Χορεύοντας με τις λέξεις των άλλων

Το καλοκαίρι, το έχουμε ξαναγράψει, είναι η περίοδος του χρόνου που μας επιτρέπει περισσότερο να συγκεντρωθούμε και να διαβάσουμε απαιτητικά αναγνώσματα, στη θέα των οποίων συχνά τρομάζουμε μέσα στην ασθμαίνουσα καθημερινότητα. Διαλέξαμε βιβλία που, με εξαίρεση ένα, γράφτηκαν από Έλληνες και τα οποία, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σχετίζονται με τη λογοτεχνία.

Στο βιβλίο της Τίποτα δεν χαρίζεται (εκδ. Πατάκη) η Μάρω Δούκα συγκέντρωσε κείμενά της που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά μεταξύ 1993 και 2005, κι αποτελεί συνέχεια της παρόμοιας συλλογής κειμένων της με τον τίτλο Ο πεζογράφος και το πιθάρι του (1992). Όπως και στο Πιθάρι, έτσι και εδώ, τα άλλοτε δημοσιευμένα κείμενα προλογίζονται από εισαγωγικά κείμενα που γράφτηκαν από τη συγγραφέα για τις ανάγκες της έκδοσης, φωτίζοντας τη «στιγμή» της αρχικής συγγραφής και προσδίδοντας στην όλη έκδοση ιδιαίτερο πλούτο και βαθύ αίσθημα. Περισσότερα για το βιβλίο και για τη συγγραφέα μπορείτε να βρείτε στην εκ βαθέων κουβέντα που είχαμε πρόσφατα μαζί της, υπό τον τίτλο Συνομιλώντας με τη Μάρω Δούκα.

Όπως κι αν τοποθετείται κανείς απέναντι στις απόψεις του, είτε αυτές αφορούν τη λογοτεχνία είτε την ελληνική ιστορία, ο Νάσος Βαγενάς είναι ένας από τους πιο απολαυστικούς στην ανάγνωση θεωρητικούς της λογοτεχνίας και της κουλτούρας. Τα κείμενά του διακρίνονται από διαύγεια και συνεκτικότητα, καθαρή και ακριβέστατη γλώσσα, και παρά τον συχνά πολεμικό χαρακτήρα τους διακρίνει κανείς σε αυτά ένα είδος σπάνιας διανοητικής εντιμότητας. Η μελέτη του με τον τίτλο Η παραμόρφωση του Καρυωτάκη (που αρχικά διαβάστηκε στο πλαίσιο διαλέξεων του Ιδρύματος Τάκης Σινόπουλος και στη συνέχεια δημοσιεύτηκε σε επιφυλλίδες στην εφημερίδα «Το Βήμα») κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2005 από την Ίνδικτο, ενώ η πρόσφατη «επαυξημένη» έκδοση από τη Μικρή Άρκτο περιλαμβάνει δυο επιπλέον μελέτες, που εμπλουτίζουν και συμπληρώνουν το συνολικό αποτύπωμα της παρέμβασης του Βαγενά στην πρόσληψη και «παρανάγνωση», σύμφωνα με τη δική του διατύπωση, του Καρυωτάκη. Ένα βιβλίο μικρό το δέμας αλλά βαθύ και ουσιαστικό.

