alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενη, η μεταφράστρια Αγγελική Νάτση, με αφορμή τα μυθιστορήματα του Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ «Δόκτωρ Γκλας» και «Το σοβαρό παιχνίδι» τα οποία κυκλοφορούν από εκδόσεις Printa.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Ψάχνω αδιάκοπα το τέλειο λογοτεχνικό βιβλίο που θα με εκπλήξει, θα με συγκινήσει, θα με ταρακουνήσει, θα με μαγέψει, θα με κάνει να το λατρέψω, ενίοτε να θέλω να το καταστρέψω. Δεν είμαστε όλοι ίδιοι, το ίδιο ισχύει και για τα βιβλία. Τίποτα δεν συγκρίνεται με τη χαρά του να ανακαλύψω ένα μικρό, άγνωστο, λογοτεχνικό –κατά προτίμηση μαύρο– διαμάντι και να το αναπαράγω με τρόπο που να αποδώσει τους θησαυρούς του στη μητρική μου γλώσσα, περιμένοντας ανυπόμονα να δω αν θα συγκινήσει και άλλους ανθρώπους. Η ιδιαίτερη περίπτωση του Σουηδού Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ είναι από μόνη της μια πρόκληση: μια περιθωριακή λογοτεχνική μορφή, διάσημη για σκάνδαλα προσωπικής φύσεως, που έμεινε για χρόνια στη σκιά του «μεγάλου» Στρίντμπεργκ, αλλά αγαπήθηκε παγκοσμίως μέσα από τις πρόσφατες μεταφράσεις του σε πολλές γλώσσες. Ό,τι του στέρησε η εποχή του και οι συμπατριώτες του, αρκούμενοι στους χαρακτηρισμούς «άσωτος», «αλκοολικός» και ενίοτε «διεφθαρμένος», του το χάρισε απλόχερα το μέλλον και ο κόσμος όλος. 

Η μετάφραση πρέπει να ρέει, πάντα βέβαια με σεβασμό στις ιδιαιτερότητες του πρωτοτύπου: όταν ο δημιουργός αφήνει ηθελημένα κάτι να «κλωτσήσει», ο μεταφραστής οφείλει να ακολουθήσει τους δρόμους του δημιουργού. Σίγουρα υπάρχει κάποιος λόγος για αυτό το «αγκάθι», που μάλιστα πρέπει να αναδειχθεί μέσω της μετάφρασης.

Το πρώτο βιβλίο του Σέντερμπεργκ που έπεσε στα χέρια μου ήταν ο Δόκτωρ Γκλας. Τον διάβασα μέσα σε δυο μέρες και κατάφερε να με κρατήσει άυπνη για μια βδομάδα. Ανάμεσα στις σουηδικές λέξεις διάβαζα πράγματα πολύ οικεία, πολύ «ελληνικά», απρόσμενα φιλοσοφικά: μια διαβρωτική ειρωνία που γκρεμίζει την καθεστηκυία λογική, μια τραγική θεώρηση της ζωής και της ανθρώπινης κατάστασης, μια βαθιά οδύνη κι έναν σπαραγμό διανθισμένο με λαμπρές στιγμές μαύρου χιούμορ, που σίγουρα υπερβαίνει τις «ψυχρές» σουηδικές νόρμες. Ο Δόκτωρ Γκλας με στοίχειωσε. Έγραψα μια μεταπτυχιακή εργασία στην οποία εξέτασα το μυθιστόρημα μέσα από το πρίσμα τεσσάρων διαφορετικών «τραγικών» θεωριών: Χέγκελ, Σοπενχάουερ, Νίτσε και Καμύ. Οι αντιδράσεις στη φιλοσοφική προσέγγιση του μέχρι πρότινος «αποπαιδιού» της σουηδικής λογοτεχνίας, ήταν ανέλπιστα θετικές. Η μετάφραση του κειμένου στα ελληνικά ήταν πλέον μονόδρομος. Ένιωθα ότι το κείμενο μού ήταν τόσο οικείο μετά την θεωρητική ανάλυση στην οποία το υπέβαλα (χωρίς τη θέλησή του), που πλέον είχε γίνει δικό μου. Με κάποιον περίεργο τρόπο λοιπόν, το οικειοποιήθηκα. Ο Δόκτωρ Γκλας μου «μιλούσε» και παρόλες τις δυσκολίες που γεννά η πολυσήμαντη γλώσσα του, ελπίζω ότι κατάφερα να τον φέρω στα «ελληνικά» μέτρα. Το δυσκολότερο στην μετάφραση της παλαιότερης λογοτεχνίας είναι η απόδοση της ατμόσφαιρας μιας ολόκληρης, μακρινής εποχής. Συχνά χρησιμοποιώ στη μετάφρασή μου στοιχεία καθαρεύουσας, πλήρως εναρμονισμένα με τη δημοτική. Με αυτόν τον τρόπο ελπίζω ότι κατάφερα να αποδώσω και τη διάσημη ειρωνική ατμόσφαιρα που διέπει ολόκληρο το κείμενο. Θεωρώ ότι η καλή μετάφραση οφείλει να βάλει τον αναγνώστη στο «πετσί» του κειμένου. Δεν διστάζω να προσθέσω κάτι απαραίτητο στην κατανόηση ή να αφαιρέσω κάτι που δεν ταιριάζει στον Έλληνα αναγνώστη. Η μετάφραση πρέπει να ρέει, πάντα βέβαια με σεβασμό στις ιδιαιτερότητες του πρωτοτύπου: όταν ο δημιουργός αφήνει ηθελημένα κάτι να «κλωτσήσει», ο μεταφραστής οφείλει να ακολουθήσει τους δρόμους του δημιουργού. Σίγουρα υπάρχει κάποιος λόγος για αυτό το «αγκάθι», που μάλιστα πρέπει να αναδειχθεί μέσω της μετάφρασης.

