Intersex άτομα, το «Ι» στο ΛΟΑΤΚΙ – 7 βιβλία που βάζουν σε τάξη τη συζήτηση με την Ιμάν Κελίφ στους Ολυμπιακούς

Ο ιστορικός πλέον αγώνας πυγμαχίας μεταξύ των δύο αθλητριών, της Αλγερινής Ιμάν Κελίφ και της Ιταλίδας Άντζελα Καρίνι, στους Ολυμπιακούς αγώνες του Παρισιού, άνοιξε μια μεγάλη συζήτηση για το φύλο. Ο όρος «συζήτηση» βεβαίως είναι μάλλον υπερβολικά ήπιος αν εξετάσει κανείς τη βία που εκφράστηκε από μεγάλο μέρος του κυβερνοχώρου εις βάρος της έμφυλης διαφορετικότητας της Ιμάν Κελίφ. 

Λεκτική βία που ίσως έχει τις ρίζες της και σε έναν πολυεπίπεδο φοβικό λόγο, που προέρχεται από τρανσφοβία, ιντερσεξοφοβία και αποικιοκρατικό ρατσισμό, μιας και η Ιμάν Κελίφ κατάγεται από την Αλγερία, χώρα της βόρειας Αφρικής, ενώ η Άντζελα Καρίνι από χώρα της Δύσης, την Ιταλία.

Αρχικά, η αθλήτρια ταυτοποιήθηκε από μεγάλο μέρος του Τύπου ως «τρανς» και πολλοί ανέφεραν πως σε αυτή την περίπτωση το καλύτερο θα ήταν να αγωνίζονταν οι τρανς αθλητές, αθλήτριες και τα μη δυαδικά άτομα σε ξεχωριστές κατηγορίες. Ωστόσο, κάτι τέτοιο φαίνεται να μην λαμβάνει υπόψη το πώς λειτουργεί ο αθλητισμός εν γένει.

To πλεονέκτημα της σωματοδομής

Τα πλεονεκτήματα λόγω σωματοδομής του εκάστοτε ατόμου δεν είναι ενάντια στο αθλητικό πνεύμα, ούτε άλλωστε σε κάθε άθλημα υπάρχουν ξεχωριστές σωματικές κατηγοριοποιήσεις για τους συναγωνιστές. Αντιθέτως, σωματικά πλεονεκτήματα cis ατόμων αγκαλιάζονται ως «χαρισματικά» σε πολλά αθλήματα και δεν θεωρούνται λόγος για να εξαιρεθούν αυτά τα άτομα έναντι άλλων που δεν γεννήθηκαν με αυτά τα πλεονεκτήματα. Υπάρχουν μάλιστα έρευνες που αποδεικνύουν πως τα trans άτομα που έχουν προχωρήσει σε ορμονική θεραπεία, παρουσιάζουν επιδόσεις ανάλογες με το φύλο προσδιορισμού τους και όχι το φύλο που τους αποδόθηκε στη γέννηση.

Είναι αρκετά επισφαλές να θεωρούμε τα σώματα των trans (διεμφυλικών) ή των intersex (μεσοφυλικών) ατόμων ως έχοντα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αφού τα χαρακτηριστικά του κάθε σώματος, καθορίζονται από τις εμπειρίες, το γενετικό και ορμονικό προφίλ.

Άλλωστε, είναι αρκετά επισφαλές να θεωρούμε τα σώματα των trans (διεμφυλικών) ή των intersex (μεσοφυλικών) ατόμων ως έχοντα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αφού τα χαρακτηριστικά του κάθε σώματος καθορίζονται από τις εμπειρίες, το γενετικό και ορμονικό προφίλ, καθώς και τις επιλογές του εκάστοτε ατόμου, είτε είναι trans είτε cis. Μια trans γυναίκα, για παράδειγμα, που δεν εκτέθηκε σε ανδρογόνα κατά την εφηβεία, δεν θα έχει τον ίδιο βαθμό ανάπτυξης του σκελετού και των μυών. Αυτό ούτως ή άλλως καθορίζεται συχνά από οικογενειακούς/ατομικούς παράγοντες και όχι αποκλειστικά από το φύλο.

