«Σταυροδρόμια», «Σάγκι Μπέιν», «Η υπόσχεση»: Τρία σπουδαία σύγχρονα μυθιστορήματα

Τα τρία μυθιστορήματα που παρουσιάζουμε εδώ κυκλοφόρησαν το 2020 και το 2021 και μας ταξιδεύουν, με τη βαθύτερη σημασία του όρου, στον τόπο και στον χρόνο, σε τρεις διαφορετικές χώρες, σε τρεις διαφορετικές δεκαετίες του 20ου αιώνα. Από τα περίχωρα του Σικάγο στις αρχές της δεκαετίας του ΄70, στα πρόσφατα Σταυροδρόμια του Τζόναθαν Φράνζεν, μεταφερόμαστε στη Γλασκώβη του Ντάγκλας Στιούαρτ, τη δεκαετία του ΄80, με το Σάγκι Μπέιν, κι από εκεί στην άλλη άκρη της γης, στη Νότια Αφρική, από τα μέσα της δεκαετίας του ΄80 μέχρι πρόσφατα, στην υποβλητική Υπόσχεση του Ντέιμον Ντάλγκατ. Και τα τρία μυθιστορήματα είναι γραμμένα στην αγγλική γλώσσα, αλλά αντιπροσωπεύουν διαφορετικές εκφάνσεις της όσο και διαφορετικές χρήσεις της στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής φόρμας.

Σταυροδρόμια, Jonathan Franzen, μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδ. Ψυχογιός.

Σταυροδρόμια, Crossroads, είναι ο τίτλος ενός γνωστού μπλουζ κομματιού, του πάπα των μπλουζ Ρόμπερτ Τζόνσον, το οποίο έκανε επιτυχία το ροκ συγκρότημα Cream, στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα. Σταυροδρόμια, επίσης, είναι στο μυθιστόρημα το όνομα μιας οργάνωσης νεολαίας που λειτουργεί στο περιθώριο της εκκλησίας όπου εργάζεται ως βοηθός πάστορα ο Ρας, σε προάστιο του Σικάγο.

Η ιστορία μας ξεκινά, και σε μεγάλο μέρος της διαδραματίζεται, παραμονές Χριστουγέννων του 1971. Ο Ρας, πατέρας τεσσάρων παιδιών που βρίσκονται σε διαφορετικές στιγμές της εφηβείας τους, βρίσκεται ο ίδιος σε ένα σταυροδρόμι καθώς ετοιμάζεται να εισέλθει, γεμάτος αγωνίες, στις ριψοκίνδυνες περιοχές μιας εξωσυζυγικής περιπέτειας...

Από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας, τον Κλεμ, την Μπέκι, τον Πέρι και τον Τζάντσον, κατά σειρά ηλικίας, μονάχα τον μικρό Τζάντσον αφήνει ο συγγραφέας προσώρας χωρίς ιδιαίτερη ανάπτυξη. Όλοι οι υπόλοιποι, μαζί με τον Ρας και τη Μάριον, έχουν τα δικά τους κεφάλαια μέσα στο μυθιστόρημα, που έτσι αποκτά έναν καλειδοσκοπικό χαρακτήρα, παρά την τριτοπρόσωπη, συχνά παντογνωστική αφήγηση, που ενοποιεί και συνέχει όλο το μυθιστορηματικό υλικό.

Για παράδειγμα, ο Κλεμ, ο μεγαλύτερος, ετοιμάζεται να προκαλέσει να αφήσει τις σπουδές του και να καταταγεί στον στρατό, ίσως στη χειρότερη στιγμή του πολέμου στο Βιετνάμ.

Η Μπέκι, η δημοφιλής και αυτάρκης αστέρας του ιδιωτικού σχολείου όπου φοιτούν τα παιδιά της οικογένειας του Ρας και της Μάριον, ετοιμάζει κι αυτή την επανάστασή της, στην εντελώς αντίθετη κατεύθυνση: την κερδίζει η αντικουλτούρα των χίπις και του αντιπολεμικού κινήματος που κυριαρχεί στις αρχές των σέβεντις, καθώς ζει την απελευθερωτική έκσταση μιας πρώτης ερωτικής αφύπνισης.

