Τα κοινωνικά αίτια και η ψυχοπαθολογία των βρετανών πολιτών που θέλουν η χώρα τους να φύγει από την Ευρώπη, μέσα από ορισμένα πρόσφατα βρετανικά αστυνομικά μυθιστορήματα που μας βοηθούν να μην μένουμε στην επιφάνεια των πραγμάτων.
Της Χίλντας Παπαδημητρίου
Απαράβατο κλισέ της αστυνομικής λογοτεχνίας: το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι το κατ’ εξοχήν κοινωνικό αφήγημα της εποχής μας. Όπως όλα τα κλισέ, εμπεριέχει μεγάλο ποσοστό αλήθειας – αλλά ισχύει πράγματι σήμερα; Με εξαίρεση τους ισπανόφωνους συγγραφείς, κυρίως τους Λατινοαμερικάνους, που έχουν πολλές ανοιχτές πληγές στην πολιτική τους ιστορία και μιλούν γι’ αυτές μέσω νουάρ μεταφορών, οι υπόλοιποι συγγραφείς αστυνομικής μυθοπλασίας βλέπουν πράγματι με κριτική ματιά τις κοινωνίες τους; Ή μήπως αναπαράγουν τις δημοφιλείς συνταγές του scandi-noir (τράφικιγκ, παιδική κακοποίηση, διαφθορά της αστυνομίας, εμπόριο ναρκωτικών);
Ανέκαθεν οι γυναίκες δεν ήταν τα θύματα κατά κύριο λόγο; Σήμερα απλώς, οι συγγραφείς στρέφουν φανερά το δάχτυλο στον σύζυγο ως συνήθη ένοχο της γυναικείας κακοποίησης.
Εδώ χρειάζεται ίσως μια παρένθεση: το genre που κυριαρχεί την τελευταία δεκαετία στην αστυνομική μυθοπλασία είναι το επονομαζόμενο «domestic violence», η μετεξέλιξη του ψυχολογικού θρίλερ. Και είναι γεγονός ότι η βία κατά των γυναικών είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που έπαψε πλέον να αποτελεί ταμπού, αλλά οι αλλαγές στον τρόπο αντιμετώπισής του από το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι ελάχιστες. Ανέκαθεν οι γυναίκες δεν ήταν τα θύματα κατά κύριο λόγο; Σήμερα, απλώς, οι συγγραφείς στρέφουν φανερά το δάχτυλο στον σύζυγο ως συνήθη ένοχο της γυναικείας κακοποίησης. Τα εν λόγω βιβλία περιέχουν ένα Κορίτσι στον τίτλο: το Κορίτσι στη Μπανιέρα, το Κορίτσι στο Μετρό, το Κορίτσι που Φορούσε Καρό Παλτό – καταλάβατε τι εννοώ.
Σ’ αυτή την τάση ενυπάρχει το αστυνομικό που εστιάζει στην κακοποίηση και σεξουαλική εκμετάλλευση των παιδιών, μια άλλη μάστιγα της σύγχρονης κοινωνίας που αναγνωρίζεται πλέον ανοιχτά. Ωστόσο, οι συγγραφείς που διαπραγματεύονται το πιασάρικο αυτό θέμα συνήθως μένουν στην επιφάνεια, αφού το θέμα από μόνο του προκαλεί φρίκη στον αναγνώστη, απόλυτη ταύτιση με τον καλό μπάτσο – όσο βίαιος κι αν είναι, όσους κανόνες δικαίου κι αν παραβιάζει. Σπάνια γίνεται αναφορά στην κοινωνική προέλευση των παιδιών αυτών. [Στο γεγονός, για παράδειγμα, ότι 4,5 εκατομμύρια παιδιά ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας στο πάλαι ποτέ κραταιό Ηνωμένο Βασίλειο («Guardian», 16/9/2018). Ή ότι το ποσοστό εγκλημάτων φυλετικού μίσους εναντίον μικρών παιδιών έφτανε τον Μάιο του 2019 στα 29 περιστατικά την ημέρα («Independent», 30/5/2019)].
