«Είναι σαν σπασμένο παιχνίδι ο άνθρωπος»

«Είναι σαν ένα σπασμένο παιχνίδι ο άνθρωπος». Στέκομαι στην ποιητικότατη φράση του Κώστα Αξελού και έρχεται στο νου μου η έκφραση του προσώπου του, η πλημμυρισμένη τρυφερή συμπόνοια. Έκφραση συμπόνοιας, λες ακόμα και για τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά, κυρίως, συμπόνοιας για τον άνθρωπο, αυτό το σπασμένο παιχνίδι...

Βλέπω τον Κώστα Αξελό με ορθωμένο το κορμί και το χέρι υψωμένο εμφαντικά να απαγγέλλει τον αφορισμό του ως ποίημα εξαίσιο «Να ζεις με ορμή τη ζωή σου και να ετοιμάζεσαι ήρεμα για τον θάνατο. Να είσαι έτοιμος να πεθάνεις κάθε στιγμή. Με επιθυμίες ανεκπλήρωτες». Ορθωμένο, να λέει: «Αν ήταν κανείς εντελώς έτοιμος να πεθάνει, θα ήταν επίσης έτοιμος να ζήσει». Ο Αξελός με την πορεία του απέδειξε ότι ήταν έτοιμος και για τα δύο.

Τον βλέπω να στέκεται στο άνοιγμα του Κόσμου, να διακτινίζεται στο σύμπαν, να κατασπείρεται στο άπειρο και συνεχώς να επανέρχεται με το αινιγματικό χαμόγελο του πλάνητα και με τρυφερή χειρονομία πρόσκλησης στην μεγάλη περιπλάνηση. Στην περιπλάνηση, η οποία δεν μπορεί παρά να συνεχίζεται όσο υπάρχει ανθρώπινη σκέψη. 

Τον βλέπω σε συνεχή επικοινωνία με το αίνιγμα της τέχνης, το οποίο ξετυλίγεται σε μια κοινωνία «ανυπόφορα μέτρια και απατηλή», να μας προσκαλεί στο δρόμο προς τον κόσμο «που μας ανοίγεται και δεν μας ανοίγεται παρά μόνον αν του ανοιγόμαστε». Να μας προσκαλεί να εισέλθουμε στο είναι «εν τω γίγνεσθαι της ολότητας, που ξετυλίγεται σαν το παιχνίδι του χρόνου».

Τον βλέπω σε κίνηση αποχαιρετισμού, να συνεχίζει την πορεία στα δύσβατα του νου. Είναι ο στοχαστής, που ξέρει ότι για να υπάρχει το έργο του πρέπει να το μοιράζεται και αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως «μεγάλο συμπαίκτη του παιχνιδιού του κόσμου, αλλά ο άνθρωπος δεν είναι μόνον ο παίκτης, είναι επίσης ο “εμπαιζόμενος”, το άθυρμα».

Τον βλέπω, να λέει ποιητικότατα: «Ομολογώ ότι έχω μια θεμελιακή νοσταλγία, εκείνη του μέλλοντος», σαν Ιανό με τα πρόσωπα του στοχαστή και του ποιητή αδιάσπαστα, ισοβίως ταυτισμένα, ως σκεπτόμενο, εσαεί υπάρχοντα, γεννήτορα νέων και πάντα ανανεούμενων ιδεών.

Το έργο του Κώστα Αξελού δεν έχει ηλικία. Όποτε κι αν το ανακαλύψεις, πάντα θα νιώθεις ότι άργησες να το γνωρίσεις. Το έργο είναι ο καλύτερος ερμηνευτής του εαυτού του, και πολύ καλύτερος ερμηνευτής ακόμα και από τον ίδιο το δημιουργό του. Γι' αυτό, δεν θα τολμούσα ποτέ να ερμηνεύσω τα λόγια του Κώστα Αξελού. Επιχειρώ, όμως, να καλύψω την ανάγκη μου να μοιραστώ κάποιες σκέψεις, που γεννήθηκαν από την επαφή μου με το έργο και τον άνθρωπο.

Αυτό που αγάπησα στην σκέψη του ήταν η ενυπάρχουσα σε αυτήν ουσιώδης πρόκληση για να προχωρήσει η σκέψη, να περιπλανηθεί στο αινιγματικό άνοιγμα, στο «παιχνίδι του κόσμου» του οποίου είμαστε «τα περιπλανώμενα ομιλούντα αποσπάσματα».

