alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενος, ο μεταφραστής Αποστόλης Πρίτσας, με αφορμή το μυθιστόρημα του J.G. Ballard «High Rise», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η πρώτη μου γνωριμία με το έργο του J.G. Ballard έγινε αρκετά χρόνια πριν, κάτω από μάλλον αντίξοες συνθήκες. Απογοητευμένος από την απουσία επαρκώς ενημερωμένων βιβλιοπωλείων εντός και πέριξ της επαρχιακής πόλης όπου σκότωνα το χρόνο μου, και με το ενδιαφέρον μου κεντρισμένο εξαιτίας κάποιων παράπλευρων συγκυριών, ξεκίνησα να διαβάζω το Crash στη μικροσκοπική οθόνη του προ δεκαετίας κινητού μου, το σύνολο των εικονοστοιχείων της οποίας μόλις και χωρούσε μία ολόκληρη παράγραφο. Να σημειωθεί ότι πριν αρχίσω την ανάγνωση είχα ήδη αποφασίσει ότι σε περίπτωση που το βιβλίο αποδεικνυόταν αντάξιο των προσδοκιών μου, μετά το πέρας ορισμένων σελίδων θα άφηνα το αρχείο κειμένου στη λήθη των ηλεκτρονικών κυκλωμάτων και θα συνέχιζα την ανάγνωση όταν θα έφτανε στα χέρια μου το τυπωμένο αντίτυπο. Φυσικά, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν ακριβώς έτσι.

Πέρα από τα όσα έχουν ειπωθεί περί διορατικότητας και προφητικού χαρίσματος, τα οποία και ισχύουν στο ακέραιο, στον Ballard διέκρινα έναν άτρομο συγγραφέα, ο οποίος δεν είχε την παραμικρή διάθεση να χαριστεί σε τίποτα και σε κανέναν.

Παρά το γεγονός ότι ο Ballard ήταν (παραμένει;) σχετικά άγνωστος στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, η θεματική του μου ήταν, σε ένα βαθμό, οικεία: είχα παρακολουθήσει την κινηματογραφική μεταφορά του Crash δια χειρός David Cronenberg –μια ευτυχής σύμπραξη σκηνοθετικής μαεστρίας, υποδειγματικών ερμηνειών και αριστουργηματικής μουσικής επένδυσης–, είχα διαβάσει κάποιες κριτικές, γνώριζα για τη φιλία που τον συνέδεε με τον Michael Moorcock –μια φιλία η οποία αρκετά χρόνια αργότερα θα λειτουργούσε ως εχέγγυο για να επανεκτιμήσω το βάθος της γραφής του δημιουργού του Έλρικ– ωστόσο, αυτό που με καθήλωσε στον Ballard ήταν ο τρόπος με τον οποίο η σχολαστικώς λεπτυσμένη του γραφίδα καταβυθιζόταν στο ασυνείδητο του δυτικού πολιτισμού, ψάχνοντας και καταφέρνοντας να ανασύρει το στίλβον ορυκτό μιας σαρωτικής γραφής, διανθισμένης με ψήγματα θανατηφόρου χιούμορ. Πέρα από τα όσα έχουν ειπωθεί περί διορατικότητας και προφητικού χαρίσματος, τα οποία και ισχύουν στο ακέραιο, στον Ballard διέκρινα έναν άτρομο συγγραφέα, ο οποίος δεν είχε την παραμικρή διάθεση να χαριστεί σε τίποτα και σε κανέναν. Διάβασα το Crash απνευστί, μη δίνοντας σημασία στον παραδαρμό των οφθαλμών μου, στη συνέχεια το αγόρασα, το ξαναδιάβασα, το πρότεινα και το δάνεισα, τακτική που με τον ένα τρόπο ή τον άλλο επανέλαβα και με άλλα του βιβλία.