Κάποιες φορές έχω ανατρέξει σε αγγλικές, δανέζικες και γερμανικές μεταφράσεις, δεν το κάνω όμως συστηματικά αλλά μόνο σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης, μιας και έχω διαπιστώσει ότι συχνά, οι μεταφραστές απλά αποδίδουν αυτολεξί μια περίεργη έκφραση η σημασία της οποίας έχει χαθεί στο πέρασμα των χρόνων, χωρίς να δώσουν περισσότερη σημασία.

Το Σοβαρό Παιχνίδι, το διάσημο, αμφιλεγόμενο, ερωτικό μυθιστόρημα του Σέντερμπεργκ που σόκαρε τα ήθη και τα έθιμα της εποχής του, ήταν εξίσου απαιτητικό στη μετάφραση λόγω αρκετών αρχαϊκών, μή δόκιμων εκφράσεων που ούτε οι σύγχρονοι Σουηδοί γνωρίζουν. Σε αυτές τις περιπτώσεις, κάνω έρευνα για να ανακαλύψω τη σημασία της περίεργης έκφρασης, είτε μέσω ίντερνετ είτε ρωτώντας γηραιότερους που έχουν βαθύτερη αντίληψη της γλώσσας. Κάποιες φορές έχω ανατρέξει σε αγγλικές, δανέζικες και γερμανικές μεταφράσεις, δεν το κάνω όμως συστηματικά αλλά μόνο σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης, μιας και έχω διαπιστώσει ότι συχνά, οι μεταφραστές απλά αποδίδουν αυτολεξί μια περίεργη έκφραση η σημασία της οποίας έχει χαθεί στο πέρασμα των χρόνων, χωρίς να δώσουν περισσότερη σημασία. Για εμένα, είναι πολύ σημαντικό να ανακαλύψω την ακριβή σημασία της λέξης ή της φράσης. Στον Σέντερμπεργκ, ακόμη και κάτι φαινομενικά πολύ μικρό κι ασήμαντο, μπορεί να είναι αποφασιστικής σημασίας για την κατανόηση και ερμηνεία του κειμένου. Βάσει της εμπειρίας από την ενασχόλησή μου με τον συγκεκριμένο συγγραφέα, κάθε «τυχαία» λέξη μπορεί να αποτελεί έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους του οικοδομήματος της σκέψης του δημιουργού, και αυτό είναι κάτι το οποίο πάντα σέβομαι απόλυτα.

Η λογοτεχνική μετάφραση απέχει πολύ από το να είναι τόπος στατικός. Αντιθέτως, είναι δημιουργία και έκφραση, ένας ζωντανός οργανισμός που ζητάει αχόρταγα να τραφεί, να αυξηθεί, να πολλαπλασιαστεί. Ο μεταφραστής δημιουργεί ουσιαστικά το δικό του έργο, βάσει του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζει την «ουσία» του πρωτοτύπου.