Αυτό που αγάπησα στον Αξελό, ήταν η ταχύτητα της σκέψης του. Και αυτό που αγάπησα στην σκέψη του ήταν η ενυπάρχουσα σε αυτήν ουσιώδης πρόκληση για να προχωρήσει η σκέψη, να περιπλανηθεί στο αινιγματικό άνοιγμα, στο «παιχνίδι του κόσμου» του οποίου είμαστε «τα περιπλανώμενα ομιλούντα αποσπάσματα».

Από το 1974, με το βιβλίο Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία και τα μελετήματα που ακολούθησαν, το έργο του Αξελού εισχώρησε στις αναζητήσεις μου. Υπήρξε το κέντρισμα, η πρόκληση, για μια όλο και βαθύτερη περιπλάνηση. Πολύ πριν τον γνωρίσω, είχα συναντηθεί με το έργο του και είχα πει: Γενναίος. Όταν τον γνώρισα είπα: Πραγματικά γενναίος. Σε ένα σημείο του βιβλίου μου Μη φεύγετε κύριε Ευχέτη, ο κεντρικός ήρωας ποιητής Ευχέτης λέει: «Με τη δική μου ματιά, γενναίος είναι ο δημιουργός που τολμά, που ανοίγει δρόμους, και παλεύει με τις νέες αλήθειες. Που έχει το κουράγιο να δέχεται ότι κάθε αλήθεια είναι από τη φύση της αυτοαναιρούμενη, και δεν μπορείς να στηρίζεσαι ανέμελος πάνω της. Γενναίος, είναι αυτός που γεύεται τη ζωή άφοβα, σε όλες της τις εκφάνσεις». Πιστεύω ότι ο Αξελός εξεχόντως έφερε αυτά τα χαρακτηριστικά.

Όλοι οι στοχαστές μπαίνουν στην περιπέτεια της αναζήτησης της αλήθειας. Αρκετοί από αυτούς είχαν τη δύναμη να αποδεχθούν την μη μοναδικότητα και το αενάως αυτοαναιρούμενο της αλήθειας. Ο Αξελός προχωρεί πέρα από την παραδοχή αυτή. Μας λέει ότι «το παιχνίδι της περιπλάνησης κάνει να εμφανίζονται, να εξαφανίζονται και να ξαναγεννιούνται όλες οι αλήθειες». Θεωρεί την αλήθεια «πάντα προβληματική... σαν κυρίαρχη μορφή μιας περιπλάνησης». Και μιλάει για την ιδέα της αλήθειας, επισημαίνοντας: «έχω ακολουθήσει μια κεντρική σκέψη που μου επιβαλλόταν, προσπαθώντας να κάνω την ιδέα της αλήθειας να βγει από τους αρμούς της και να θεωρήσω τον κόσμο σαν να μην είναι ούτε με νόημα ούτε παράλογος, αλλά όπως ξετυλίγεται σαν παιχνίδι που περιέχει και που συντρίβει τη συνδυαστική των παιχνιδιών».

Επισημαίνει παραλλήλως «τη συνάντηση της σκέψης και του κόσμου και την παραδοχή του φευγαλέου» μέσα από μια δραματική αντίστιξη. Μιλάει για περηφάνια και ταυτόχρονη συντριβή. Για συνάντηση και μη συνάντηση. Για παραδοχή της φανέρωσης και της ταυτόχρονης απόσυρσης. Για εμψύχωση μαζί και σύνθλιψη. Όλα, πάντοτε σε αντίστιξη, διότι «το γίγνεσθαι που περιέχει τα αντίθετα είναι, και δεν θα μπορούσε να μην είναι». Δεν είναι τυχαίο ότι ο προφορικός του λόγος διανθίζεται με λέξεις που θέτουν εν αμφιβόλω το μόλις ειπωμένο, όπως: νομίζω, υποθέτω, ίσως.

Η επαναποκάλυψη την οποία εισπράττει ο αναγνώστης κάθε φορά που προσεγγίζει το έργο του Αξελού, είναι πανέμορφη στο διεξοδικό... αδιέξοδο το οποίο οδηγεί σε... ανοίγματα - αινίγματα. Κι η εγρήγορση του αναγνώστη μέγιστη, όταν μοιράζεται τους στοχασμούς που καταφάσκουν και συγχρόνως αναιρούν. Στοχασμοί δαιδαλώδεις, που προσφέρουν καθαρό και ζωογόνο νερό, αναγκαίο ιδιαίτερα στην εποχή μας, εποχή πνευματικής ξηρασίας.

