alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενος, ο συγγραφέας και μεταφραστής Δημήτρης Στεφανάκης, με αφορμή το μυθιστόρημα του Standhal «Το μοναστήρι της Πάρμας», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Δεν νομίζω πως υπάρχει μεταφραστής που ξέρει από μυθιστόρημα και θα μπορούσε να αντισταθεί στην πρόκληση να αναμετρηθεί με το Μοναστήρι της Πάρμας του Σταντάλ. Όλοι γνωρίζουμε ότι στις αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνα τέθηκαν τα θεμέλια της ηγεμονίας του μυθιστορήματος, που ακόμα και σήμερα καλά κρατεί, παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις των θεωρητικών της λογοτεχνίας. Ένας από τους «νομοθέτες» των μεγάλων αφηγήσεων είναι και ο Γάλλος συγγραφέας. Εύκολα αναγνωρίζει κανείς τις αντανακλάσεις του Σταντάλ στο επικό Πόλεμος και Ειρήνη του Τολστόι ή στο βιβλικό Γύρνα σπίτι Άγγελέ μου του Τόμας Γουλφ. Συγγραφείς σαν κι αυτόν στην πραγματικότητα βρίσκονται παντού, σε κάθε σελίδα της σύγχρονης μυθοπλασίας. Έτσι, μεταφράζοντας το magnum opus του, αισθάνεσαι ότι αγκαλιάζεις όλο το εύρος της. Κι είναι αλήθεια ότι χαρακτήρες όπως ο Φαμπρίτσιο ντελ Ντόγκο και η δούκισσα Σανσεβερίνα είναι αρχετυπικοί χαρακτήρες για οποιονδήποτε θα ήθελε να συνθέσει ένα παρόμοιο μεγάλο κόσμο. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αν το μυθιστόρημα κέρδισε κατά κράτος την υπό χεγκελιανή έννοια Ιστορία, το οφείλει κυρίως στο ρεαλιστικό του όραμα για τον κόσμο που αποδείχτηκε πολύ πιο ανθεκτικό από κάθε επανάσταση.

Ταυτόχρονα σε περιπτώσεις όπως ο Σταντάλ, ο Μπαλζάκ ή ο Ντοστογιέφσκι έχεις συνεχώς την αίσθηση πως πρόκειται για προχειρογράφους, οι οποίοι δίνουν μεγαλύτερη σημασία στους χαρακτήρες και στην πλοκή από όσο στο γλωσσικό ύφος. Αυτό συνεπάγεται πρόσθετες δυσκολίες για τον μεταφραστή ο οποίος καλείται συχνά να εξομαλύνει τα κακοτράχαλα σημεία μιας ιδιοφυΐας που δεν ενδιαφέρεται για την γραμματική και συντακτική αρτιότητα.

Σε ένα μυθιστόρημα του 19ου αιώνα βρίσκεσαι αντιμέτωπος με τη λεγόμενη καρτεσιανή γλώσσα των μυθιστοριογράφων, που αποδίδει τις ρεαλιστικές προθέσεις τους χωρίς τους συνειρμούς και τις μεταφορές της σύγχρονης λογοτεχνίας. Ταυτόχρονα σε περιπτώσεις όπως ο Σταντάλ, ο Μπαλζάκ ή ο Ντοστογιέφσκι έχεις συνεχώς την αίσθηση πως πρόκειται για προχειρογράφους, οι οποίοι δίνουν μεγαλύτερη σημασία στους χαρακτήρες και στην πλοκή από όσο στο γλωσσικό ύφος. Αυτό συνεπάγεται πρόσθετες δυσκολίες για τον μεταφραστή ο οποίος καλείται συχνά να εξομαλύνει τα κακοτράχαλα σημεία μιας ιδιοφυΐας που δεν ενδιαφέρεται για την γραμματική και συντακτική αρτιότητα. Ο Καμύ ισχυριζόταν, και με το δίκιο του, πως ο Μπαλζάκ κάνει λάθη, χωρίς αυτό να στερεί τίποτα από το μεγαλείο του. Το ίδιο ισχύει και για τον Σταντάλ, νομίζω. Υπάρχουν επίσης διάσπαρτα πραγματολογικά παροράματα που η παρούσα έκδοση προσπάθησε να αποκαταστήσει βασιζόμενη κυρίως στη φιλολογική επιμέλεια διαδοχικών εκδόσεων στο πρωτότυπο. Είναι γνωστό ότι τα αριστουργήματα του δεκάτου ενάτου αιώνα παρέμεναν αφρόντιστα και ανοχύρωτα στο τυχαίο λάθος, που εύκολα παρεισφρέει σε ένα μυθιστόρημα. Διάσημο παράδειγμα τα δύο ηλιοβασιλέματα την ίδια μέρα σε έργο του Ντοστογιέφσκι. Στο Μοναστήρι της Πάρμας έχουν επισημανθεί σημεία όπου ο Σταντάλ σφάλλει, συχνά παιδαριωδώς. Ωστόσο οι μικρές αυτές αδυναμίες περισσότερο προσθέτουν παρά αφαιρούν από τη λάμψη του έργου.