Βέβαια, όταν κάποιος μεταφράζει λογοτεχνία και δη ερωτικό μυθιστόρημα, δεν αρκεί μόνο η επιστημονική, ακαδημαϊκή προσέγγιση της μετάφρασης. Το μεγάλο στοίχημα σε αυτήν την περίπτωση είναι η απόδοση της έντασης των συναισθημάτων. Οι λέξεις είναι παγωμένα, στερεοποιημένα μέρη του λόγου και μεταφράζονται χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες. Το δύσκολο μέρος της υπόθεσης είναι η αποτύπωση του συναισθήματος. «Ήταν εκεί ένα κρύο αρμυρό θαλασσόχορτο. Μα πιο βαθιά ένα ανθρώπινο συναίσθημα που μάτωνε», γράφει ο Ελύτης στη Μαρίνα των βράχων. Σε αυτό το ανθρώπινο, ματωμένο συναίσθημα αντανακλάται ο προσωπικός κόσμος του μεταφραστή: oι εμπειρίες του, το υπόβαθρό του, η βιοθεωρία του, τα πάθη του και, γιατί όχι, τα λάθη του. Η λογοτεχνική μετάφραση απέχει πολύ από το να είναι τόπος στατικός. Αντιθέτως, είναι δημιουργία και έκφραση, ένας ζωντανός οργανισμός που ζητάει αχόρταγα να τραφεί, να αυξηθεί, να πολλαπλασιαστεί. Ο μεταφραστής δημιουργεί ουσιαστικά το δικό του έργο, βάσει του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζει την «ουσία» του πρωτοτύπου. Ο καλός μεταφραστής είναι «ερμηνευτής» και ταυτόχρονα διευθυντής ορχήστρας: συμμετέχει σε μια μυστηριώδη ψυχολογική διαδικασία, στην οποία μετατρέπει χίλιες διαφορετικές παραμέτρους σε ένα σύνολο πολύ μεγαλύτερο από το άθροισμα των παραμέτρων του. Πρέπει να συντονίζει τη σκέψη του και να τη μεταβιβάζει με πειστικότητα. Η μετάφραση πρέπει να διέπεται από πειθαρχία και πάθος, γνώση και μαγεία, αντικειμενικότητα και βαθιά γνώση της ψυχολογίας των χαρακτήρων. Τη συνιστώ ανεπιφύλακτα σε όποιον επιθυμεί να εξερευνήσει τις λογοτεχνικές του δυνατότητες. Είναι μια ασφαλής πρόκληση και μια εξαιρετική άσκηση για όσους νιώθουν το κάλεσμα, αλλά δεν είναι ακόμη έτοιμοι να γράψουν –και να υπογράψουν– τα δικά τους δημιουργήματα. 

altInfo
Η Αγγελική Νάτση ζει στη Στοκχόλμη και ασχολείται με τη λογοτεχνία, τα αρχαία ελληνικά και τη μετάφραση.

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Η Εταιρεία Συγγραφέων αφιερώνει στη μνήμη του την επόμενη Ημέρα Ποίησης

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Η Εταιρεία Συγγραφέων αφιερώνει στη μνήμη του την επόμενη Ημέρα Ποίησης

Με ανακοίνωσή της η Εταιρεία Συγγραφέων αποχαιρετά των δύο φορές Πρόεδρό της Βασίλη Βασιλικό και ανακοινώνει ότι η Ημέρα Ποίησης 2024 θα είναι αφιερωμένη στη μνήμη του ανθρώπου που εισηγήθηκε στην UNESCO την 21 Μαρτίου ως Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης

...
Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Ένας αποχαιρετισμός από τον Αλέξη Ζήρα

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Ένας αποχαιρετισμός από τον Αλέξη Ζήρα

Ακολουθεί επιμνημόσυνο κείμενο του Αλέξη Ζήρα, πρώην Προέδρου της Εταιρείας Συγγραφέων, για τον Βασίλη Βασιλικό.

Ένας αποχαιρετισμός στον Βασίλη Βασιλικό

Για πολλά χρόνια, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1970 ως το κλείσιμο...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γιώργου Παναγή «Χωριό Ποτέμκιν», που κυκλοφορεί στις 28 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Τόπος. [Η έκφραση «Χωριό Ποτέµκιν» (ρωσικά: по­тёмкинские деревни) περιγράφει ένα κατασκεύασµα που έχει στόχο να αποκρύψει την αλήθεια ή να εξωραΐσει µια κατάσταση].

Επιμέλεια:...

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vučković] «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος), το οποίο κυκλοφορεί αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η ΜΠΑΝΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

Είναι βιβλία που φέρνουν τις επιστήμες (κυρίως θετικές) πιο κοντά μας και τις κάνουν πιο εύληπτες και γοητευτικές. Επιλέγουμε ορισμένα από τα καλύτερα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. Κεντρική εικόνα: Ο Ράσελ Κρόου, ως ο μαθηματικός Τζον Νας, στην ταινία «Ενας υπέροχος άνθρωπος», του Ρον Χάουαρντ.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