Αναζήτησα στην πρόσφατη αγγλοσαξονική παραγωγή αστυνομικών βιβλίων εκείνα τα οποία να δίνουν έμμεσα απαντήσεις στις συνθήκες που οδήγησαν στο Μπρέξιτ – θέμα που μονοπωλεί το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης την τελευταία διετία. Επηρεασμένη από τη Μέση Αγγλία, του Τζόναθαν Κόου, το Φθινόπωρο της Άλις Σμιθ και το The Lie of the Land της Amanda Craig, αναρωτήθηκα ποιοι συγγραφείς αστυνομικών βιβλίων ασχολήθηκαν με τις παθογένειες της βρετανικής κοινωνίας. Στην αναζήτηση αυτή, χρησιμοποίησα ως πυξίδα τις σκέψεις Βρετανών συγγραφέων του αστυνομικού, όπως εκφράζονται στα μπλογκ τους.
Για παράδειγμα, γράφει ο Andrew McKinty: «Για να αντιληφθεί κανείς το πώς σκέπτονται οι κάτοικοι του Ηνωμένου Βασιλείου, πρέπει να αφουγκραστεί τις περιφερειακές φωνές: Σκοτσέζους, Ουαλούς και Ιρλανδούς, γυναίκες και συγγραφείς που ανήκουν σε εθνικές μειονότητες… Η αστυνομική λογοτεχνία είναι χοντρικά η μόνη έκφραση των Βρετανικών γραμμάτων στην οποία εκπροσωπείται με αυθεντικό τρόπο η εργατική τάξη, όχι όπως τον παλιό καιρό ως κακοποιοί ή θύματα, αλλά όλο περισσότερο ως επιθεωρητές της αστυνομίας».
Και ο Christopher Fowler: «Γράφω αστυνομικές ιστορίες, δεν είμαι πολιτικός αναλυτής, αλλά όταν νιώθεις την αλλαγή γύρω σου σε καθημερινή βάση μαζί με το όλο διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών, νέων και γέρων, θα έμοιαζε παράδοξο να μην αναφερθείς σ’ αυτό».
O Martyn Waites καταλήγει: «Σαν συγγραφέας αστυνομικών, ασχολείσαι συνήθως με τη ζωή και τον θάνατο –με τον φόνο...–, άρα κοιτάζεις την κοινωνία που δημιούργησε τις συνθήκες για να διαπραχτεί ο φόνος».
Εντόπισα τρεις συγγραφείς ήδη μεταφρασμένους στα ελληνικά, και αρκετούς που θα άξιζαν να διαβαστούν από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό.
Ο πιο οξυδερκής και ταλαντούχος, ο πλέον πολιτικός υπό την ευρεία έννοια του όρου, είναι ο Σκοτσέζος Ian Rankin. Στο τελευταίο βιβλίο του, τον Οίκο των ψεμάτων (μτφρ. Νάντη Σακκά, Μεταίχμιο), ο Rankin στήνει μια ιστορία που αντιπαραβάλλει το παρελθόν (2006) με το παρόν της σκωτσέζικης αστυνομίας, τις παλαιές με τις νέες μεθόδους εξιχνίασης του εγκλήματος, αλλά και την τρομακτική επιρροή που έχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Μ.Κ.Δ.) στη σύγχρονη κοινωνία. Με αφορμή την ανακάλυψη του σκελετού ενός ιδιωτικού αστυνομικού, η Ομάδα Μειζόνων Περιστατικών θα αναγκαστεί να σκαλίσει τη διαφθορά που ενυπήρχε στη σκωτσέζικη αστυνομία για πολλές δεκαετίες – η οποία συνεχίζει να υφίσταται και μέχρις ενός σημείου να ανταμείβεται με προαγωγές. Οι Στιλς & Έντουαρντς, δύο άκρως λαδωμένοι μπάτσοι υπηρετούν στη Μονάδα Ενάντια στη Διαφθορά και βάζουν στο στόχαστρο τη γνωστή μας Σιβόν Κλαρκ. Ο Rankin δεν διστάζει να μιλήσει για την ομοφοβία των παλαιότερων ηρώων του –ούτε κι αυτή έχει εξαλειφθεί τελείως–, την εγκαθίδρυση μιας τάξης νεόπλουτων λαμόγιων που ξεπλένουν τα κέρδη τους με επαύλεις και βραδιές στην Όπερα, όπως και τα αποτελέσματα της χρόνιας ανεργίας και της οικονομικής λιτότητας στην κάποτε εργατική τάξη. Ένας έφηβος, άδικα καταδικασμένος για τη δολοφονία της φίλης του, λέει στον Ρέμπους:
«Βρίσκομαι εδώ ακριβώς που πρέπει να είμαι… Επειδή εκεί έξω είμαι ένα τίποτα. Ούτε δουλειά ούτε μέλλον. Εδώ μέσα μπορώ να είμαι κάτι άλλο».