Το 2014 ανακοινώθηκε πως το High-Rise, το τελευταίο βιβλίο της λεγόμενης τριλογίας του μπετόν (το Crash εκδόθηκε το 1972, το 1973 ακολούθησε το ακόμη αμετάφραστο στα ελληνικά Concrete Island, ωστόσο, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς και για τετραλογία, συνυπολογίζοντας ότι ο Έρνο Γκόλντφινγκερ ολοκλήρωσε τον Πύργο Τρέλικ το 1972) θα έπαιρνε επιτέλους το δρόμο για τη μεγάλη οθόνη. Είχαν προηγηθεί δεκαετίες προσπαθειών από μεριάς του παραγωγού Jeremy Thomas, ενώ θρυλείται ότι ο Nicolas Roeg ήθελε να το σκηνοθετήσει ήδη από τα τέλη των '70ς. Τελικά, τα σκηνοθετικά ηνία βρέθηκαν στα χέρια του Ben Wheatley, και τα γυρίσματα έλαβαν χώρα στο Μπάνγκορ της Βόρειας Ουαλίας και στο Μπέλφαστ, όπου στις 15 Νοεμβρίου του 2017, πέντε μήνες μετά την τραγωδία στον πύργο Γκρένφελ, ένα ακόμη πολυώροφο κτίριο τυλίχτηκε στις φλόγες, ενισχύοντας την επιχειρηματολογία όσων διατείνονται ότι ο Ballard ήταν, είναι και θα είναι ο προφήτης μιας διαρκώς επικαιροποιούμενης δυστοπίας. Η ταινία βγήκε στους κινηματογράφους το 2015 και απέσπασε ανάμικτες κριτικές. Λίγο καιρό αργότερα, ο Κέδρος απέκτησε τα δικαιώματα του βιβλίου, και κάπως έτσι ξεκίνησε η δική μου αναρρίχηση στην κάθετη πολιτεία του High-Rise.

Είναι κοινός τόπος, πιστεύω, ότι ο μεταφραστής αναπτύσσει μια ιδιαίτερη σχέση με κάθε ένα από τα βιβλία που αναλαμβάνει να παραδώσει στον εκδότη. Κατά το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την πρώτη απόπειρά του επί του κειμένου μέχρι και την τελευταία διόρθωση, το προς μετάφραση κείμενο εισχωρεί στη ζωή του με τρόπο που υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια που διαχωρίζουν την εργασία με το υπόλοιπο του χρόνου του· συντακτικές εξισώσεις, υφολογικές αναντιστοιχίες, επιφοιτήσεις και επισημάνσεις, μπορούν να βρεθούν αναρτημένες στα πιο αναπάντεχα σημεία της καθημερινότητας.

Είναι κοινός τόπος, πιστεύω, ότι ο μεταφραστής αναπτύσσει μια ιδιαίτερη σχέση με κάθε ένα από τα βιβλία που αναλαμβάνει να παραδώσει στον εκδότη. Κατά το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την πρώτη απόπειρά του επί του κειμένου μέχρι και την τελευταία διόρθωση, το προς μετάφραση κείμενο εισχωρεί στη ζωή του με τρόπο που υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια που διαχωρίζουν την εργασία με το υπόλοιπο του χρόνου του· συντακτικές εξισώσεις, υφολογικές αναντιστοιχίες, επιφοιτήσεις και επισημάνσεις, μπορούν να βρεθούν αναρτημένες στα πιο αναπάντεχα σημεία της καθημερινότητας. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που το κείμενο αντιστέκεται σθεναρά· οι λύσεις αποφεύγουν τη συγκεκριμενοποίηση, αιωρούμενες ως αμφίβολα δώρα τα οποία μόλις και διαφαίνονται πίσω από το αιθερικό πεδίο της τυχαιότητας, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που ο μεταφραστής δεν συμφιλιώνεται ποτέ με το ανατεθειμένο κείμενο –δεν κάνουν όλοι για όλα–, κι αυτό, σ' ένα επάγγελμα το οποίο τροφοδοτείται εν πολλοίς από την αγάπη του μεταφραστή προς το έργο του, είναι κάτι το εξαιρετικά ατυχές.

Βέβαια, το High Rise ήταν μια τελείως διαφορετική υπόθεση. Εκτός του ότι κατέχει ξεχωριστή θέση στην εργογραφία ενός από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του 20ου αιώνα, ήταν ένα βιβλίο το οποίο είχα ήδη διαβάσει και επιθυμούσα διακαώς να το μεταφράσω. Φυσικά, γνώριζα πόσο σημαντικό ήταν να διατηρηθεί το ύφος κι ο ρυθμός της γλώσσας του· οι περιγραφές της σταδιακής αποσάθρωσης του ουρανοξύστη ήταν ζυγισμένες και ακριβείς, συντονισμένες θα μπορούσε να πει κανείς πάνω στους κτύπους ενός ρολογιού που μετρούσε τον εσωτερικό χρόνο του κτιρίου, ο οποίος, ωστόσο, άλλες φορές ακινητοποιούταν εντός της γενικευμένης ακηδίας των ενοίκων, κι άλλες φορές επιταχυνόταν ακολουθώντας τις εξάρσεις των συναθροίσεων, των συγκρούσεων και του διάχυτου σαδισμού. Θυμάμαι χαρακτηριστικά πως όταν βρέθηκα αντιμέτωπος με την πρώτη λευκή σελίδα στον επεξεργαστή κειμένου, το ερώτημα της προσέγγισης ήρθε στο προσκήνιο με τον πλέον εμφατικό τρόπο, αρχής γενομένης από την εμβληματική εναρκτήρια πρόταση. Χρειάστηκαν αλλεπάλληλες διορθώσεις, μα κυρίως απαιτήθηκε πείσμα και υπομονή, ώστε οι χιασμοί επί των ματαιωμένων προτάσεων και παραγράφων να μην κάμψουν την πίστη στο δίκαιο του αγώνα.

