alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου με το οποίο δούλεψαν πρόσφατα και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενος ο συγγραφέας και μεταφραστής Γιώργος Λαμπράκος με αφορμή την μετάφραση του βιβλίου του E.M. Forster Η μηχανή σταματά (εκδ. Οκτώ).

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η πορεία του μεταφραστή στη ναρκοθετημένη ζώνη της γλώσσας είναι μια επικίνδυνη όσο και σαγηνευτική επιχείρηση που, ακόμα κι αν στεφθεί από επιτυχία, θα καταλήξει οπωσδήποτε σε απώλειες. Το πεδίο μάχης της μετάφρασης είναι σπαρμένο από νάρκες νοηματικές, υφολογικές, μορφικές, πραγματολογικές, συντακτικές, γραμματικές, ορθογραφικές κ.ά. Ο πόλεμος του μεταφραστή διεξάγεται αφενός στο εχθρικό έδαφος της ξένης γλώσσας, αφετέρου στο επίσης εχθρικό έδαφος της μητρικής του. Αν όλα πάνε καλά (και ύστερα από αρκετές κακουχίες) ο μεταφραστής θα καρφώσει πάνω στο μετάφρασμά του το λάβαρο της κατάκτησης του πρωτοτύπου. Πάνω σε αυτό το λάβαρο, ωστόσο, θα είναι παραδόξως αποτυπωμένη η αδυναμία διασφάλισης της ολοκληρωτικής κατοχής αυτού του πρωτοτύπου.  

παραφράζοντας τον τίτλο ενός βιβλίου του Χάντκε, υπάρχει η αγωνία του μεταφραστή μπροστά στο πρωτότυπο. Όταν ο μεταφραστής πρωταρχίζει να μεταφράζει, κολλάει στο πρωτότυπο, στο κείμενο-πηγή: η αγωνία του βρίσκεται στα ύψη, συχνά μάλιστα τον παραλύει. Όταν γίνει «επαγγελματίας», κολλάει πλέον στο μετάφρασμα, στο κείμενο-στόχος: η αγωνία του μπροστά στο πρωτότυπο έχει μειωθεί αισθητά.

Την περίφημη διαμάχη «πιστή (μα όχι όμορφη) μετάφραση έναντι όμορφης (μα όχι πιστής) μετάφρασης» θα την αναδιατύπωνα λοιπόν με τους εξής όρους. Καταρχάς, και παραφράζοντας τον τίτλο ενός βιβλίου του Χάντκε, υπάρχει η αγωνία του μεταφραστή μπροστά στο πρωτότυπο. Όταν ο μεταφραστής πρωταρχίζει να μεταφράζει, κολλάει στο πρωτότυπο, στο κείμενο-πηγή: η αγωνία του βρίσκεται στα ύψη, συχνά μάλιστα τον παραλύει. Όταν γίνει «επαγγελματίας», κολλάει πλέον στο μετάφρασμα, στο κείμενο-στόχος: η αγωνία του μπροστά στο πρωτότυπο έχει μειωθεί αισθητά. Η ουσία έγκειται στο να μη χάσει ποτέ την αγωνία του (ακούγεται ολίγον σαδιστικό, αλλά δεν γίνεται αλλιώς): να μπορεί να ισορροπεί ανάμεσα στην πηγή και στον στόχο, να βρίσκει τη χρυσή τομή όπου, χωρίς να προδίδει το πρωτότυπο, να μη «φορά τσαρούχια» στο μετάφρασμα. Σε κάθε περίπτωση, και σε αντίθεση με τον συγγραφέα, που έχει δικαίωμα να γράφει κυριολεκτικά ό,τι του καπνίζει, ο μεταφραστής απαγορεύεται να μεταφράζει ό,τι θέλει. Εξού και η μετάφραση, ιδίως σημαντικών λογοτεχνικών κειμένων, είναι συχνά δυσκολότερη από τη γραφή.   