Σε όλο το βιβλίο, εντυπωσιάζει ο τρόμος των αστυνομικών μπρος στο φόβητρο του Τύπου και των Μ.Κ.Δ. που διαμορφώνουν πλέον συνειδήσεις. Η Λόρα Σμιθ, δημοσιογράφος και φίλη της Σιβόν, λέει αναφερόμενη στην έντυπη δημοσιογραφία1:
«Ξέρεις πόσο λίγοι έχουμε μείνει εκεί έξω, Σιβόν; Δημοσιογράφοι σαν εμένα είμαστε είδος υπό εξαφάνιση. Έχει γεμίσει ο τόπος μπλόγκερ και μαχητές κοινωνικής δικαιοσύνης και λαγωνικά που κυνηγάνε τα κουτσομπολιά. Πόσους απ’ αυτούς ξέρεις με το όνομά τους; Ίσως θα ήταν καλύτερα να αρχίσεις να τους μαθαίνεις, επειδή σύντομα θα είναι οι μοναδικοί που θα έχουν απομείνει».
Όσο το χάσμα ανάμεσα στους filthy rich και στους χρονίως άνεργους αυξάνεται, η δυσπιστία του μέσου ανθρώπου απέναντι στους πλούσιους κατόχους της εξουσίας μεγαλώνει, κάτι που φαίνεται σε μια σκέψη του Ρέμπους: «Δεν τον ήξερε, αλλά ήξερε το είδος του – καλοραμμένος σαν κούκλα βιτρίνας και ψεκασμένος με το αεροζόλ που αποκαλείται προνόμια». Ο Rankin, δια στόματος του γνωστότερου κακοποιού-ήρωά του, του Μπιγκ Τζερ Κάφερτι, ο οποίος έχει υπό τον έλεγχό του «τα ναρκωτικά, τα μπουρδέλα, τους κλεπταποδόχους, τους λαθρομετανάστες», διατυπώνει σαφώς την άποψή του:
«Το Μπρέξιτ θα είναι χρυσωρυχείο για τους καπιταλιστές της καταστροφής… Φαντάζομαι ότι εποφθαλμιάς τη διακεκομμένη γραμμή μεταξύ νότου και βορρά και αναρωτιέσαι τι μπορεί να σημαίνουν τα σκληρά σύνορα με την Ιρλανδία».
Ο συγγραφέας τέλος δεν αντέχει να μην ειρωνευτεί την τηλεοπτική λογική εξιχνίασης του εγκλήματος:
«Η υπόθεση θα είχε εξιχνιαστεί σε μόλις ένα επεισόδιο του CSI».