Πέραν τούτου, μιλώντας για δυσκολίες, δε θα μπορούσα να μην αναφερθώ στον μακροπερίοδο λόγο, και στο πολλές φορές καυστικό, υπόρρητο χιούμορ, μπολιασμένο με μια ιδιαίτερη βρετανικότητα, η οποία, κατά τη γνώμη μου, έπρεπε να μεταφερθεί όσο το δυνατόν αυτούσια, χωρίς, ωστόσο, τα χρώματά της να αλλοιώσουν την κύρια χρωματική παλέτα του ουρανοξύστη.

Είναι γεγονός ότι σε συγγραφείς του βεληνεκούς του Ballard συναντούμε συχνά ένα κλειστό σύστημα αναφορών, καθώς η γραφή τους διαθέτει μια νοηματική αυτάρκεια, όψη της οποίας διακρίνουμε και στις μεγαλόπνοες (οξύκορφες!) μεταφορές που αποτολμεί ο συγγραφέας. Εκεί, έπρεπε να βρω το ακριβές σημείο πάνω στο οποίο θα μπορούσα να τρυπήσω –προσεκτικά– το εκάστοτε λεκτικό σχήμα, κι έπειτα, έχοντας εξετάσει διεξοδικά το περιεχόμενό του, ακολουθώντας τη ροή της αγγλικής γλώσσας μέχρι τις νοηματικές εκβολές της στην ελληνική, να το παραδώσω ακέραιο στον αναγνώστη, δίχως την υποψία της οποιασδήποτε αμυχής· δεν ήθελα σε καμία περίπτωση να του στερήσω τη χαρά του θρυμματισμού. Πέραν τούτου, μιλώντας για δυσκολίες, δε θα μπορούσα να μην αναφερθώ στον μακροπερίοδο λόγο, και στο πολλές φορές καυστικό, υπόρρητο χιούμορ, μπολιασμένο με μια ιδιαίτερη βρετανικότητα, η οποία, κατά τη γνώμη μου, έπρεπε να μεταφερθεί όσο το δυνατόν αυτούσια, χωρίς, ωστόσο, τα χρώματά της να αλλοιώσουν την κύρια χρωματική παλέτα του ουρανοξύστη. Όταν ο συγγραφέας και φίλος του Ballard, Will Self, παραπονέθηκε για την επικείμενη κινηματογράφηση του Crash στο Τορόντο, επιμένοντας ότι το έργο είχε ταυτιστεί με την πόλη του Λονδίνου και, συνεπώς, τα γυρίσματα έπρεπε να γίνουν εκεί, η απάντησή του Ballard ήταν πως το κύριο μέλημά του είχε να κάνει με την περιγραφή ενός παγκόσμιου φαινομένου, το οποίο χαρακτήρισε ως «θάνατο του θυμικού», κι ως εκ τούτου, η γεωγραφική τοποθεσία αποτελούσε ένα ασήμαντο, δευτερεύον ζήτημα.

Σε ό,τι αφορά την επιλογή ανάμεσα σε μια καλή ή σε μια πιστή μετάφραση, πιστεύω ότι τέτοιο δίλημμα δεν υφίσταται. Δεδομένου ότι μιλάμε για λογοτεχνία, κι όχι για τεχνικά εγχειρίδια, ποιο το νόημα μιας πιστής αλλά, ωστόσο, κακής, δύσκαμπτης μετάφρασης; Εξυπακούεται ότι o μεταφραστής οφείλει να διατηρήσει τους τρόπους και το προσωπικό ύφος του συγγραφέα, στο μέτρο που αυτό είναι εφικτό. Εξάλλου, την αλαζονεία, τους εξυπνακισμούς και τις όποιες απόπειρες καπελώματος τα τιμωρεί ανηλεώς το ίδιο το κείμενο.