Ακόμα και σε οικονομικό-κοινωνικό επίπεδο ισχύει η ίδια αναλογία. Ένας αθλητής που προέρχεται από ευκατάστατη οικογένεια θα διαθέτει μεγαλώνοντας καλύτερες υποδομές προπόνησης από έναν αθλητή χωρίς την αντίστοιχη οικονομική ευμάρεια.

Επιπλέον, οι απόψεις της εξαίρεσης των τρανς και intersex ατόμων από τον αθλητισμό, μοιάζουν να ανακυκλώνουν ρατσιστικές αντιλήψεις του παρελθόντος όταν μαύροι αθλητές εξαιρούνταν από τους Ολυμπιακούς λόγω των διαδεδομένων πεποιθήσεων φυλετικής διαφορετικότητας, η οποία, σε σύγκριση με τους λευκούς, ήταν, υποτίθεται, δραστικά κατώτερη. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, αυτές οι ρατσιστικές αντιλήψεις βασίστηκαν σε ένα επιχείρημα που ακούστηκε αρκετά αυτές τις ημέρες, δηλαδή σε μια υποτιθέμενη εγγενή διαφορετικότητα μεταξύ των τρανς γυναικών και των cis γυναικών, κατά αναλογία με την εξίσου υποτιθέμενη διαφορετικότητα μεταξύ ενός λευκού και ενός μαύρου σώματος.

Συγκεκριμένα, στο ψευδεπιστημονικό βιβλίο Types of Mankind (1854) γραμμένο από τους Josiah C. Nott και George Glibbon, ο επιστημονικός ρατσισμός κορυφώνεται καθώς υποστηρίζεται η άποψη πως οι μαύροι άνθρωποι είναι κληρονομικά κατώτεροι από τους λευκούς και εμφανίζουν ζωικές συμπεριφορές. Συναφείς απόψεις φαίνεται να υιοθετήθηκαν στο χώρο των αθλημάτων και τον 20ο αιώνα, ακόμα και τις δεκαετίες που οι μαύροι αθλητές μπορούσαν πλέον να αγωνίζονται με τους λευκούς. Ο αθλητικός σχολιαστής Jimmy Snyder έκανε το 1988 σε συνέντευξή του ορισμένα αμφιλεγόμενα σχόλια τα οποία, αν και προκάλεσαν αντιδράσεις και οδηγήσαν στην απόλυσή του, βρίσκουν ακόμα και σήμερα υποστηρικτές. Κατά τον Snyder, όταν ρωτήθηκε γιατί οι μαύροι αθλητές υπερτερούν των λευκών, υποστήριξε ότι υπάρχουν «γενετικοί παράγοντες» καθώς τα σώματα των μαύρων έχουν εξελιχθεί να είναι δυνατότερα λόγω ευγονικής αναπαραγωγής κατά τα χρόνια της δουλείας.

Επιστημονική αποδόμηση

Ευτυχώς αυτές οι απόψεις έχουν αποδομηθεί επιστημονικά. Ωστόσο οι αντίστοιχες απόψεις στο έμφυλο πεδίο φαίνεται να βρίσκουν ακόμα αντίκρισμα σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Μετά την αποκάλυψη πως η Κελίφ είναι στην πραγματικότητα intersex ένας ακατάσχετος φοβικός λόγος για το φάσμα του βιολογικού φύλου διακινήθηκε σε ψηφιακούς χώρους. Αυτό αποδεικνύει πως υπάρχει μικρή έως μηδενική επαφή των πολιτών με επιστημονικές εργασίες δεκαετιών καθώς και την αντίστοιχη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία που καταπιάνεται με τη φασματικότητα του βιολογικού φύλου.

Αποτέλεσμα αυτής της αποξένωσης του Έλληνα αναγνώστη από αντίστοιχα βιβλία είναι η παράδοσή του σε έναν αντιδραστικό λόγο που υπολείπεται επιστημονικών επιχειρημάτων. Ειδικότερα, μεγάλο μέρος της επιστημονικής βιβλιογραφίας που προτάθηκε είναι απαρχαιωμένο και βασίζεται σε έναν παραδοσιακό επιστημονικό εσενσιαλισμό που δεν ανταποκρίνεται στην αναγκαιότητα της σύγχρονης επιστήμης για απαγκίστρωσή της από ιδεολογικά κωλύματα.