Το Μοναστήρι της Πάρμας οι περισσότεροι το έχουν διαβάσει στα Ελληνικά σε μετάφραση Γιάννη Μπεράτη. Μέλος της γενιάς του τριάντα, ο Μπεράτης προσαρμόζει τις μεταφραστικές του επιλογές στα γλωσσικά ήθη της εποχής. Σε κάθε περίπτωση διαβάζει κανείς μια πιστή απόδοση στα καθ’ ημάς, που δίνει λύσεις σε πολλά «γκρίζα σημεία». Η φυσιολογική οξείδωση που υπέστη η μετάφρασή του με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, δεν βοηθά τον σύγχρονο μεταφραστή ο οποίος επιχειρεί από την γλωσσική σκοπιά του σήμερα να προσεγγίσει το μεγαλειώδες αυτό μυθιστόρημα.

Σε κάθε περίπτωση θεωρώ ότι είναι όχι μόνο το σημαντικότερο έργο του αλλά ταυτόχρονα το μείζον γαλλικό μυθιστόρημα του δεκάτου ενάτου αιώνα. Η αριστουργηματική περιγραφή της μάχης του Βατερλώ που ανοίγει ουσιαστικά την αυλαία της δράσης στο μυθιστόρημα υπήρξε το υπόδειγμα για τον Λέοντα Τολστόι προκειμένου εκείνος να αφηγηθεί τη ναπολεόντεια απειλή στο «Πόλεμος και Ειρήνη».

Το Μοναστήρι της Πάρμας υπήρξε ένα από τα αγαπημένα εφηβικά μου αναγνώσματα. Η ευκαιρία να επιστρέψω στην νεανική εκείνη έκσταση ήταν για μένα το ισχυρότερο κίνητρο για να αναλάβω το εν λόγω εγχείρημα. Άλλωστε το μυθιστόρημα του Σταντάλ δεν διέψευσε εκείνη την πρώτη αίσθηση όσες φορές το ξαναδιάβασα από τότε. Σε κάθε περίπτωση θεωρώ ότι είναι όχι μόνο το σημαντικότερο έργο του αλλά ταυτόχρονα το μείζον γαλλικό μυθιστόρημα του δεκάτου ενάτου αιώνα. Η αριστουργηματική περιγραφή της μάχης του Βατερλώ που ανοίγει ουσιαστικά την αυλαία της δράσης στο μυθιστόρημα υπήρξε το υπόδειγμα για τον Λέοντα Τολστόι προκειμένου εκείνος να αφηγηθεί τη ναπολεόντεια απειλή στο «Πόλεμος και Ειρήνη». Οι δύο συγγραφείς εκκινούν από διαμετρικά αντίθετη αφηγηματική στο ζήτημα της μυθιστορηματικής συνθήκης που λέγεται Μέγας Ναπολέων, στο τέλος όμως καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: Οι ιστορικές προσωπικότητες είναι όργανα μιας μοίρας που χρησιμοποιεί ως πρόφαση την Ιστορία.