Ο 14χρονος Πέρι, από την άλλη, πρόωρα ώριμος, ιδιοφυής όσο και αδιάφορος βαθύτερα μέσα του για τους άλλους, κάνει χρήση και μικρεμπόριο ναρκωτικών, αλλά αυτά δεν τον εμποδίζουν να ενταχθεί κι αυτός στα Σταυροδρόμια, μια ομάδα όπου εύκολα βρίσκει αποδοχή με τη βοήθεια των χειριστικών δεξιοτήτων που έχει καλλιεργήσει.

Τέλος, η Μάριον, ο χαρακτήρας έκπληξη του βιβλίου, αποκαλύπτεται πολύ πιο περίπλοκη και απρόβλεπτη από την βαριεστημένη σύζυγο που φαντάζεται ο Ρας, κι ετοιμάζεται για το δικό της άλμα στο κενό.

Μυθιστορήματα χαρακτήρων

Αν έχεις διαβάσει κάποιο από τα μυθιστορήματα του Φράνζεν που κυκλοφορούν στα ελληνικά, και κυκλοφορούν πλέον όλα, δεν θα νιώσεις κάποια μεγάλη έκπληξη στα Σταυροδρόμια. Λαμβάνοντας άποψη ότι στο κέντρο τούτου του μυθιστορήματος βρίσκεται μια οικογένεια, τα Σταυροδρόμια σαφώς προσομοιάζουν στις Διορθώσεις, ενώ από πλευράς δομής και αφήγησης, που είναι απλή και στέρεη, είναι περισσότερο κοντά στην Ελευθερία. Και τούτο, όπως κι εκείνα, είναι πρωτίστως μυθιστορήματα χαρακτήρων, μέσα από τους οποίους ο Φράνζεν καταφέρνει να συνθέσει μια πλούσια και περίπλοκη εικόνα της λευκής Αμερικής, εντάσσοντας στο βιβλίο του μεγάλα θέματα της εποχής μας, μέσα από την προοπτική ανθρώπων που ζουν ή ξεκινούν τη ζωή τους στη μακρινή δεκαετία του 70.

Αν πάλι, τούτο το μυθιστόρημα είναι η πρώτη σου γνωριμία με τον σπουδαίο Αμερικανό, τότε ετοιμάσου για μια πλούσια αναγνωστική εμπειρία. Το μόνο που σου ζητά ο Φράνζεν είναι λίγη υπομονή και οξυμένη προσοχή στις πρώτες πενήντα με εβδομήντα σελίδες, έως ότου η αργή αλλά πανίσχυρη μηχανή του ανεβάσει στροφές και σε πάρει μαζί της. Έχεις ακόμη 650 σελίδες μπροστά σου, γεμάτες συναίσθημα, χιούμορ, στοχασμό, και αναπάντεχες τροπές στις ζωές ηρώων που, ακόμη κι όταν δεν τους συμπαθείς, θες να μάθεις γι’ αυτούς όσα περισσότερα γίνεται. Ο Τζόναθαν Φράνζεν δεν θα σε απογοητεύσει...

Το μόνο που σου ζητά ο Φράνζεν είναι λίγη υπομονή και οξυμένη προσοχή στις πρώτες πενήντα με εβδομήντα σελίδες, έως ότου η αργή αλλά πανίσχυρη μηχανή του ανεβάσει στροφές και σε πάρει μαζί της.

Τέλος, τα Σταυροδρόμια είναι το πρώτο μυθιστόρημα μιας προαναγγελθείσας Τριλογίας, που έχει τον φιλόδοξο τίτλο, «Τα κλειδιά για όλες τις μυθολογίες». Η συγκεκριμένη φράση είναι ο τίτλος ενός ανολοκλήρωτου βιβλίου που γράφει ένας ήρωας του Μίντλμαρτς, του εμβληματικού μυθιστορήματος της Τζορτζ Έλιοτ, με το οποίο φιλοδοξεί να συσχετίσει κάθε σύστημα πίστης και κουλτούρας με τη χριστιανική παράδοση. Δεδομένου ότι ο Φράνζεν ξεκινάει την Τριλογία του στους κόλπους μιας δυσλειτουργικής οικογένειας ενός πάστορα, μας κάνει να αδημονούμε για τη συνέχεια. Τόσο για τη μοίρα των προσώπων με τα οποία ήδη συνδεθήκαμε, όσο και για την τύχη του εν πολλοίς χαμένου αυτού κλειδιού για όλες τις μυθολογίες που αναζητά ο Αμερικανός μυθιστοριογράφος.