Δίπολο δύο άκρων

Πώς όμως πρόκειται περί ιδεολογίας η πεποίθηση πως το βιολογικό φύλο αφορά ένα ανεπαρκές δίπολο δύο άκρων, δηλαδή ενός άνδρα και μιας γυναίκας;

Tον 18ο αιώνα η εντυπωσιακή ανάπτυξη της ανατομίας έφερε στο προσκήνιο την αναγκαιότητα μιας αφήγησης έμφυλων σεξουαλικών διαφορών πέραν των γεννητικών οργάνων.

Στις απαρχές της επιστημονικής σκέψης, οι επικρατούσες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και η ανισότητα πέρασαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ως θέσφατα αλήθειας στις πρώτες ανακαλύψεις. Έτσι, ο αριστοτελικός μισογυνισμός και οι ιπποκρατικές απλουστεύσεις -που ακολουθούσαν βεβαίως τις γενικότερες αντιλήψεις που επικρατούσαν στην κλασική αρχαιότητα, παρά την σαφή πολιτιστική πρόοδο που παρατηρούνταν σε άλλους τομείς- επηρέασαν καταλυτικά τα επιστημονικά συγγράματα της επιστημονικής άνθησης που γνώρισε η ύστερη Αναγέννηση και τα οποία επέδρασαν με τη σειρά τους και στην έκφανση του επιστημονικού λόγου τους επόμενους αιώνες.

Tον 18ο αιώνα η εντυπωσιακή ανάπτυξη της ανατομίας έφερε στο προσκήνιο την αναγκαιότητα μιας αφήγησης έμφυλων σεξουαλικών διαφορών πέραν των γεννητικών οργάνων. Έτσι, παρά το γεγονός ότι άρχισαν να ξεπερνιούνται οι θεωρίες των χυμών της αρχαιότητας, έδωσαν τη θέση τους σε ερμηνευτικές στρεβλώσεις του ανθρώπινου σκελετού. Έτσι, οι γυναίκες άρχισαν να παρουσιάζονται ως έχουσες χαμηλότερη ευφυία από αυτή των ανδρών, αφού ο εγκέφαλός τους ήταν συχνά αναλογικά μικρότερος από τον εγκέφαλο που έβρισκαν σε ανδρικά σώματα, χωρίς φυσικά να λαμβάνουν υπόψη πως το μέγεθος του εγκεφάλου κυμαίνεται ανάλογα με τη συνολική μάζα σώματος του εκάστοτε ατόμου και δεν παίζει ρόλο στην ευφυία.

Κατά την Gina Rippon, καθηγήτρια νευροβιολογίας και συγγραφέα του βιβλίου The gendered brain, οι σεξιστικές πεποιθήσεις των απαρχών της επιστήμης παρότι διαψεύστηκαν, εξακολουθούν να επανέρχονται με νέο περίβλημα ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών. Οι ισχυρισμοί του 18ου αιώνα για χαμηλότερη ευφυία της γυναίκας, δηλαδή, σήμερα έχουν δώσει τη θέση τους σε λογικοφανείς έρευνες σχετικά με την υποτιθέμενη χαμηλότερη χωροταξική ή μαθηματική ικανότητα των γυναικών.

Για την Anne Fausto Sterling, σεξολόγο και επίτημη καθηγήτρια Βιολογίας και σπουδών φύλου στο πανεπιστήμιο Μπράουν, συχνά οι έρευνες από τις οποίες προκύπτει ο επιπολασμός αυτών των στοιχείων, πάσχουν από σοβαρά σχεδιαστικά σφάλματα και σπάνια επαληθεύονται. Στο βιβλίο της Myths of Gender, η Sterling αμφισβητεί με πολυάριθμα στοιχεία το έμφυλο δίπολο όπως παρουσιάζεται μέσα από επιστημονικοφανείς ταυτολογικές έρευνες που δεν συνεισφέρουν στην αντικειμενική παρουσίαση της πραγματικότητας, παρά μόνο ενισχύουν τον μύθο του έμφυλου διπόλου.