Υπάρχει ένα πανοραμικό στοιχείο στη διήγηση του Σταντάλ, που σε ορισμένες περιπτώσεις δίνει την αίσθηση του αταξινόμητου χάους. Η πρόθεση των μεγάλων Γάλλων δασκάλων να δημιουργήσουν μυθιστορήματα-τοιχογραφίες προκαλεί ενίοτε αναγνωστική σύγχυση. Θα πρέπει κανείς να αναζητά σταθερά τους αρμούς της ιστορίας κάτω από την πυκνή ύφανση προσώπων και επεισοδίων και κυρίως να θεάται από απόσταση το πολυπρόσωπο ψηφιδωτό τέτοιων μυθιστορημάτων. Ένα είναι σίγουρο: Συγγραφείς όπως ο Σταντάλ, ο Μπαλζάκ, ο Ντίκενς ή ο Ντοστογιέφσκι δεν ξαναβγαίνουν. Οι κόσμοι τους και οι χαρακτήρες τους είναι τα αρχέτυπα πάνω στα οποία οικοδομούν οι επόμενες γενιές παραμυθάδων τις δικές τους ιστορίες. Είναι εύκολο να επαναστατεί κανείς σήμερα και να αντιδρά ενάντια στην τυραννία του κλασικού δοκιμάζοντας καινούργιες αφηγηματικές τεχνικές. Θα ήταν αδύνατο να γίνει αυτό αν δεν προϋπήρχε το κλασικό με όσες αδυναμίες κι αν του καταλογίζουμε.

Η μίξη αφήγησης και στοχασμού στο γαλλικό μυθιστόρημα καθιστούν το κείμενο εξαιρετικά πυκνό κατά σημεία. Αποστολή του μεταφραστή δεν είναι μόνο να αφουγκραστεί το γλωσσικό αλλά και το φιλοσοφικό ύφος του συγγραφέα, καθώς το νοηματικό άθροισμα των προτάσεων υπερβαίνει συχνά το λεκτικό σύνολο.

Αν θα έπρεπε να προκρίνουμε μια εθνική γλώσσα ως γλώσσα του μυθιστορήματος, με την έννοια ότι διαμόρφωσε όσο καμιά άλλη τον χαρακτήρα του, αυτή δεν θα μπορούσε να είναι παρά η γαλλική. Όταν όμως κάποιος καλείται να αναμετρηθεί με αυτή τη γλώσσα σε μεταφραστικό επίπεδο, ανακαλύπτει ότι οι δυσκολίες δεν ελλοχεύουν μόνο στο συντακτικό των λέξεων αλλά και σε εκείνο των ιδεών. Η μίξη αφήγησης και στοχασμού στο γαλλικό μυθιστόρημα καθιστούν το κείμενο εξαιρετικά πυκνό κατά σημεία. Αποστολή του μεταφραστή δεν είναι μόνο να αφουγκραστεί το γλωσσικό αλλά και το φιλοσοφικό ύφος του συγγραφέα, καθώς το νοηματικό άθροισμα των προτάσεων υπερβαίνει συχνά το λεκτικό σύνολο.

Οι βιογραφίες του Σταντάλ θα μπορούσαν ίσως να αναπληρώσουν το κενό της απουσίας του, υπό τον όρο βέβαια ότι δεν αποτελούν σε μεγάλο βαθμό επινοήσεις των βιογράφων του. Δυστυχώς δεν έχουμε απέναντί μας τον Σταντάλ να μας καθοδηγεί γλωσσικά, τον ξαναβρίσκουμε όμως ολοζώντανο μέσα στις λέξεις. Αυτός που είπε ότι το συντακτικό ενός συγγραφέα δηλώνει πολλά για τον χαρακτήρα του, γνώριζε καλά τα μυστικά των λέξεων. 

altInfo
Ο Δημήτρης Στεφανάκης γεννήθηκε το 1961. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Το μυθιστόρημά του Μέρες Αλεξάνδρειας (2007) μεταφράστηκε στα γαλλικά, τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Καβάφη και με το Prix Mediterranee Etranger 2011 και στη συνέχεια μεταφράστηκε στα ισπανικά και στα αραβικά. Έχει μεταφράσει έργα των Saul Bellow, E.M. Forster, Prosper Mérimée, Margaret Atwood, Truman Capote, Henry James, Francis Scott Fitzgerald. Το τελευταίο του μυθιστόρημα Ευτυχισμένες οικογένειες κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο όπου και διευθύνει σειρά κλασικής λογοτεχνίας. 

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