Κατά την πολύχρονη ενασχόλησή μου με το θέμα της συνεξέλιξης ανθρώπων και μηχανών, ενασχόληση που έχει αποφέρει μέχρι στιγμής κάποια σχετικά βιβλία (Αναμνήσεις από το ρετιρέ, Ψηφιακός Νάρκισσος, ένα συναφές μυθιστόρημα που ετοιμάζεται, καθώς και τη μονογραφία «Τέταρτον από της αληθείας: το σώμα στο κυβερνοπάνκ», στον τόμο Μεταμοντέρνο σώμα) και μπόλικα άρθρα, συνάντησα διάφορα κείμενα, λογοτεχνικά και θεωρητικά, τα οποία μπήκα στον πειρασμό να μεταφράσω. Ο εν λόγω πειρασμός έγινε πραγματικότητα, μεταξύ άλλων κειμένων, με τη νουβέλα του Άγγλου πεζογράφου Ε.Μ. Φόρστερ Η Μηχανή σταματά (εκδ. Οκτώ, 2016, σε επιμέλεια Χριστίνας Τούτουνα και Αλέξανδρου Μανωλάκη). Όταν την πρωτοδιάβασα, δεν πίστευα στα μάτια μου: είχα πέσει πάνω σε ένα από τα σημαντικότερα φουτουριστικά πεζογραφήματα του 20ού αιώνα, και μάλιστα γραμμένο όχι από κάποιον συνήθη ύποπτο της επιστημονικής φαντασίας, αλλά από έναν θιασώτη του κοινωνικού και ψυχολογικού ρεαλισμού. Ο Φόρστερ, με τον οποίο ασχολούμαι για πρώτη φορά από μεταφραστική άποψη, οραματίστηκε με ανατριχιαστική ακρίβεια το μέλλον και το κατέγραψε σε μια μοναδική νουβέλα· ύστερα συνέχισε να γράφει τα πιο κλασικού τύπου βιβλία που έγραφε και πριν.  

Η νουβέλα έχει μεν ξαναμεταφραστεί στα ελληνικά (δύο φορές, αν δεν κάνω λάθος), αλλά μια μετάφραση σε διαφορετική χρονική στιγμή μπορεί να οδηγήσει σε αρκετά διαφορετικές επιλογές. Η πρόκληση ήταν λοιπόν να μεταφέρω γλωσσικά, πάνω από έναν αιώνα μετά, το όραμα του Φόρστερ για έναν χρονικά απροσδιόριστο μελλοντικό κόσμο στον οποίο η τεχνολογία έχει αλλάξει άρδην τον ανθρώπινο βίο.

Η νουβέλα Η Μηχανή σταματά πρωτοδημοσιεύτηκε το 1909. Παρότι σε γενικές γραμμές δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στη μετάφρασή της, ενέχει κάτι που το συναντούμε και σε άλλα φουτουριστικά έργα: νέες έννοιες και ευφάνταστες εικόνες, πλασμένες ειδικά για να εκφράσουν το μέλλον έτσι όπως το έβλεπε ο δημιουργός τη στιγμή της γραφής. Η νουβέλα έχει μεν ξαναμεταφραστεί στα ελληνικά (δύο φορές, αν δεν κάνω λάθος), αλλά μια μετάφραση σε διαφορετική χρονική στιγμή μπορεί να οδηγήσει σε αρκετά διαφορετικές επιλογές. Η πρόκληση ήταν λοιπόν να μεταφέρω γλωσσικά, πάνω από έναν αιώνα μετά, το όραμα του Φόρστερ για έναν χρονικά απροσδιόριστο μελλοντικό κόσμο στον οποίο η τεχνολογία έχει αλλάξει άρδην τον ανθρώπινο βίο. Πρόκειται για τη συναρπαστική ιστορία της καθηγήτριας μουσικής Βάστι και του εξεγερμένου γιου της, Κούνο, οι οποίοι πασχίζουν να επικοινωνήσουν, να λύσουν τις παλιές τους διαφορές και να αντιμετωπίσουν από κοινού το σταμάτημα της υπερεξελιγμένης, παντοδύναμης Μηχανής στην οποία κατοικούν. Ο Φόρστερ κατόρθωσε, αφενός να αφηγηθεί μια άκρως συγκινητική ιστορία, αφετέρου να προβλέψει τεχνοεπιστημονικές εξελίξεις που έχουν μεταμορφώσει τη ζωή μας σήμερα, όπως το Email, το Skype και το Facebook, δείχνοντας με ποιους τρόπους τα νέα μέσα εντείνουν την ανθρώπινη επικοινωνία καθιστώντας την πιο γρήγορη μα συχνά και, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, πιο επιφανειακή. Στο επίμετρό μου, που συνοδεύει την έκδοση, αναλύω περαιτέρω τις πολλαπλές όψεις και σημασίες του έργου.