Στην ελληνική βιβλιογραφία εξαιρετικό δείγμα γραφής αποτελεί το βιβλίο της Δήμητρας Κατή, Νοημοσύνη και φύλο, ο Σεξισμός στις επιστημονικές ιδέες για τις γνωστικές ικανότητες (εκδ. Οδυσσέας) που εξετάζει αρκετούς επιστημονικοφανείς μύθους για τις έμφυλες διαφορές και αναδεικνύει την σαθρότητα των συμπερασμάτων περί εκ γενετής έμφυλες διαφορές στις γνωστικές ικανότητες.

Από πολλούς προτάθηκε ως ενδεικτική βιβλιογραφία για την ποικιλία των φύλων το βιβλίο Η βιολογία της Ομοφυλοφιλίας, του καθηγητή συμπεριφορικής νευροενδοκρινολογίας στο GIGA Κέντρο Νευροεπιστημών, του Πανεπιστημίου της Λιέγης, Jacques Balthazar (μτφρ. Λύο Καλοβυρνάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) ωστόσο η συγκεκριμένη εργασία δεν βασίζεται ιδιαίτερα στο έμφυλο φάσμα, αντιθέτως, παρά το ότι ο Balthazar αναγνωρίζει τις «εξαιρέσεις» των intersex και των τρανς ατόμων, αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στις διαφορές των ανδρών και των γυναικών.

Φυσικά η εργασία του για την βιολογική βάση της ομοφυλοφιλίας είναι ενδιαφέρουσα, ωστόσο δεν παύει να ιατρικοποιεί υπό κάποιους όρους την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Το ίδιο άλλωστε έπραξαν και όσοι υπερασπίστηκαν την Κελίφ περιγράφοντας την intersex κατάσταση ως μια εξαίρεση στον κανόνα.

Οι intersex καταστάσεις 

Στην πραγματικότητα, η επιστήμη αρχίζει να αναγνωρίζει πως οι intersex καταστάσεις είναι αρκετά συχνότερες στον γενικό πληθυσμό από ό,τι πιστευόταν στο παρελθόν, ενώ οι όροι «ψευδής» και «αληθής» ερμαφροδιτισμός, αποτελούν αυθαίρετες περιχαρακώσεις της intersex εμπειρίας. Ορισμένες εργασίες, εκτός των άλλων, αναγνωρίζουν ως μια μορφή μεσοφυλικότητας ακόμα και μια κοινή κατάσταση σε πολλές cis γυναίκες και άτομα με μήτρα, όπως είναι οι πολυκυστικές ωοθήκες.

Στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο του έμφυλου διπόλου κινείται και το βιβλίο Φυλοειδική ιατρική (μτφρ. Παναγιώτης Δρεπανιώτης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) του ομότιμου καθηγητή Γυναικολογίας και Μαιευτικής στο πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, Marek Glezerman, που αποτελεί ένα συμπίλημα σύγχυσης των γενετικών και των επιγενετικών διαφορών των φύλων.

Ο Glezerman φαίνεται να μην λαμβάνει καθόλου υπόψη ότι κάποιες από τις παρατηρούμενες διαφορές προκύπτουν λόγω περιβάλλοντος, κοινωνικών αντιλήψεων και ανατροφής, παρά λόγω κάποιας εγγενούς διαφοράς.