Ομολογώ πως, καθ' οδόν για τη συνέντευξη αυτή, περίμενα ότι θα προέκυπτε ένας αρκετά τεχνοκρατικός διάλογος, λόγω της ιδιότητας του συνομιλητή μου. Διαψεύσθηκα όμως, από τις πρώτες κιόλας λέξεις του Κώστα Αξελού. Τα συναισθήματα που ένιωσα πολλαπλά. Εντυπωσιάστηκα για μια φορά ακόμη από την ποιητικότητα της σκέψης του, αλλά και από την ετοιμότητα και ταχύτητα με την οποία απαντούσε στις ερωτήσεις μου, με αψεγάδιαστα ελληνικά. Ξαφνιάστηκα από τη διαύγεια, την ευκρίνεια του λόγου του. Συγκινήθηκα από το σπινθηροβόλο μυαλό του. Αγάπησα την ιδιότυπη φωνή, την εκφορά του λόγου του. Γοητεύτηκα από το όλον που εξέπεμπε αυτή η συναρπαστική μορφή. Νιώθω τυχερός που μίλησα μαζί του και μάλιστα στην ωριμότερη φάση της ζωής του.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΟΥΑΤΖΗΣ είναι δημοσιογράφος και ποιητής. 

Στο Παρίσι

Από τις 4 του περασμένου Δεκεμβρίου μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου είναι ανοιχτή στην Μεγάλη Αίθουσα της Ιστορικής Βιβλιοθήκης της πασίγνωστης Εcole Normale Supérieure στο Παρίσι, μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση με χειρόγραφα, φωτογραφίες, επιστολές, έγγραφα και αντικείμενα που σημάδεψαν τη ζωή του Έλληνα φιλοσόφου. Η έκθεση εγκαινιάστηκε από τον διευθυντή της Σχολής και την Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης με την ευκαιρία της δωρεάς των αρχείων του Κώστα Αξελού στην Ecole Normale Supérieure από την σύντροφό του Κατερίνα Δασκαλάκη. Υπενθυμίζεται ότι η Σχολή αυτή είναι ένα από τα πιο διακεκριμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Γαλλίας με τεράστιο κύρος, που δέχεται, κατόπιν διαγωνισμού και για προωθημένη διδασκαλία, οικότροφους και μη σπουδαστές, παράλληλα με τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο.

Στον εκδοτικό οίκο που συνδέεται με τη Σχολή (Editions de la Rue d’Ulm) κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο ένας συλλογικός τόμος με τον τίτλο Πατρίδα της σκέψης είναι η εξορία, στον οποίο περιλαμβάνονται κείμενα του Αξελού και μελέτες για το έργο του, ένα εκτενές χρονολόγιο της ζωής του, καθώς και λεπτομερής βιβλιογραφία, η οποία δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Η επιμέλεια του βιβλίου και την επιλογή των κειμένων ανήκει στην Servanne Jollivet, διδάκτορα της φιλοσοφίας και ερευνήτρια στο CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών) και στην Κατερίνα Δασκαλάκη, δημοσιογράφο, συγγραφέα και μεταφράστρια του Αξελού. Όπως διευκρινίζεται στο σημείωμα του εκδοτικού οίκου, στο βιβλίο αυτό τίθενται ερωτήματα σχετικά με την φιλοσοφία του 20ου αιώνα και επιχειρείται μία ανάγνωση του έργου και της ζωής του στοχαστή και υπό το πρίσμα της εξορίας.

Παράλληλα, εκδόθηκε στα μέσα Ιανουαρίου από τις εκδόσεις Encre Marine – Les Belles Lettres και κυκλοφορεί ξανά στη Γαλλία το βιβλίο του Κώστα Αξελού Marx penseur de la technique (Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής), ένα κείμενο περίπου 450 σελίδων που ήταν για χρόνια εξαντλημένο και που αποτελεί τη μία από τις δύο διδακτορικές του διατριβές (η άλλη ήταν Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία). Το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί και σε ελληνική μετάφραση στις Εκδόσεις Καστανιώτη. Πρόκειται για μια τελείως διαφορετική, εκπληκτικά πρωτοποριακή, προσέγγιση του Μαρξ, στο πλαίσιο της εποχής της τεχνικής.

Εκτός από το μείζον αυτό έργο, στις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί και ένας τόμος με δέκα συνεντεύξεις του Κώστα Αξελού που δόθηκαν, σε διαφορετικές στιγμές της φιλοσοφικής του πορείας, στη Γαλλία και στην Ελλάδα. Τίτλος του: Une pensée à l’horizon de l’errance (Μια σκέψη στον ορίζοντα της περιπλάνησης).