Μιλώντας στα παιδιά για δικαιώματα, τα δικά τους και των άλλων

– Παιδιά, έχει κανείς ακούσει ένα νησάκι που το λένε Γυάρο;

– Ναι, κυρία. Εκεί δεν ήταν που ήταν οι εξορύξεις;

Η σκηνή διαδραματίστηκε σε μια σχολική τάξη, Δ΄ Δημοτικού. Ο μαθητής που απάντησε, βέβαια, με τη λέξη «εξορύξεις» εννοούσε «εξορία». Η θυμηδία που προκάλεσε το μπέρδεμα, στη δασκάλα και στην υποφαινόμενη, καταστάλαξε σε μια διπλή σκέψη: Τι καλά που τα παιδιά αυτά δεν γνώρισαν ποτέ διχασμούς, εμφυλίους, δικτατορίες και εξορίες. Από την άλλη, ελλοχεύει ο κίνδυνος να θεωρήσουν την ελευθερία και τη δημοκρατία δεδομένες. Μπορεί να μη σκεφτούν ποτέ την πιθανότητα απώλειάς τους και να μη βρίσκονται σε εγρήγορση αν, ο μη γένοιτο, απειληθούν ποτέ οι πυλώνες της δημοκρατίας.

Υποψιάζονται άραγε οι αυτόχθονες του διαδικτύου πως οι σύγχρονες αυτοκρατορίες της Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft (γνωστές με το ακρωνύμιο «GAFAM») ενδέχεται να προσβάλλουν θεμελιώδη δικαιώματά μας; Τους εκχωρούμε πληροφορίες και δεδομένα που στην εποχή των «μεγάλων δεδομένων» (big data) μπορεί να αποτελέσουν ψηφίδες σε ένα μεγάλο, σκοτεινό ψηφιδωτό χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Μα μήπως κι εμείς οι ενήλικες γνωρίζουμε σε βάθος αυτούς τους κινδύνους; Ήδη κάποιες χώρες τροποποιούν τα Συντάγματά τους για να συμπεριλάβουν την προστασία των πολιτών και της δημοκρατίας από τυχόν αυθαιρεσίες αυτοκρατοριών που είναι απρόσωπες, ανώνυμες, χωρίς ηθικές αξίες, και πανίσχυρες.

Το Σύνταγμα, λοιπόν, ο καταστατικός χάρτης κάθε σύγχρονου δημοκρατικού κράτους, και ο ρόλος του ως «προστάτη των δικαιωμάτων των νόμων» είναι που εισάγει στα μικρά παιδιά (5+) η Μαρίζα Ντεκάστρο με το καινούργιο της βιβλίο. Απολύτως επίκαιρο, όχι μόνο λόγω της συζήτησης που έχει ανοίξει στη χώρα μας για την αναθεώρηση του Συντάγματος, αλλά και λόγω των προκλήσεων που διαφαίνονται για την προστασία της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην Ευρώπη και τον κόσμο.

Πώς όμως εξηγείς πολύπλοκες έννοιες όπως «Σύνταγμα» και «δικαιώματα» σε τόσο μικρά παιδιά; Δεν είναι τυχαίο που η πάλαι ποτέ «Αγωγή του Πολίτη» («Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή» σήμερα) εισάγεται, ως μάθημα, στην Ε΄ Δημοτικού. Κι όμως, η έμπειρη συγγραφέας και παιδαγωγός βρήκε τον τρόπο. Ξεκινά, όπως ενδείκνυται στα παιδαγωγικά προγράμματα της προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, από την άμεση εμπειρία του παιδιού. Τι ανακαλεί η λέξη «Σύνταγμα» σε ένα παιδί; Αγορά (ψώνια), στάση μετρό, μία πλατεία… Ωραία όλα αυτά. Αλλά «… στην πραγματικότητα είναι ένα χάρτινο έγγραφο! Είναι ο νόμος της Ελληνικής Δημοκρατίας» συνεχίζει η αφήγηση, για να εξελιχθεί σε μια πολύ λιτή, απλή, αλλά περιεκτική παρουσίαση των εννοιών «δικαιώματα», «νόμοι», «Σύνταγμα».

Αναδεικνύεται η λεπτή διάκριση ανάμεσα στους νόμους και το Σύνταγμα. Το Σύνταγμα στην ουσία εξασφαλίζει «τα δικαιώματα των δικαιωμάτων όλων των Ελλήνων πολιτών». Δεν έχουμε λοιπόν ένα ακόμα βιβλίο για τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τα δικαιώματα του παιδιού. Υπάρχουν πολλά και καλά βιβλία γι’ αυτά τα θέματα. Για το Σύνταγμα όμως που εξασφαλίζει την πρωταρχική συνθήκη για την ύπαρξη κάθε δικαιώματος, δεν υπήρχε ένα βιβλίο γι’ αυτές τις ηλικίες.