Στο κεφάλαιο για τα καρδιολογικά νοσήματα γίνεται αρκετά πιο πρόδηλη η στεγανή αντίληψη του συγγραφέα. Σταδιακά, έχει πλέον αρχίσει να αναγνωρίζεται ότι οι γυναίκες έχουν μικρότερη επιτυχία διάγνωσης στεφανιαίας νόσου, μιας και οι καρδιολόγοι φαίνεται να υιοθετούν την γενίκευση ότι τα οιστρογόνα προστατεύουν μέχρι την εμμηνόπαυση τις γυναίκες. Αυτό το θλιβερό γεγονός προκύπτει ακριβώς λόγω της φυλοειδικής προσέγγισης που ο Glezerman εξαίρει, καθώς, αν δινόταν μεγαλύτερη βάση στο εξατομικευμένο προφίλ (το οικογενειακό ιστορικό, τη διατροφή κ.ο.κ) δεν θα αγνοούνταν γυναίκες με καρδιολογικά προβλήματα. Θα ήταν ανόητο ένας καρδιολόγος να προσεγγίσει έναν ασθενή αποκλειστικά με βάση το φύλο του, που σε σύγκριση με το οικογενειακό ιστορικό, λόγου χάρη, παίζει μικρότερο ρόλο στα καρδιαγγειακά νοσήματα.

Επιπλέον, η επιδημιολογία δευτερευόντων παθήσεων, όπως ο διαβήτης, που συνεισφέρουν στη δημιουργία αθηρωματικών πλακών και συνεπώς στις αυξημένες πιθανότητες εμφράγματος, πάλι σχετίζονται, σε μεγάλο βαθμό με το οικογενειακό ιστορικό αλλά και με το ατομικό προφίλ του καθένα.

Η ετεροφυλοφιλική θέαση 

Σε όλο το βιβλίο, επίσης, υπάρχει μόνο η ετεροφυλοφιλική θέαση της πραγματικότητας και μάλιστα ο συγγραφέας προχωρά και σε ανόητες αντιεπιστημονικές διακηρύξεις όπως ότι «η εξέλιξη στοχεύει στην αναπαραγωγή». Η εξέλιξη δεν είναι οντότητα, αλλά μια παρατηρούμενη διαδικασία και όπως έχει αποδειχτεί δεν έχει συγκεκριμένο σκοπό αλλά ευκαιριακές εκφάνσεις με βάση το περιβάλλον.

Για αυτό και η ρητή διαφοροποίηση μεταξύ της τρανς και της intersex κατάστασης δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις ένα intersex άτομο μπορεί να είναι και trans, ενώ ακόμα και στην περίπτωση που δεν συνταυτίζονται, βιώνουν πολλές κοινές εμπειρίες κατά τη διάρκεια της ιατρικής και της κοινωνικής μετάβασης. Άλλωστε, αν είναι να εξετάσει κανείς το θέμα καθαρά ιατρικά, υπάρχει ικανός αριθμός ερευνών που αιτιολογεί την τρανς κατάσταση ως απόρροια ορμονικών επιδράσεων στο προγεννητικό περιβάλλον που καταλήγουν να επηρεάζουν τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αντίληψη του φύλου.

Ήδη με την εξελικτική θεωρία που διατύπωσε ο Κάρολος Δαρβίνος το έμφυλο μοντέλο της χριστιανικής θεώρησης, δηλαδή της ξεχωριστής δημιουργίας του άνδρα και της γυναίκας, κατέρρευσε ολοσχερώς.

Αξίζει να σημειωθεί πως ήδη με την εξελικτική θεωρία που διατύπωσε ο Κάρολος Δαρβίνος το έμφυλο μοντέλο της χριστιανικής θεώρησης, δηλαδή της ξεχωριστής δημιουργίας του άνδρα και της γυναίκας, κατέρρευσε ολοσχερώς. Γράφει ο Δαρβίνος στην Καταγωγή του Ανθρώπου (μτφρ. Βάσος Βασιλείου, εκδόσεις Γκοβόστη, σελ 42):

«Το ότι υπάρχουν τέτοιας λογής υποτυπώδη απομεινάρια (σημείωση: εννοεί τα όργανα που βρίσκονται σε υποπλασία στο ανδρικό ή στο γυναικείο σώμα) είναι δύσκολο να εξηγηθεί αν υιοθετήσουμε την άποψη της ξέχωρης δημιουργίας του κάθε είδους» και αλλού (σελ 279) «Έχει πρόσφατα επιβεβαιωθεί πως σε μια πολύ πρώιμη εμβρυακή περίοδο και τα δύο φύλα διέθεταν κανονικούς και θηλυκούς αδένες. Προκύπτει λοιπόν το συμπέρασμα ότι κάποιος από τους πιο μακρινούς προγόνους ολόκληρου του βασιλείου των σπονδυλωτών θα πρέπει να ήταν ερμαφρόδιτος ή ανδρόγυνος».