Σάγκι Μπέιν, Douglas Stuart, μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, εκδ. Μεταίχμιο [Booker 2020]

Σάγκι, Σάγκι Μπέιν, είναι το όνομα του μικρότερου από τα τρία παιδιά της Άγκνες, το μοναδικό που έκανε με τον νυν άντρα της, τον γοητευτικό, βίαιο και αδίστακτο ταξιτζή Σαγκ Μπέιν, ή Μπιγκ Σαγκ. Και παρότι με τον Σάγκι ανοίγει και τελειώνει αυτό το μυθιστόρημα, η πραγματική ηρωίδα του είναι η Άγκνες: η αλκοολική, τρυφερή, μανιακή και δοτική Άγκνες, που παραπαίει ανάμεσα στην χαμέρπεια και την αγιοσύνη, καθώς προσπαθεί να σταθεί όρθια, τη στιγμή που το έδαφος χάνεται κυριολεκτικά κάτω από τα πόδια της.

Το μυθιστόρημα ανοίγει και κλείνει στις αρχές της δεκαετίας του 90, με τον Σάγκι στην εφηβεία του, να δουλεύει σε δουλειές του ποδαριού, προσπαθώντας να εξοικονομήσει χρήματα για να φοιτήσει σε μια σχολή κομμωτικής. Το μεγαλύτερο μέρος του όμως είναι μια τεράστια τοιχογραφία της Γλασκώβης, και εμμέσως της Μεγάλης Βρετανίας, στη δεκαετία του 80.

Το 1981, βρίσκει την Άγκνες, με τα τρία της παιδιά, άεργη, κακοποιημένη, και ήδη βυθισμένη στον αλκοολισμό, να ζει σε ένα μικρό διαμέρισμα, μαζί με τους γονείς της, στον Δέκατο Έκτο όροφο ενός ουρανοξύστη. Η μεγάλη της κόρη, η Κάθριν, προσπαθεί σαν καλή καθολική να παραμείνει παρθένα, ζώντας με το όνειρο ενός γάμου που θα την βγάλει από τη μιζέρια, ενώ ο δεύτερος γιος της, ο Λυκ, καλλιτεχνική φύση, είναι βυθισμένος στον εαυτό του, έτσι που περνάει σχεδόν απαρατήρητος, λες και είναι αόρατος. Μοναδικός αληθινά παρών στο δράμα της μάνας του, και παραστάτης της, είναι ο οκτάχρονος Σάγκι.

Η σκηνή που η Άγκνες, παραδομένη στο αλκοόλ και την απελπισία, βάζει φωτιά στις κουρτίνες, με κίνδυνο να γίνει όλο το διαμέρισμα παρανάλωμα, καθώς κρατάει δίπλα της τον μικρό γιο της, ασάλευτο και βουβό μάρτυρα της φλεγόμενης ζωής της, είναι ίσως η πιο εμβληματική του μυθιστορήματος.

Ένα μυθιστόρημα για τη Γλασκώβη της δεκαετίας του 80

Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, το Σάγκι Μπέιν είναι ένα μυθιστόρημα για τη Γλασκώβη της δεκαετίας του 80, και γενικότερα για τη Μεγάλη Βρετανία στα χρόνια εκείνα, στα χρόνια του θατσερισμού. Το πορτρέτο της Γλασκώβης, της αντι-πρωτεύουσας της Σκωτίας, της πόλης που ορθώνεται ως το σκληρό, αδυσώπητο αντίβαρο του πιο πολιτισμένου και κοσμοπολίτικου Εδιμβούργου, μας δίνεται κυρίως μέσα από τις περιπλανήσεις του πατέρα του Σάγκι Μπέιν κατά τη διάρκεια της νυχτερινής βάρδιας του με το ταξί.

