Ούτε άγγελοι, ούτε πίθηκοι

Η επινόηση της «φυσικής επιλογής» ως μηχανισμού της εξέλιξης των ειδών από τον Δαρβίνο αναδιατάσσει τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο.

Του Δημήτρη Μαρίτσα

Πιθανόν κανένα άλλο βιβλίο στον κόσμο δε συνέβαλε τόσο πολύ στην κατανόηση του ανθρώπινου είδους όσο «Η καταγωγή των Ειδών» του Κάρολου Δαρβίνου. Πολυδιαβασμένο όσο λίγα, αναγνωρίστηκε, από την πρώτη ημέρα της έκδοσης του –24 Νοεμβρίου1859– ως μια ξεχωριστή συνεισφορά στο χώρο της επιστήμης, με μεγάλο εύρος θεμάτων, σε βάθος αντίληψη των γεγονότων και με άφθονα τεκμήρια που στοιχειοθετούσαν τις προτάσεις του.

Συγχρόνως δέχθηκε σφοδρή κριτική, διότι πρότεινε πως τα έμβια όντα δεν πρέπει να θεωρούνται ως κατασκευασμένα δημιουργήματα ενός θεϊκού σχεδιασμού, αλλά ως προϊόντα μιας εξ ολόκληρου φυσικής διεργασίας. Η επιλογή ανάμεσα σε πίθηκους ή αγγέλους, τον Δαρβίνο ή τη Βίβλο αναδείχθηκε ξαφνικά σε φλέγον ζήτημα για τους βικτωριανούς που πάσχιζαν να ευθυγραμμίσουν τις βαθιά ριζωμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις τους με τις νέες ανησυχητικές ιδέες περί εξέλιξης.

Στην πραγματικότητα, δεν επρόκειτο απλώς για ζήτημα διαφωνίας γύρω από την κυριολεκτική ερμηνεία της Βίβλου. Όπως εξηγεί η Janet Brown στο εξαιρετικό βιβλίο της «Δαρβίνος», ακόμη και τότε μόνο λίγοι άνθρωποι πίστευαν ότι ο Κήπος της Εδέμ υπήρξε πραγματικά. Οι πιο πολλοί προσλάμβαναν την εικόνα του Θεού ως ενός παντεπόπτη φρουρού που ρυθμίζει τα πάντα ώστε να λειτουργούν αποτελεσματικά. Ο σπουδαιότερος εκφραστής αυτής της αντίληψης ήταν ο αρχιδιάκονος William Paley ο οποίος θεωρούσε ότι η προσαρμογή των έμβιων όντων στο περιβάλλον είναι τέλεια, αποδεικνύοντας την ύπαρξη του Θεού. «Πώς θα μπορούσε να προκύψει ένας τόσο τέλειος σχεδιασμός», έλεγε ο Paley, «αν όχι από τα προσεκτικά χέρια ενός σχεδιαστή»; Αν βρίσκαμε τυχαία ένα καλοκουρδισμένο ρολόι, δεν θα ήταν απολύτως δικαιολογημένο να σκεφτούμε ότι κατασκευάστηκε από έναν επιδέξιο τεχνίτη σύμφωνα με κάποιο σχέδιο;

Το ράμφος των σπίνων διαφέρει από νησί σε νησί. Γιατί;

Εκτός από τη νομιμοποίηση που προσέφερε στον προτεσταντισμό, το επιχείρημα του θεϊκού σχεδιασμού ενίσχυε κάθε ιδέα περί ακλόνητης ιεραρχίας, κοινωνικής και πολιτικής. Στις αρχές του 19^ου αιώνα η Αγγλία πλησίασε στα πρόθυρα της επανάστασης όσο ποτέ άλλοτε: οι νωπές ακόμη μνήμες από τους Ναπολεόντειους Πόλεμους, οι συγκρούσεις των γαιοκτημόνων με τους βιομηχάνους, των εργατών με τα αφεντικά, και της επαρχίας με τη μητρόπολη φόβιζαν βαθιά το πολιτικό κατεστημένο της εποχής. Υπήρχε μια ευρέως διαδεδομένη ανησυχία γύρω από την διάδοση ιδεών που απειλούσαν την καθεστηκυία τάξη. Πρώτη θέση ανάμεσα σε αυτές κατείχαν οι ιδέες περί οποιασδήποτε μορφής εξέλιξης.

alt Την επιχειρηματολογία του Paley για τα θαύματα της φύσης συμμεριζόταν στα νεανικά του χρόνια και ο ίδιος ο Δαρβίνος. Συνέβησαν όμως τρία γεγονότα που άλλαξαν άρδην τη θέαση του για τον κόσμο. Το πρώτο από αυτά είναι το περίφημο ταξίδι με το υδρογραφικό πλοίο Beagle στα πέρατα της Γης. Τις εντυπώσεις του κατέγραψε στο «Ταξιδεύοντας με το Μπίγκλ». Λίγοι νέοι άντρες είχαν ποτέ μια ευκαιρία να δουν τον κόσμο στην ολότητά του. Ακόμη λιγότεροι, επισημαίνει στο «Δαρβίνος» ο Mark Ridley από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, διέθεταν την ικανότητα του νεαρού, τότε, φυσιοδίφη να παρατηρεί και να θέτει ερωτήσεις. Στα νησιά Γκαλάπαγκος, για παράδειγμα, το ράμφος των σπίνων άλλαζε από νησί σε νησί. Για ποιο λόγο, αναρωτιόταν, ο Θεός μπήκε στον κόπο να προικίσει αυτό το είδος με ανεπαίσθητες διάφορες μεταξύ των ατόμων του;