Θυμάμαι έναν καθηγητή μου στο Ε.ΚΕ.ΜΕ.Λ., ο οποίος υποστήριζε (ορθά, όπως διαπιστώνω μία δεκαετία μετά) πως 5-10 λάθη σε κάποιο βιβλίο που θα μεταφράσουμε δεν έχουν τόσο μεγάλη σημασία: το βασικό είναι να αποδοθεί αποτελεσματικά, να μη διαστρεβλωθεί, το ύφος του συγγραφέα και ο ρυθμός του κειμένου.

Τις τελευταίες τρεις με τέσσερις δεκαετίες έχει υπάρξει εκπληκτική άνθιση των καλών μεταφράσεων, και δη σε όλα τα είδη του λόγου. Με την αρωγή του διαδικτύου, που προσφέρει τα απαραίτητα πληροφοριακά στοιχεία και λεξικά για την υλοποίηση μιας ακριβέστερης μετάφρασης (ειδικά από αυτή την άποψη, οι περισσότερες παλιές μεταφράσεις είναι δυστυχώς για πέταμα: εξού τα παλαιοβιβλιοπωλεία πνίγονται από τέτοιες), οι μεταφραστές έχουν επιδείξει ως επί το πλείστον γνώση και ικανότητα, ενώ και η βοήθεια των επιμελητών και των διορθωτών είναι συνήθως ανεκτίμητη. Λάθη πάντα θα γίνονται: μια ενδελεχής εξέταση των μεταφρασμάτων, ακόμα κι αυτών που έχουν πραγματοποιήσει οι κορυφαίοι Έλληνες μεταφραστές, θα φανέρωνε διάφορα παραπτώματα, έως και κακουργήματα. Κάτι τέτοιο πάντως, όπως τόνισα χρησιμοποιώντας τη μεταφορά του ναρκοπέδιου, είναι αναπόφευκτο. Θυμάμαι έναν καθηγητή μου στο Ε.ΚΕ.ΜΕ.Λ., ο οποίος υποστήριζε (ορθά, όπως διαπιστώνω μία δεκαετία μετά) πως 5-10 λάθη σε κάποιο βιβλίο που θα μεταφράσουμε δεν έχουν τόσο μεγάλη σημασία: το βασικό είναι να αποδοθεί αποτελεσματικά, να μη διαστρεβλωθεί, το ύφος του συγγραφέα και ο ρυθμός του κειμένου. Στους δύο αυτούς στόχους θα πρόσθετα και τη μέριμνα για τα πραγματολογικά στοιχεία. Οπότε, ιδού η Ρόδος, ιδού και το μετάφρασμα. 

altInfo
Ο Γιώργος Λαμπράκος γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε χρηματοοικονομικά στο Πανεπιστήμιο Πειραιά, φιλοσοφία των επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μετάφραση από την αγγλική και τη γερμανική γλώσσα στο ΕΚΕΜΕΛ. Έχει μεταφράσει μεταξύ άλλων John Gray, Umberto Eco, Adam Phillips, Joseph Conrad, John Sutherland, Martha C. Nussbaum και George Steiner.

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