Λιγότερο γνωστή στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό είναι η Βρετανίδα Susie Steiner, συγγραφέας μιας συναρπαστικής αστυνομικής τριλογίας με ηρωίδα την αστυνομικό Μανόν Μπράντσο. [Αγνοούμενη μέχρι αποδείξεως του εναντίου (μτφρ. Γωγώ Αρβανίτη), Άγνωστα Πρόσωπα (μτφρ. Ειρήνη Παϊδούση), από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, και Remain Silent, το οποίο ευελπιστούμε να μεταφραστεί σύντομα]. 
Η Μανόν Μπράντσο είναι η πρώτη αληθοφανής γυναίκα αστυνομικός της νέας χιλιετίας, μια ηρωίδα που αρνείται να ενταχθεί στα στερεότυπα της femme fatale και της αντρικής καρικατούρας, και παλεύει να κάνει τη δουλειά της στην αγγλική αστυνομία που έχει πια συγκεκριμένο προϋπολογισμό για κάθε εξιχνίαση εγκλήματος (αυτό αναφέρεται και στον Rankin.) Η συγγραφέας αντιμετωπίζει με συμπάθεια τους μικρούς, καθημερινούς ανθρώπους, αυτούς που ο φόνος τους μπορεί να μείνει ανεξιχνίαστος λόγω φυλετικής ή ταξικής καταγωγής.
Στο πρώτο βιβλίο της, Αγνοούμενη μέχρι αποδείξεως του εναντίου, η εξαφάνιση της κόρης ενός ζεύγους προνομιούχων μεγαλοαστών με επαφές στην κυβέρνηση κερδίζει εύκολα τα επιπλέον κονδύλια που απαιτούνται για τις έρευνες. Εντούτοις, η υπερβολική δημοσιότητα και ο κανιβαλισμός των Μ.Μ.Ε. και των Μ.Κ.Δ. οδηγεί μια άλλη κοπέλα στην αυτοκτονία.
Μια τρίτη κοπέλα βρίσκεται νεκρή στον Τάμεση, στο δεύτερο βιβλίο της Άγνωστα Πρόσωπα, αλλά ο πνιγμός της δεν σκοτίζει ιδιαίτερα τη λονδρέζικη αστυνομία: ήταν μάλλον ναρκομανής – άρα αυτοκτόνησε. Η Μανόν, παρότι έγκυος και με ένα υιοθετημένο μαύρο αγοράκι που βρίσκεται μονίμως στο στόχαστρο λόγω χρώματος, θα κάνει φύλλο και φτερό το πολυπολιτισμικό Λονδίνο, αλλά και το μη-μου-άπτου άσπιλο Κέιμπριτζσαϊρ, με τη βοήθεια των πιο απροσδόκητων συμμάχων – ατόμων που ζουν στο περιθώριο του mainstream τρόπου ζωής. Οι φυλετικές προκαταλήψεις συνεχίζουν να καθορίζουν την έρευνα του μέσου αστυνομικού, του μέσου ξενόφοβου Βρετανού που (υποθέτω ότι) ψήφισε υπέρ του Μπρέξιτ.
Στο τρίτο βιβλίο της Steiner, το μαχαίρι πηγαίνει ακόμα πιο βαθιά. Η Μανόν, όπως και όλη η πόλη του Κέιμπριτζσαϊρ, γνωρίζει την ύπαρξη μεταναστών από τη Λιθουανία, οι οποίοι ζουν σε συνθήκες αθλιότητας και σκλαβιάς, εργαζόμενοι υπό καθεστώς τρόμου στα αγγλικά χωράφια και πτηνοτροφεία. Οι ντόπιοι τούς μισούν και μια ομάδα λευκών φανατικών ακροδεξιών θα τους κάνει τη ζωή δύσκολη. Όλοι γνωρίζουν, κανείς δεν είναι αθώος, αλλά ο λαβύρινθος της γραφειοκρατίας και η έλλειψη κονδυλίων δεν επιτρέπει στην αστυνομία να φτάσει στην άκρη του νήματος. Άλλωστε, γιατί να πειράξει κανείς το κύκλωμα της παράνομης μετανάστευσης, χάρη στο οποίο η βρετανική οικονομία ανθεί; Η Steiner αναφέρεται ακροθιγώς στις μάστιγες του νεοφιλελευθερισμού: τις ευέλικτες μορφές εργασίας, την εκμετάλλευση των αλλοδαπών στις χειρότερες δουλειές, την εξαθλίωση της παλιάς εργατικής τάξης η οποία φυτοζωεί με επιδόματα και μισεί τους ξένους, τους γκέι και τους μορφωμένους, την κατάρρευση του Εθνικού Συστήματος Υγείας, τον πακτωλό χρημάτων που ξοδεύουν για την καλοπέρασή τους τα στελέχη του Σίτυ και των hedge fund.