Γράφοντας εισαγωγικά για «απαιτητικά αναγνώσματα», δύσκολα μπορεί κανείς να προσπεράσει τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Λειτουργώντας ως τμήμα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, οι ΠΕΚ προσφέρουν βιβλία εξαιρετικής ποιότητας και επιμέλειας σε μια σειρά από τομείς που εκτείνονται από τη φιλολογία (οι επανεκδόσεις κλασικών έργων της ελληνικής γραμματείας σχολιασμένες εκτενώς από διακεκριμένους μελετητές είναι αληθινά «κοσμήματα») έως την εκλαϊκευμένη επιστήμη ή τις Τέχνες, επιτυγχάνοντας έτσι να αντλούν πόρους από την κοινωνία των πολιτών προς την οποία απευθύνεται το έργο τους. Η συλλογή κειμένων του Σταύρου Ζουμπουλάκη Ο στεναγμός των πενήτων – Δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη περιλαμβάνει ήδη δημοσιευμένα και τρία αδημοσίευτα κείμενά του για τον σκιαθίτη, όλα διαμαντάκια φιλολογικού στοχασμού και ψύχραιμης πολεμικής. Αρκεί να διαβάσει κανείς το επικριτικό για τον Κ.Θ. Δημαρά κείμενο (ο οποίος απαξίωνε διαχρονικά του Παπαδιαμάντη), το αντίστοιχο κείμενο για τον Λορεντζάτο (ο οποίος, κάποια στιγμή, ανήγαγε τον σκιαθίτη σε πνευματικό ταγό), σε συνδυασμό με την «διαφωνία» του με τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο, για να αντιληφθεί κανείς τη λεπτή γραμμή πάνω στην οποία κινείται η σκέψη και το αίσθημα του Ζουμπουλάκη για τη σημασία του έργου του Παπαδιαμάντη, αλλά και γενικότερα. Κλείνοντας αυτή τη μικρή ενότητα, σχεδόν φυσικά έρχεται να προστεθεί στα δυο προαναφερθέντα βιβλία η «προσφορά αγάπης» στον συγγραφέα του Χαμένου Κέντρου, για τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του, από τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο, με τον τίτλο Για τον Ζήσιμο Λορεντζάτο (εκδ. Ίκαρος). Ο Τριανταφυλλόπουλος, όπως μας προϊδεάζει ο Ζουμπουλάκης, υπήρξε μαθητής του Λορεντζάτου και θαυμαστής του μέχρι το τέλος. Όχι τυχαία, το τομίδιο ξεκινά με την ομιλία του για τα ογδοντάχρονα του Λορεντζάτου, στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν το 1995, στην οποία περιγράφεται η αγαλίαση που ένιωσε ο Ν.Δ.Τ. πολλά χρόνια πριν, στα 1961, όταν διάβασε για πρώτη φορά στον Ταχυδρόμο τις θέσεις του Λορεντζάτου για τον Παπαδιαμάντη, που σε αντιδιαστολή με τις θέσεις του για διακεκριμένους ξένους ποιητές (βλ. Τ.Σ. Έλιοτ κ.ά) ήταν ενθουσιώδεις. Είναι, πιστεύουμε, προφανές, ότι τα τέσσερα αυτά βιβλία συνδέονται με ποικίλες «υπόγειες διαδρομές» και συνιστούν, στο σύνολό τους, μια γόνιμη και ζωηρή συνομιλία.