Παρότι έως σήμερα αυτές οι πρώιμες παρατηρήσεις δεν έχουν εξακριβωθεί ακόμα όπως διατυπώθηκαν από τον Δαρβίνο, η βιολογία έχει αρχίσει να αναγνωρίζει όχι απλώς το ρευστό παρελθόν των προγόνων του ανθρώπου αλλά και του ίδιου του ανθρώπινου είδους, καθώς και την αυταπόδεικτη ρευστότητα του ίδιου του φύλου. Όπως φαίνεται, το φύλο είναι μια υπόθεση πολυπαραγοντική και εξαρτάται από το εκάστοτε άτομο. Ο φαινότυπος συχνά μπορεί να διαφέρει σε γονότυπο, ενώ η έκφραση των φύλων διέφερε αποδεδειγμένα κατά τη διάρκεια της ιστορίας, κι έτσι, χαρακτηριστικά που σήμερα θεωρούνται γυναικεία, σε άλλες φάσεις της ιστορίας αποδίδονταν στους άνδρες, καθώς και το αντίστροφο. Kάθε άτομο έχει το δικό του χρωμοσωματικό και ορμονικό προφίλ. Τα χρωμοσώματα άλλωστε δεν έχουν μελετηθεί ακόμα επαρκώς και πιστεύεται πως οι χρωμοσωματικές διαφοροποιήσεις είναι αρκετά συχνότερες από ό,τι πιστευόταν στο παρελθόν.

Σύμφωνα με τον Arthur Arnold, ερευνητή των έμφυλων βιολογικών διαφορών, «η αυστηρή διχοτόμηση του βιολογικού φύλου έρχεται σε αντίθεση με τις ενδιάμεσες περιπτώσεις που συναντάμε στην καθημερινότητα και δεν κατατάσσονται σε μία από αυτές τις δύο κατηγορίες». Συνεπώς, το βιολογικό φύλο μπορεί να προσδιοριστεί με πολλούς παραπάνω τρόπους από την στεγανότητα του διπόλου που έχει επιλέξει ως τώρα η παραδοσιακή επιστήμη.

H φασματικότητα του φύλου δεν αποτελεί κάποιον νεωτερισμό. Ενδιάμεσες περιπτώσεις αναφέρονται σε γραπτά του Γαληνού και του Πλήνιου.

Άλλωστε, η φασματικότητα του φύλου δεν αποτελεί κάποιον νεωτερισμό. Ενδιάμεσες περιπτώσεις αναφέρονται σε γραπτά του Γαληνού και του Πλήνιου και, όπως αναφέρει και ο ενδοκρινολόγος Νεοκλής Γεωργόπουλος, στο βιβλίο του Ερμαφροδιτισμός, μια συνομιλία μύθου και επιστήμης (εκδόσεις Polaris), πολλές αφηγήσεις της αρχαιότητας μπορούν να ερμηνευτούν ως μεσοφυλικές.

Τέλος, ένα πρόσφατο βιβλίο που καταπιάνεται με το θέμα της κατασκευής του φύλου στη Δύση,είναι το Ίντερσεξ - Η διαλεκτική και το καθεστώς αλήθειας του φύλου στη Δύση (εκδ. Ψηφίδες), της Δήμητρας Τζανάκη. 

Το βιβλίο ασχολείται με μια εξέταση του όρου κοινωνικά, φιλοσοφικά και ιστορικά, αναφέροντας όλες τις διακρίσεις και τις αυθαιρεσίες που έχουν υποστεί τα άτομα που αποκλίνουν από μία, εντέλει, πλαστή ετεροκανονικότητα.

* Ο ANΤΩΝΗΣ ΓΟΥΛΙΑΝΟΣ είναι συγγραφέας και κριτικός.