Ο συγγραφέας επιμένει ιδιαίτερα στα πρωτοσέλιδα της εποχής, όπου κάθε τόσο στον ποταμό Κλάιντ, που διασχίζει την πόλη, ξεβραζόταν το πτώμα μιας άτυχης γυναίκας, πόρνης ή ναρκομανούς, συχνά μήνες μετά τον φόνο της, κι ενώ κανείς δεν έχει δηλώσει την εξαφάνισή της. Η αδυσώπητη μοίρα της Άγκνες, που γνώρισε τη βία αρχικά από τη ζώνη του πατέρα της, και στη συνέχεια από τις γροθιές του άντρα της, φαντάζει μέρος ενός ευρύτερου κακού που πλήττει τις γυναίκες της πόλης, οι περισσότερες από τις οποίες αναζητούν, όπως και η έφηβη Κάθριν, τη διαφυγή από το θρησκόληπτο οικογενειακό περιβάλλον, στην αγκαλιά ενός άντρα-σωτήρα, που τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται κι εκείνος τύραννος και βασανιστής.

Η αδυσώπητη μοίρα της Άγκνες, που γνώρισε τη βία αρχικά από τη ζώνη του πατέρα της, και στη συνέχεια από τις γροθιές του άντρα της, φαντάζει μέρος ενός ευρύτερου κακού που πλήττει τις γυναίκες της πόλης...

Ο αλκοολισμός της Άγκνες, σε αυτό το πλαίσιο, όσο ακραίος και αυτοκαταστροφικός κι αν είναι, δεν είναι μια ιδιαιτερότητα, είναι μια στάση ζωής, ένας τρόπος να κατακτήσεις την πολυπόθητη αναισθησία.

Με τους ανθρακωρύχους

Το μέρος του μυθιστορήματος που διαδραματίζεται στον οικισμό των ανθρακωρύχων, με το ανθρακωρυχείο να έχει βάλει λουκέτο προ πολλού, είναι αναμφίβολα από τα πιο συγκλονιστικά του μυθιστορήματος. Εκεί, η Άγκνες, απομονωμένη με τα παιδιά της, με τον άντρα της ουσιαστικά εξαφανισμένο, να έρχεται μονάχα για μια γρήγορη συνεύρεση ή ένα πιάτο φαΐ, και αμέσως μετά να επιστρέφει στην νέα επίσημη ερωμένη του, εκεί, η Άγκνες οδηγείται στο χαμηλότερο σημείο που μπορεί να φτάσει. Η σκηνή στην οποία προσπαθεί, εκτός εαυτού από τη στέρηση, να πάει στο ενεχυροδανειστήριο για να πουλήσει το τελευταίο πολύτιμο πράγμα που της έμεινε, ένα παλτό από γούνα μινκ, και την πιάνει η βροχή στη μέση του δρόμου, είναι σκηνή ανθολογίας.

Τα πορτρέτα των ανθρακωρύχων, ειδικότερα των γυναικών και τον παιδιών τους, σου κόβουν την ανάσα με την αδρότητα και την πρωτοτυπία τους, κι είναι πράγματι σελίδες σπουδαίας πεζογραφίας. Εκεί, στις αλάνες και στην καρβουνόσκονη, ανακαλύπτει ο μικρός Σάγκι, με τρόπο οδυνηρό, τι σημαίνει να είσαι διαφορετικός, πληρώνοντας βαρύ τίμημα, καθώς πασχίζει, μάταια, να ενταχθεί στις αγοροπαρέες της γειτονιάς...

Όπως η μάρτυρας Αγία Αγνή, την οποία οι άντρες εκδικήθηκαν για την αγνότητά της ρίχνοντάς την στην πυρά, αλλά οι φλόγες δεν την έκαιγαν, έτσι και οι Άγκνες, η μαμά του μικρού Σάγκι, αναγεννιέται διαρκώς από τις στάχτες της, φωτίζοντας με το πάθος της και την ενέργειά της αυτό το συγκλονιστικό μυθιστόρημα.