Για τη σχέση του Τσίρκα με τον Σεφέρη και τις διακυμάνσεις της μέσα στις δεκαετίες, ο ιστορικός και διπλωμάτης Γιώργος Γεωργής έγραψε ένα μεστό βιβλίο που περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας τους, με τον τίτλο Η συνάντηση Στρατή Τσίρκα Γιώργου Σεφέρη – Μια φιλία που βράδυνε (εκδ. Καστανιώτη). Αξίζει να σημειώσουμε, ή να υπενθυμίσουμε, ότι ακόμη και τον τόσο χαρακτηριστικό τίτλο της Τριλογίας του, ο Τσίρκας τον «χρωστάει» στον Σεφέρη, και τους στίχους του από το ποίημα «Ο Στρατής Θαλασσινός στη νεκρή θάλασσα»: Ιερουσαλήμ, ακυβέρνητη πολιτεία / Ιερουσαλήμ, πολιτεία της προσφυγιάς. Ο Τσίρκας, όπως υπογραμμίζει ο Γεωργής, είχε αναγνωρίσει τη θετική συνεισφορά του Σεφέρη στα χρόνια της Μέσης Ανατολής (1941-1944) και σε διάφορες φάσεις διαφοροποιήθηκε από τη στάση της Αριστεράς απέναντι στον ποιητή, φτάνοντας στο τέλος να είναι ένας από τους παραστάτες στο φέρετρό του. Από την άλλη, ο φιλόλογος και ποιητής Γιώργος Βαρθαλίτης επιχειρεί μια κάθετη τομή στο έργο του Αλεξανδρινού, συλλέγοντας σε ένα τόμο μια σειρά από άρθρα υπό τον τίτλο Η μέθοδος του Κ.Π. Καβάφη (εκδ. Gutenberg). Δύσκολα μπορεί κανείς να αποφανθεί αν ο φιλόδοξος τίτλος τελικά δικαιώνεται, ωστόσο τα κείμενα διαβάζονται με αδιάπτωτο ενδιαφέρον και αναδεικνύεται ο Καβάφης ως «ιστορικός ποιητής». Τελικά, και ο 21ος αιώνας φαίνεται ότι θα είναι ένας αιώνας Καβάφη, μια και η γοητεία που εξακολουθεί να ασκεί ο Αλεξανδρινός στους νεότερους ποιητές και μελετητές μας χαρίζει διαρκώς καινούργιες αναγνώσεις. Τέλος, επανεκδόθηκε, είκοσι επτά χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση (1989), ένα εμβληματικό βιβλίο για την σύγχρονη ελληνική ποίηση, το περίφημο Η γενιά του ΄70 του Κώστα Παπαγεωργίου (εκδ. Κέδρος), ξανακοιταγμένο από τον κριτικό και ποιητή, ζυγοσταθμισμένο με την εκ των υστέρων γνώση. Μετά την περιώνυμη Γενιά του ΄30, ήταν ίσως η πρώτη φορά (κι ενδεχομένως η τελευταία) που έγινε τόσο μεγάλη συζήτηση για μια «γενιά», που περιλαμβάνει σήμερα στους κόλπους της σχεδόν όλους τους σημαντικούς σύγχρονους ποιητές, τους τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους, ανάμεσα στους οποίους ήταν οι Γιάννης Βαρβέρης, Γιάννης Κοντός, Μαρία Κυρτζάκη, Στέφανος Μπεκατώρος, Αργύρης Χιόνης, για να περιοριστούμε μόνο σε όσους έχουν πλέον αποδημήσει.

Η δίτομη έκδοση με τα Κριτικά Κείμενα του Άγγελου Βλάχου δεν απευθύνεται στο ευρύ κοινό, αλλά είναι από τις προσφορές που χρειάζεται να μνημονεύουμε, μια και βοηθούν ώστε να συγκροτηθεί σε σώμα η σύγχρονη γραμματεία και γραμματολογία μας, και που μονάχα θεσμοί όπως το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη μπορούν να φέρουν σε πέρας. Ο πρώτος τόμος, που περιλαμβάνει Φιλολογικά και άλλα κείμενα εκδόθηκε με τη φιλολογική επιμέλεια της Άννας Χρυσόγελου - Κάτση, ενώ ο δεύτερος, με τα Θεατρικά, με τη φιλολογική επιμέλεια των Άννας Χρυσόγελου - Κάτση και Ευαγγελία Δάλκου. Τη γενική φιλολογική εποπτεία του έργου, που είναι εξαιρετικής τυπογραφικής επιμέλειας και αισθητικής, έχει ο επίτιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννης Παπακώστας.

