Και η Πηνελόπη ταξιδεύει
Γυναικείες ταξιδιωτικές μαρτυρίες επανεκτιμώνται κι αποκαλύπτουν μια σύνθετη κι αντιφατική εμπειρία.
Του Σωτήρη Βανδώρου
Σύμφωνα με την καθηγήτρια ευρωπαϊκής λογοτεχνίας Βασιλική Λαλαγιάννη, υπάρχει πλούσια γυναικεία ταξιδιωτική εργογραφία, η οποία εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό να παραγνωρίζεται. Δεν ταξιδεύει μόνο ο Οδυσσέας, ταξιδεύει και η Πηνελόπη… Στο βιβλίο της εστιάζει σε μια ανεπαρκώς μελετημένη κατηγορία, στις γαλλόφωνες
ταξιδιώτισσες που επισκέπτονται την Ανατολή από τα μέσα του 19ου μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Κατά πόσον όμως το φύλο παίζει ιδιαίτερο ρόλο ώστε να θεωρήσουμε ότι η «γυναικεία» ταξιδιωτική λογοτεχνία διαφοροποιείται από την «αντρική»;
Ευρωπαίες ταξιδιώτισσες στην Ανατολή περιηγούνται κατά κύριο λόγο σε αποικίες των μητροπολιτικών κρατών της καταγωγής τους· που θα πει ότι σε σχέση με το γηγενή πληθυσμό βρίσκονται σε θέση ανωτερότητας. Επιπλέον, οι περισσότερες από αυτές ανήκουν στην αριστοκρατική ή μεγαλοαστική τάξη, όντας σύζυγοι αξιωματούχων, διπλωματών, επιχειρηματιών κ.ο.κ. Άραγε, το φύλο τους τις κάνει να νιώθουν αλληλεγγύη προς τις ντόπιες; Ή, αντιστρόφως, η προνομιακή τους θέση τις ωθεί να ταυτίζονται με το βλέμμα της αποικιοκρατικής εξουσίας; Αντιπαρέρχονται ανώδυνα ή βιώνουν με αμφίσημο και ενδιαφέροντα τρόπο αυτόν το διχασμό; Συχνά συμβαίνει το δεύτερο.
Πολλές από τις ταξιδιώτισσες δείχνουν έφεση στην εκμάθηση της γλώσσας των γηγενών κι επομένως τη διάθεση να εγκαθιδρύσουν σχέσεις ουσιαστικής επικοινωνίας. Αυτή η επικοινωνία συχνά διευκολύνεται περαιτέρω με τις γυναίκες, ακριβώς επειδή σε ορισμένες περιπτώσεις το φύλο λειτουργεί εποικοδομητικά. Δηλαδή, ενώ σε μουσουλμανικά κράτη (αλλά όχι μόνο) αποθαρρύνονται ή κατά περίπτωση απαγορεύονται οι επαφές των αντρών με τον αυτόχθονα γυναικείο πληθυσμό, οι ξένες γυναίκες δεν αντιμετωπίζουν ανάλογα εμπόδια. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των χαρεμιών, τα οποία βέβαια έχουν επενδυθεί με ισχυρούς συμβολισμούς και αντρικές φαντασιώσεις των δυτικών. Από τις πιο ενδιαφέρουσες ταξιδιωτικές αναφορές είναι ακριβώς αυτές που σχετίζονται με την περιγραφή και τη συνακόλουθη απομυθοποίησή τους.
* Στην εικόνα: Η Carla Serena, από τις σημαντικότερες ταξιδιώτισσες του 19ου αιώνα, διέσχισε κυρίως με άλογο περιοχές του Καυκάσου και της Περσίας, χωρίς να συνοδεύεται από σύζυγο: «Πριν από τα ταξίδια μου οι γνώσεις μου περιορίζονταν σ’ εκείνες των κυριών του κόσμου που βγαίνουν σπάνια από το συνηθισμένο τους κύκλο. Έκτοτε, μυημένη σε μια νέα ζωή, βλέποντας τα πράγματα από κοντά, τα πάντα διέγειραν το ενδιαφέρον μου…» («Οδοιπορικά γυναικών στην Ανατολή», σελ. 41).
Σωτήρης Βανδώρος
Οδοιπορικά γυναικών στην Ανατολή
Βασιλική Λαλαγιάννη
Εκδόσεις Ροές 2007
Σελ. 207, τιμή € 14,91