Ένα τρίτο βιβλίο που δείχνει την άλλη πλευρά του Ηνωμένου Βασιλείου, την ξενοφοβική, ομοφοβική και αντι-Ευρωπαϊκή τάση, είναι ο Τιμωρός, του Tony Parsons (μτφρ. Αύγουστος Κορτώ, Μεταίχμιο). Το βιβλίο ξεκινάει με τη δολοφονία μιας αστυνομικού στην προσπάθεια εξουδετέρωσης ενός αλλοδαπού (δεν αναφέρεται σαφώς, αλλά λέγεται με έμμεσο τρόπο), ο οποίος απειλεί να σκοτώσει τη γυναίκα και το παιδί του. Λέει ο συγγραφέας δια στόματος του ήρωά του, επιθεωρητή Μαξ Γουλφ:
«Και τότε συλλογίστηκα την παραφιλολογία που ακολουθούσε κάθε βολή από όπλο αστυνομικού. Την αυτόματη διαθεσιμότητα κι έπειτα την κάθε βολή να αναλύεται επ’ άπειρον, να γίνεται αντικείμενο βαθιάς μελέτης και καχυποψίας. Το ενδεχόμενο της φυλακής, ή της ουράς για το επίδομα ανεργίας. Δεν ήταν να απορείς που φοβούνταν να πυροβολήσουν». (Κάθε ομοιότητα με την ελληνική πραγματικότητα είναι τελείως συμπτωματική).
Ο επιθεωρητής Μαξ Γουλφ, διαζευγμένος πατέρας που μεγαλώνει μόνος τη μικρή κόρη του, θα υποστεί τα πάνδεινα στην προσπάθεια εξιχνίασης της δολοφονίας μιας τετραμελούς οικογένειας και της εξαφάνισης του μικρότερου παιδιού της. Ταλαντούχος καθώς είναι ο Parsons –πρώην πανκ δημοσιογράφος που γράφει πια για τη Sun και στηρίζει τους Συντηρητικούς– χτίζει μια πλοκή που κλιμακώνεται φορτίζοντας συναισθηματικά τον αναγνώστη: ο μεγαλύτερος καταυλισμός νομάδων της Ευρώπης –ένας τρόπος να αποφύγει να γράψει τη λέξη Ρομά– θρέφει την παραβατικότητα και τη σαπίλα που συνεργάζεται, παραδόξως, με την άρχουσα τάξη, προμηθεύοντάς την με μικρά παιδιά. Η παλιά άρχουσα τάξη είναι βαθιά διεφθαρμένη, κατά τον Parsons, γι’ αυτό πρέπει να τιμωρηθεί από τις κουτσομπολίστικες εφημερίδες που θα σπρώξουν την κοινή γνώμη σε ακραίες επιλογές. Είναι η ίδια λογική που έφερε τον Τραμπ στην εξουσία. Ο συγγραφέας, κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος του MenLit –κατά αντιδιαστολή προς το ChickLit– αποπνέει μια «αντρίλα» που σοκάρει. Ο επιθεωρητής Μαξ Γουλφ προπονείται σε γυμναστήριο για πυγμάχους και, ενώ κινδυνεύει από τους επίδοξους δολοφόνους του, παίρνει δυνάμεις από μια ταφόπλακα στο νεκροταφείο του Χάιγκεϊτ. Βρίσκεται στο τάφο ενός Άγγλου πυγμάχου, και έχει χαραγμένη τη φράση: «ΕΙΝΑΙ ΑΝΤΡΙΚΟ ΤΟ ΑΘΛΗΜΑ. ΚΑΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΑΝΤΡΑΣ ΓΙΑ ΝΑ ΝΙΚΗΣΕΙΣ». Ο επιθεωρητής επισκέπτεται σχεδόν καθημερινά το Μαύρο Μουσείο της αστυνομίας, όπου μελετάει τα φονικά όπλα των δολοφόνων και τα βιογραφικά των ηρωικώς πεσόντων συναδέλφων του. Ένας απ’ αυτούς, ο μοναδικός μαύρος που αναφέρεται στο Σώμα, είναι από την Καραϊβική και εξουδετερώνεται νωρίς – αφού είναι αναλώσιμος.