Το Σύνταγμα περιλαμβάνει όλους τους νόμους που φτιάχνουν οι άνθρωποι για να προστατέψουν τα δικαιώματα των πολιτών, εξηγεί η συγγραφέας. Διατυπωμένη απλά αλλά όχι απλοϊκά, η διαπίστωση αυτή θα κάνει το παιδί και τον ενήλικα που θα συνοδεύσει το παιδί στην ανάγνωση του βιβλίου να σταματήσουν λίγο, να πάρουν μια ανάσα, να σκεφτούνε τι διάβασαν, να το συζητήσουν και να κατακτήσουν μαζί το ανώτερο επίπεδο στο οποίο κινείται η λειτουργία του Συντάγματος.

Αυτού του είδους τις αναγνωστικές εμπειρίες προτείνει το βιβλίο, έπειτα από τις οποίες η άφιξη στον σταθμό του μετρό «Σύνταγμα», η θέα της πλατείας και της Βουλής, που «ήταν τα ανάκτορα του βασιλιά», ακόμα και η βόλτα στην αγορά, δεν θα είναι ακριβώς τα ίδια για το παιδί. Θα ανακαλεί το βάθος της λέξης «Σύνταγμα» ακόμα κι αν δεν θυμηθεί τις λεπτομέρειες και τις πληροφορίες που δίνει το βιβλίο. Γιατί τι απομένει από ένα καλό βιβλίο; Από μια γνώση που έχει ξεχαστεί; Το βλέμμα του αναγνώστη στα πράγματα. Αυτό έχει τροποποιηθεί, έχει βαθύνει, έχει οξυνθεί. Κι ας μη θυμάται πώς ακριβώς έγινε αυτό.

Πολύ σημαντική είναι η αναφορά στα δικαιώματα που το παιδί, η μικρή ηρωίδα του βιβλίου, νομίζει ότι έχει. Νομίζει ότι μπορεί να κάνει ό,τι της καπνίσει καταπατώντας τα δικαιώματα των άλλων. Ακούγεται αυτονόητη η απάντηση στην ηρωίδα, αλλά δεν είναι. Η συζήτηση που διεξάγεται για την Κοινωνία Πολιτών είναι σοβαρή και δεν έχει πάντα εύκολες απαντήσεις. Ποια δικαιώματα, ποιων ομάδων συμφερόντων ή υπερασπιστών οικουμενικών δικαιωμάτων, είναι εύλογο να ακούγονται, να γίνονται σεβαστά και να επηρεάζουν τελικές αποφάσεις; Έχει δικαίωμα μια ρατσιστική οργάνωση να λαμβάνει μέρος ισότιμα σε έναν δημόσιο διάλογο; Κι αν ο προσδιορισμός «ρατσιστική» επηρεάζει την απάντηση, ποιος τον έδωσε; Με τι κριτήρια; Μόνο πολίτες που έχουν γαλουχηθεί με τις αρχές της δημοκρατίας μπορούν να δώσουν σωστές απαντήσεις και να χαράξουν τα όρια.

Η πυκνότητα και λιτότητα του λόγου σε αυτό το βιβλίο οφείλει πολλά στην εικονογράφηση, η οποία αναλαμβάνει να ιστορήσει τα παραλειπόμενα του κειμένου. Τα βιβλία που καίγονται ή που βρίσκονται φυλακισμένα, στο σημείο που αναφέρεται στο δικαίωμα στην ελεύθερη σκέψη, είναι χαρακτηριστική περίπτωση. Αυτές οι εικόνες απηχούν σκοτεινές σελίδες της Ιστορίας και δίνουν το μέτρο της σημασίας της ελευθερίας του λόγου.

Οι ζωγραφιές της Άνα Μάτεγιτς ανακαλούν παιδικά σκίτσα. Άλλοτε εξηγούν, άλλοτε συμπληρώνουν, κι άλλοτε χαρίζουν μια ανάπαυλα στον αναγνώστη, για να σκεφτεί και να δαμάσει λέξεις και εκφράσεις όπως «ψηφοφορία», «συνταγματολόγοι» και «άρθρα» του Συντάγματος.

Μια σημαντική αναγνωστική εμπειρία, λοιπόν, κι ο λόγος βρίσκεται στο ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος με το οποίο κλείνει και το βιβλίο:

«Το Σύνταγμα εμπιστεύεται τον εαυτό του στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που έχουν δικαίωμα και υποχρέωση να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε προσπαθεί να το καταργήσει με τη βία».

Αμήν.

* Η ΕΛΕΝΗ ΣΒΟΡΩΝΟΥ είναι συγγραφέας.

* Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιοποιήσει το βιβλίο και ως συμπληρωματική δραστηριότητα σε αυτές που προτείνει το πρόσφατο βιβλίο των Χριστίνας Φραγκεσκάκη και Καλλιόπης Κύρδη Υπόγεια εκδρομή (εκδ. Καλειδοσκόπιο), μια περιήγηση στα έργα τέχνης των σταθμών του μετρό. Στον σταθμό «Σύνταγμα» ταιριάζει θαυμάσια και η αξιοποίηση του συγκεκριμένου βιβλίου στην τάξη.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΖΑΣ ΝΤΕΚΑΣΤΡΟ