολο και της άναρχης επαναστατικότητας, καθώς και της βίας, όπως ακριβώς και στη ζωή). Ο «ξεκρέμαστος» ψυχολογικά ήρωας καταφεύγει στον κόσμο των αστέγων για να ξεφύγει από το οικονομικά εξαθλιωμένο, καταπιεστικό, αυταρχικό οικογενειακό του περιβάλλον, όπου κυριαρχεί η φασιστική φιγούρα του πατέρα.

Στον δρόμο...

Δεν είναι τόσο η οικονομική δυσπραγία της οικογένειας που τον ωθεί στο να κοιμάται στους δρόμους με τους άστεγους ή να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο κοινωνικό εστιατόριο, όπου τον προέτρεψε να δουλέψει η Ντόρη, φίλη του, για την οποία ο ίδιος τρέφει και ερωτικά συναισθήματα. Είναι η απόφασή του να τινάξει τον ζυγό της πολλαπλής καταπίεσης που υφίσταται στο σπίτι. Αναζητά την ελευθερία στον δρόμο, έξω από θεσπισμένες κανονικότητες. Σαν τον «Γύφτο» του Παλαμά φωνάζει με τον δικό του τρόπο: «Νόμος εμάς, νυχτόημερα και πάντα, ο δρόμος»¹.

Η Ελένη Πριοβόλου γεννήθηκε στο Αγγελόκαστρο Αιτωλίας και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες. Έχει καταθέσει είκοσι ένα βιβλία για παιδιά και εφήβους, επτά μυθιστορήματα για μεγάλους, μία νουβέλα και ένα βιβλίο με ιστορίες. Το 2010 τιμήθηκε με το Βραβείο Αναγνωστών του ΕΚΕΒΙ για το μυθιστόρημά της Όπως ήθελα να ζήσω. Επίσης έχει αποσπάσει το Βραβείο Λογοτεχνικού Βιβλίου για Μεγάλα Παιδιά του περιοδικού «Διαβάζω» για το βιβλίο της Το σύνθημα (2009).

Η Πριοβόλου αποδίδει με ιδιαίτερη σκληρότητα αντιτιθέμενους κόσμους, αντίπαλα κοσμοείδωλα: Τον κόσμο των απόκληρων της ζωής που έχουν την ανάγκη μας για να μπορέσουν «ν’ αλλάξουν ζωή» και τον κόσμο των βιαστών της ελευθερίας, των ακραίων εκπροσώπων του φασισμού που θέλουν να επιβάλουν με την άκρατη βία τις απόψεις και τις αρχές τους. Καθώς η πλοκή εξελίσσεται, ανθρωπισμός και μίσος συγκρούονται με την ανθρωπιστική αντίληψη να κυριαρχεί και να οδηγεί σταδιακά τους ήρωες από τα κοινωνικά αδιέξοδα στο φως. Και αυτό συντελείται μέσα από τις συγκρούσεις τις οποίες αντιμετωπίζουν όλα τα πρόσωπα του δράματος, κυρίως όμως ο έφηβος πρωταγωνιστής, κεντρικός και σφαιρικός χαρακτήρας, ο οποίος έρχεται αντιμέτωπος με πολλές αντίπαλες καταστάσεις που τον ωριμάζουν. Εξάλλου, σύμφωνα και με τους θεωρητικούς του εφηβικού μυθιστορήματος, βασικό χαρακτηριστικό του μυθιστορηματικού αυτού είδους είναι οι συγκρούσεις των ηρώων². Συγκρούσεις με τον εαυτό τους, με άλλα πρόσωπα, οικογενειακά ή όχι, συγκρούσεις με την κοινωνία ή και με τη φύση.

Ο Ντίνος συγκρούεται όχι μόνο με τον πατέρα, αλλά και με τους περιθωριακούς τύπους στους οποίους στη συνέχεια καταφεύγει για να διαμορφώσει τον δικό του κόσμο αξιών. Φυσικά συγκρούεται με τους Δρομοφύλακες, εκφραστές της ναζιστικής ιδεολογίας, ενώ προβληματίζεται έντονα για την ενσωμάτωση – αφομοίωση ή την απαγκίστρωσή του από το αξιακό πλαίσιο του σχολικού περιβάλλοντος, που εκπροσωπεί ο καθηγητής Παπαρσένης, πλαίσιο, που μπορεί να συμβάλει στην αποδοχή του αργότερα από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. 

Η λατρεία του στα μαθηματικά τον καθιστά ξεχωριστό στον χώρο του σχολείου, σε καθηγητές, συμμαθητές και φίλους. Η αγάπη του για τους αδικημένους εμπλουτίζει τον εμπειρικό του κόσμο και διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική του συνείδηση.

Όπλα του σε όλες αυτές τις συγκρούσεις η κατατεθειμένη γνώση, ο συναισθηματικός πλούτος και η τέχνη. Η λατρεία του στα μαθηματικά τον καθιστά ξεχωριστό στον χώρο του σχολείου, σε καθηγητές, συμμαθητές και φίλους. Η αγάπη του για τους αδικημένους εμπλουτίζει τον εμπειρικό του κόσμο και διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική του συνείδηση, ενώ η αγάπη προς τη μητέρα και την αδερφή του και ο έρωτας προς την Ντόρη διευρύνουν τον συναισθηματικό του κόσμο. Τέλος, τα πολύ πετυχημένα τραγούδια που γράφει, που μελοποιούνται και εκτελούνται από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», την μπάντα των γκραφιτάδων, τον καθιστούν μέλος μιας κοινότητας και συμμέτοχο στην πραγματοποίηση προσωπικών ονείρων.

Το «αγγελικό και μαύρο, φως», η «αγγελική και μαύρη, μέρα»³ της σεφερικής Κίχλης θα λέγαμε ότι είναι ο πυρήνας του εφηβικού αυτού μυθιστορήματος. Αυτή τη συνύπαρξη καλού και κακού, δυστοπίας και ουτοπίας, που την υπαινίσσεται ήδη ο τίτλος του μυθιστορήματος: Φως σε μαύρο σκοτάδι, επιδιώκει να μυθοποιήσει η Ελένη Πριοβόλου με ύφος σκληρά ρεαλιστικό, με γλώσσα χωρίς περιττά στολίδια, άμεση, που αποδίδει τις ψυχικές διακυμάνσεις, και τους προβληματισμούς των εφήβων και με πλοκή ανατρεπτική με κλιμακούμενες προκλήσεις, δοκιμασίες και εκπλήξεις. 

* Η ΆΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι Ομότιμη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Φιλολογικές διαδρομές Γ΄- Δημιουργοί και αναγνώστες» (εκδ. Πατάκη).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Παλαμάς Κωστής, Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, Άπαντα τόμ. 3, Μπίρης, σ. 381
2. C. Hunt,“Young Adult Literature Evades the Theorists”,Quarterly (22,1). 1996, σ. 6. Βλ. ακόμη το κλασικό βιβλίο για την εφηβική λογοτεχνία των A. Pace Nilsen & K.L. Donelson, “Literature for Today’s Young Adults”, Harper Collins College Publishers, N.Y. ⁴1993
3. Σεφέρης Γιώργος, Κίχλη, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα ¹⁶1989, σ. 228

Φως σε μαύρο ουρανό
Ελένη Πριοβόλου
Καστανιώτης 2020
Σελ. 152, τιμή εκδότη €10,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