Βρήκε μια πρώτη απάντηση διαβάζοντας στη διάρκεια του ταξιδιού τις «Αρχές Γεωλογίας» του Charles Lyell. Ο επιστήμονας αυτός θεωρούσε πως οι παραμικρές μεταβολές στις καιρικές συνθήκες, το λιώσιμο των πάγων ή οι σεισμοί, οδηγούσαν με την πάροδο του χρόνου σε δραματικές μεταμορφώσεις στην επιφάνεια της γης. Δεν λέμε ότι μια σταγόνα μπορεί να τρυπήσει ένα βράχο, όχι με τη δύναμή της, αλλά με την υπομονή και την επιμονή της; Ο Δαρβίνος σκέφτηκε πως με αυτή την ιδέα μπορούσε να εξηγήσει την εξέλιξη των έμβιων όντων. Μήπως τελικά όλα αυτά τα είδη των σπίνων είναι αποτέλεσμα της προσαρμογής, με την πάροδο του χρόνου, ενός αρχικού είδους στις ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος του κάθε νησιού;

Η φυσική επιλογή

Εκείνο που του έλειπε ήταν ένας μηχανισμός, μια «θεωρία ως γνώμονας», που θα εξηγούσε την εξελικτική διαδικασία.

Εκείνο που του έλειπε ήταν ένας μηχανισμός, μια «θεωρία ως γνώμονας», που θα εξηγούσε την εξελικτική διαδικασία. Θα τη βρει μερικά χρόνια αργότερα διαβάζοντας τον Malthus, ειδήμονα στην πληθυσμιακή ανάπτυξη. Σχεδόν παραφράζοντάς τον θα υποστηρίξει ότι στη φύση γεννιέται υπερβολικός αριθμός ατόμων. Μαίνεται πόλεμος, ένας αγώνας για την ύπαρξη. Δεδομένου ότι κανένας σπίνος, καμία αγελάδα και κανένα λιοντάρι δεν είναι πανομοιότυπο με κάποιο άλλο, η φύση «επιλέγει» τα άτομα με εκείνα τα χαρακτηριστικά που προσαρμόζονται καλύτερα στο περιβάλλον ώστε να εξασφαλιστεί η επιβίωση τους. Αυτοί οι επιζώντες αποκτούν κατά κανόνα απόγονους οι οποίοι και κληρονομούν αυτά τα χαρακτηριστικά. Αν αυτή η ενέργεια επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά, τότε με την πάροδο του χρόνου η τάση για προσαρμογή στο περιβάλλον είναι δυνατόν να καταλήξει σε εντελώς νέα ζώα και φυτά.

Αυτό το μηχανισμό ο Δαρβίνος τον ονόμασε φυσική επιλογή. Η δύναμη της δεν είναι ακαριαία αλλά συσσωρευτική επειδή λειτουργεί με το πέρασμα του χρόνου. Και μάλιστα χωρίς δεδομένη κατεύθυνση ή σκοπό. Η έννοια της προόδου είναι άγνωστη στη φύση. Καμία εσωτερική προσπάθεια ή θεϊκή δύναμη δεν είναι σε θέση να στρέψει τις προσαρμοστικές αλλαγές σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Οι οργανισμοί μεταβάλλονται απλώς τυχαία. Ένας καλά προσαρμοσμένος οργανισμός μπορεί να είναι απλούστατος. Το έντομο είναι τόσο θαυμαστά προσαρμοσμένο όσο και ο άνθρωπος.

Μολονότι κατέληξε σταδιακά να αμφισβητεί τη Βίβλο ως έγκυρη καταγραφή γεγονότων ο Δαρβίνος δεν είχε ποτέ την πρόθεση να αποκηρύξει τη πίστη του εν μέρει λόγω της υψηλής εκτίμησης που έτρεφε για τα θαύματα της φύσης. Επιπλέον, μολονότι εξηγούσε πως όλοι οι οργανισμοί εξελίχθηκαν από μια πρωτογενή μορφή δεν ήταν σε θέση να εξηγήσει πώς δημιουργήθηκε αυτή η πρώτη μορφή ζωής. Είναι ασφαλέστερο να τον θεωρήσουμε αγνωστικιστή, παρά άθεο.

Για το ευρύ κοινό όμως ο Δαρβίνος είχε «σκοτώσει» την ιδέα του Θεού. Άραγε, εφόσον οι άνθρωποι δεν ήταν πλέον υπόλογοι στο Δημιουργό τους, ήταν ελεύθεροι να κάνουν ότι θέλουν, χωρίς κανέναν απολύτως ηθικό περιορισμό; Ποιος είναι ο σκοπός του κόσμου μας αν δεν υπάρχει αρετή; Πολλά από αυτά τα ερωτήματα είναι άκρως επίμαχα ακόμη και σήμερα. Η συγγραφή και η επικριτική υποδοχή της «Καταγωγής» δεν εξοβελίστηκαν ποτέ σε κάποιο κλειστό επιστημονικό σύμπαν. Η ιστορία της είναι, από ορισμένες απόψεις, η ιστορία του σύγχρονου κόσμου.

Δημήτρης Μαρίτσας