Από την άλλη, ο Νάνος Βαλαωρίτης είχε την τύχη να δει εν ζωή να συγκεντρώνονται σε έναν τόμο 500 σελίδων το σύνολο του σημαντικού κριτικού του έργου, με τον τίτλο Για μια θεωρία της Γραφής Γ΄ - από το κείμενο στο υπερκείμενο (φιλ. επιμέλεια Άννα Μαράντη, εκδ. Ψυχογιός). Περιλαμβάνει κείμενα από το 1946 έως πρόσφατα και αποτυπώνει, σε δύο μέρη, την εξέλιξη και την πορεία του Βαλαωρίτη, στο πρώτο μέρος με θεωρητικά κείμενα και στο δεύτερο μέρος με κριτικές πάνω σε συγκεκριμένα έργα ή ποιήματα. Ένα σημαντικό βιβλίο που αξίζει να επισημαίνεται, έστω κι αν, όπως και τα Κριτικά κείμενα του Άγγελου Βλάχου, εξ’ αντικειμένου απευθύνεται σε ένα πιο ειδικό κοινό γνωστών και μελετητών των λογοτεχνικών θεωριών. Αντίστοιχα, στον τόμο Το κόκκινο της φωτιάς (εκδ. Γαβριηλίδη), η συγγραφέας και πανεπιστημιακός Αλεξάνδρα Δεληγιώργη συγκέντρωσε μεγάλο όγκο κειμένων της για τη σημασία και τη λειτουργία της λογοτεχνίας, ενώ περιλαμβάνει Παράρτημα με κριτικά κείμενά της για λογοτέχνες-σταθμούς της παγκόσμιας γραμματείας, από τον Θερβάντες μέχρι τον Γιόζεφ Ροτ. Όσο για τον υπότιτλο Μικρό εγχειρίδιο λογοτεχνίας, μάλλον ειρωνικά θα πρέπει να τον εκλάβουμε, μια και το βιβλίο πλησιάζει τις 280 πυκνές –τυπογραφικά και νοηματικά– σελίδες.

Η μελέτη Ποίηση και πολεμική – Μια βιογραφία του Γιώργου Κοτζιούλα (εκδ. Κίχλη), της Αθηνάς Βογιατζόγλου, συντονίζεται με ανησυχίες και διεργασίες των ημερών μας κι έχει ήδη προσεχθεί από τους φιλέρευνους αναγνώστες αλλά και από την κριτική (πρόσφατα, τιμήθηκε με το βραβείο Δοκιμίου του ηλεκτρονικού περιοδικού Ο Αναγνώστης). Ο ποιητής-πεζογράφος-κριτικός-μεταφραστής από την Ήπειρο υπήρξε μέχρι σήμερα παραγνωρισμένος –εξαιτίας ίσως της «στράτευσής του» σε μια αντιμοντερνιστική θεώρηση της λογοτεχνίας σε μια εποχή που ο μοντερνισμός ήταν στο απόγειό του– και με το ιδιαίτερα καλογραμμένο δοκίμιό της η Βογιατζόγλου μας βοηθάει να ξαναδούμε ζητήματα που έχουν σχέση με την πρόσληψη του μοντερνισμού στη χώρα μας, τη σχέση μας με την παράδοση και την κλασική λογοτεχνία, αλλά και να γνωρίσουμε καλύτερα το έργο του ίδιου του δημιουργού. Έμμεση κριτική στον Μοντερνισμό, από άλλη γωνία και από άλλο «ύψος», θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι επιχείρησε και ο διαπρεπής κριτικός-ιστορικός-θεωρητικός της λογοτεχνίας M.H. Abrams στο βιβλίο του Ο καθρέφτης και το φως - Ρομαντική θεωρία και κριτική παράδοση (μτφρ. Άρης Μπερλής, εκδ. Κριτική). Το εντυπωσιακό σε όγκο και εύρος αυτό βιβλίο, από το 1954 που πρωτοκυκλοφόρησε θεωρήθηκε σταθμός στην νεότερη φιλολογία και βασικό έργο για την αποκατάσταση της εγκυρότητας του Ρομαντισμού. Στα ελληνικά ευτύχησε να εκδοθεί σε έναν τόμο των 650 σελίδων, σε ποιοτικό χαρτί και με άρτια αισθητική από τις εκδόσεις Κριτική, σε μετάφραση του Άρη Μπερλή. Βιβλίο αναφοράς, από αυτά που τυπώνονται για να μείνουν.