Κλείνοντας, θα ήθελα να επανέλθω σ' αυτό που ο Ballard ονομάζει «θάνατο του θυμικού», φράση την οποία έχει χρησιμοποιήσει επανειλημμένως, ορίζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τον θεματικό άξονα των έργων του, και να προσθέσω ότι ο συγγραφέας του High-Rise είναι σπουδαίος όχι μόνο επειδή κατάφερε να χαρτογραφήσει καταλεπτώς τις αντιφάσεις, την παραφροσύνη και τα λοιπά δεινά των τεχνολογικών εξελίξεων και του ύστερου καπιταλισμού, αλλά, το κυριότερο, επειδή μπόρεσε να εντοπίσει το βαθύτερο σημείο σύγκλισής τους.

altInfo
Ο Αποστόλης Πρίτσας είναι μεταφραστής.

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ο Τσέχοφ στα καλύτερά του: «Γλάρος» και «Πλατόνοφ» στο πνεύμα του Ρώσου δραματουργού

Ο Τσέχοφ στα καλύτερά του: «Γλάρος» και «Πλατόνοφ» στο πνεύμα του Ρώσου δραματουργού

Για την παράσταση «Ο γλάρος» σε σκηνοθεσία Αλέξανδρου Διαμαντή στο Θέατρο Σημείο και την παράσταση «Πλατόνοφ» σε σκηνοθεσία Δανάης Σπηλιώτη στο Νέο Θέατρο Θησείον. Κεντρική εικόνα: Από την παράσταση «Ο γλάρος». Φωτογραφία © Σταύρος Χαμπάκης. 

Γράφει ο Νίκος Ξένιος ...

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

Αφιέρωμα στην πολύπτυχη εικαστική δραστηριότητα του Μάρκου Καμπάνη, στην Εθνική Βιβλιοθήκη

Αφιέρωμα στην πολύπτυχη εικαστική δραστηριότητα του Μάρκου Καμπάνη, στην Εθνική Βιβλιοθήκη

Στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, μεγάλο αφιέρωμα στον Μάρκο Καμπάνη από τις 15 Δεκεμβρίου μέχρι και τις 18 Φεβρουαρίου 2024.

Επιμέλεια: Book Press

Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος παρουσιάζει από τις 15 Δεκεμβρίου 2023 έως τις ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vučković] «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος), το οποίο κυκλοφορεί αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η ΜΠΑΝΑΝΑ

...
«Η καρδερίνα» της Ντόνα Ταρτ (προδημοσίευση)

«Η καρδερίνα» της Ντόνα Ταρτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Ντόνα Ταρτ [Donna Tartt] «Η καρδερίνα» (νέα μτφρ. Μιχάλης Δελέγκος), το οποίο κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στον επάνω όροφο έκανε παγωνιά, καθώς τα...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

Είναι βιβλία που φέρνουν τις επιστήμες (κυρίως θετικές) πιο κοντά μας και τις κάνουν πιο εύληπτες και γοητευτικές. Επιλέγουμε ορισμένα από τα καλύτερα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. Κεντρική εικόνα: Ο Ράσελ Κρόου, ως ο μαθηματικός Τζον Νας, στην ταινία «Ενας υπέροχος άνθρωπος», του Ρον Χάουαρντ.

...
13 σημαντικοί σκηνοθέτες του κινηματογράφου που έγραψαν λογοτεχνία

13 σημαντικοί σκηνοθέτες του κινηματογράφου που έγραψαν λογοτεχνία

Αρκετοί σκηνοθέτες ασχολήθηκαν κάποια στιγμή στη ζωή τους με τη συγγραφή μυθοπλασίας και σε αυτό το άρθρο ξεχωρίσαμε δεκατρείς από αυτούς, που έχουν εκδώσει ερεθιστικά μυθιστορήματα και συλλογές διηγημάτων που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας. Στην κεντρική φωτογραφία, ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι [Pier Paolo Pasolini].

...
Τρεις νέες ποιητικές φωνές από τις εκδόσεις Ιωλκός

Τρεις νέες ποιητικές φωνές από τις εκδόσεις Ιωλκός

Τρεις ποιητικές συλλογές που μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ιωλκός και με τις οποίες τρεις νέοι ποιητές κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση.

Επιμέλεια: Book Press

Στην ποιητική συλλογή του Γιάννη Ξέστερνου  ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