Η υπόσχεση, Damon Gaglut, μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ, εκδ. Διόπτρα [Booker 2001]

Η Υπόσχεση είναι σε πρώτο επίπεδο ένα οικογενειακό μυθιστόρημα. Αφορά τρεις δεκαετίες, από τα μέσα του 80 έως πολύ πρόσφατα, από τη ζωή της Οικογένειας Σούαρτ, που έχει ως κέντρο της μια φάρμα έξω από το Γιοχάνεσμπουργκ. Κεντρικά πρόσωπα είναι τα τρία παιδιά της οικογένειας, με ονόματα που ξεκινούν από άλφα: Άστριντ, Άντον, και Αμόρ, με την τελευταία, την Αμόρ, να διεκδικεί και να κατακτά επάξια τη θέση της πρωταγωνίστριας.

Το μυθιστόρημα ξεκινά με τον θάνατο της μητέρας, της Ρέιτσελ, που αν και από καιρό αναμενόμενος, καθορίζει με πολλαπλούς τρόπους τη μοίρα όλων. Όπως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης πολλές σελίδες αργότερα, η Ρέιτσελ υπήρξε ο θερμός πυρήνας αυτής της οικογένειας, ο κρίκος που συνέδεε μεταξύ τους συναισθηματικά τα πρόσωπα.

Οφειλή για την οποία αισθάνεται ηθικά υπεύθυνη

Στο δραματουργικό κέντρο του μυθιστορήματος βρίσκεται μια Υπόσχεση. Λίγο πριν πεθάνει η μάνα της, η Αμόρ γίνεται μάρτυρας μιας ιδιαίτερης σκηνής, ανάμεσα στους γονείς της: Η μητέρα ζητάει από τον πατέρα να της υποσχεθεί ένα πράγμα: ότι θα δώσει στην Σαλομέ, στην μαύρη γυναίκα που μεγάλωσε τα παιδιά της και που τους υπηρετεί σε όλη της της ζωή, το μικρό σπίτι στην άκρη της φάρμας όπου η Σαλομέ ζει μαζί με τον γιο της, τον Λούκας. Η Υπόσχεση αυτή, που στη συνέχεια ουδείς παίρνει ιδιαίτερα στα σοβαρά, αποκτά για τη νεαρή τότε Αμόρ τεράστια συμβολική ισχύ. Μια οφειλή για την οποία, σε όλη της τη ζωή, αισθάνεται ηθικά υπεύθυνη.

Σημείωσα στην αρχή ότι η Υπόσχεση είναι πρωτίστως ένα οικογενειακό μυθιστόρημα, και πράγματι είναι. Η οικογένεια, ως δύναμη που φέρνει κοντά, αλλά και ως θέατρο συγκρούσεων και διεκδικήσεων, είναι ο βασικός καμβάς τούτου του βιβλίου. Ταυτόχρονα, η Υπόσχεση είναι ένα μυθιστόρημα για το τι μπορεί να ενώσει μια χώρα βαθιά διχασμένη, όχι μονάχα φυλετικά, αλλά και οικονομικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά.

Η Υπόσχεση είναι ένα μυθιστόρημα για το τι μπορεί να ενώσει μια χώρα βαθιά διχασμένη, όχι μονάχα φυλετικά, αλλά και οικονομικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά.

Η τήρηση αυτής της υπόσχεσης, από την Αμόρ, συμβολίζει έτσι και την υπόσχεση για ψυχική ενότητα, για μια χειρονομία που μπορεί να λυτρώσει τόσο αυτόν που την υποδέχεται όσο και, πρωτίστως, αυτόν που την κάνει.

Δύσκολα μπορεί να μεταφερθεί με λίγα λόγια η ψυχική και πνευματική ευφορία που δημιουργεί η ανάγνωση αυτού του μυθιστορήματος. Το ανάλαφρο ύφος του, ο ρευστός και έξυπνος τρόπος με τον οποίο το βλέμμα της αφήγησης περιηγείται διαρκώς από το ένα πρόσωπο στο άλλο, το υποδόριο και καυστικό χιούμορ του, προκαλούν διαρκή εγρήγορση στον αναγνώστη. Είναι ένα μυθιστόρημα που όχι μονάχα δεν μπορείς, αλλά δεν θέλεις να το αφήσεις από τα χέρια σου.

* Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων Αφαίας και Τελαμώνος (εκδ. Μεταίχμιο).