Αλλάζοντας πεδίο, αλλά συνεχίζοντας με στιβαρές εκδόσεις και ποιοτικά κείμενα, η Γεωργία Παπαδάκη κατέθεσε μια θαυμάσια μελέτη για τον μεγάλο τραγικό ποιητή, στο βιβλίο της Σοφοκλής – Η «μέλισσα» του αρχαίου ποιητικού λόγου, Μια περιήγηση στο σωζόμενο έργο του (εκδ. Εκκρεμές). Στο βιβλίο εξετάζονται ένα προς ένα τα επτά σωζόμενα έργα του Σοφοκλή, με αναφορές στην εποχή που γράφτηκαν, στη διδασκαλία τους, στην πρόσληψή τους, ενώ περιλαμβάνονται μεγάλα τμήματα από τα έργα σε μετάφραση της συγγραφέως, σε αντιπαραβολή με το αρχαίο κείμενο. Θυμίζουμε ότι από την ίδια συγγραφέα έχει προηγηθεί το δοκίμιό της για τον Αισχύλο, Ο ποιητής του μεγαλοπρεπούς και του τιτανικού, ενώ από τις εκδόσεις Εκκρεμές έχει επίσης κυκλοφορήσει το μεγαλεπήβολο έργο της Μούσας άγγιγμα – Ένα απάνθισμα δεκατριών αιώνων ελληνικής ποίησης, όπου συγκεντρώνονται ποιήματα από τον 6o π.Χ έως τον 6o μ.Χ. αιώνα.

Για τελευταίο άφησα ένα πραγματικά απολαυστικό βιβλίο, που συνάμα αποτελεί και μια θαυμάσια έκδοση, προϊόν δουλειάς των δυο επιμελητών, του Γιάννη Παπακώστα και του Παντελή Μπουκάλα, καθώς βέβαια και του Σταύρου Πετσόπουλου που επιμελείται όλες τις εκδόσεις της Άγρας. Ο λόγος για το έργο Ανδρέας Λασκαράτος, Δημοτικά τραγουδάκια εθνικά μαζευμένα από τους τραγουδιστάδες εις το Ληξούρι (Κεφαλληνία-Επαρχία Πάλης), τους 1842, (εκδ. Άγρα) που αποτελεί την έκδοση σε βιβλίο μιας ανυπόγραφης χειρόγραφης συλλογής που περιλαμβάνει δημοτικά τραγούδια. Χάρη στην έρευνα του Γιάννη Παπακώστα, το εν λόγω χειρόγραφο αποδίδεται με σχετική βεβαιότητα πλέον στον σατυρικό ποιητή-λόγιο-αγωνιστή Ανδρέα Λασκαράτο, και είναι προϊόν δικής του αναζήτησης στα ταξίδια του ανά τη χώρα. Το βιβλίο μοιράζεται σχεδόν στα δύο: το πρώτο μέρος καταλαμβάνουν οι εξαιρετικές εισαγωγές των δύο επιμελητών, ενώ στο δεύτερο μεταφέρονται, διορθωμένα στην ορθογραφία τους, τα εν λόγω τραγούδια και στιχουργήματα, συνοδευμένα από, ενίοτε αναλυτικά, σχόλια του Λασκαράτου. Ένα θαυμάσιο βιβλίο, που συνδέει την υψηλή ποίηση με το δημοτικό τραγούδι, και την ίδια στιγμή αποθησαυρίζει τραγούδια που, όπως το λέει και ο τίτλος, είναι «μαζευμένα» κατευθείαν από τους «τραγουδιστάδες». Ολοκληρώνοντας αυτή την περιήγηση σε καλά βιβλία, ιδού το τελευταίο από τα 101 τετράστιχα: «Σύρε, πουλί μου, στο καλό / θυμήσου να γυρίσεις. / Τα λόγια που εμιλήσαμε / να μην τ’ αλησμονήσεις». 

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.