Ακόμα κι εδώ υπάρχουν αναφορές στον προϋπολογισμό της αστυνομίας (συνέπεια της λογικής της λιτότητας που πρεσβεύει ότι πρέπει να χρηματοδοτείται μόνο ό,τι θα έχει οικονομικό αντίκρισμα). Λέει ο ήρωας:
«Η διοίκηση της αστυνομίας δεν ήταν ιδιαίτερα πρόθυμη να επενδύσει ατέλειωτους πόρους στην αναζήτηση ενός τετράχρονου αγοριού, τη στιγμή που τα ίχνη του αγνοούνταν δύο μήνες».
Εντέλει, τα παιδιά που θυσιάζονται στις ορέξεις των πλούσιων παιδόφιλων είναι έγχρωμα, φτωχά, άγνωστα. Ο Μαξ Γουλφ τα λυπάται, αλλά ούτε στιγμή δεν αναρωτιέται γιατί συμβαίνει αυτό. Ο τρόπος σκέψης του συγγραφέα συνοψίζεται στην παράγραφο:
«Ο κόσμος νομίζει ότι όσοι δουλεύουν στην αστυνομία είναι ρατσιστές. Αλλά απλώς αντιπαθούμε τον κόσμο που μας δημιουργεί τους περισσότερους μπελάδες. Αυτό δεν μας καθιστά ρατσιστές. Ανθρώπινο είναι».
Άλλα κοινωνικά – πολιτικά αστυνομικά μυθιστορήματα που αξίζει να διαβάσει κανείς από την πρόσφατη εκδοτική παραγωγή του Ηνωμένου Βασιλείου
Throw me to the Wolves, Patrick McGuinness
[Ανατριχιαστική περιγραφή του πώς τα ΜΜΕ καταδικάζουν έναν ηλικιωμένο δάσκαλο για ένα έγκλημα που δεν έκανε, λόγω της τάξης, της ηλικίας, της αγάπης του για τα λατινικά και την τέχνη – ακόμα και η έλλειψη ενοχοποιητικών στοιχείων στον υπολογιστή του είναι εις βάρος του!]
Love like Blood, Mark Billingham
[Η σύντροφος της αστυνόμου Τάνερ δολοφονείται αντ’ αυτής, επειδή κάποιοι θέλουν να εκδικηθούν την αστυνόμο για τις έρευνές της σε εγκλήματα φυλετικού μίσους].
Rubber necker, Belinda Bauer
[Αστυνομική πλοκή που διαδραματίζεται στο Κάρντιφ με ήρωα έναν φοιτητή ανατομίας που πάσχει από Άσπεργκερ. Μια ενδιαφέρουσα ματιά στον Άλλον].
The Red Road, Denise Mina
[Ο υπόκοσμος και οι σχέσεις παρελθόντος και παρόντος στη Γλασκόβη].
→ Επί του πιεστηρίου : Μόλις ανακοινώθηκε η επικείμενη κυκλοφορία του καινούργιου βιβλίου του John LeCarre, Agent Runningin the Fields, το οποίο διαδραματίζεται «εν μέσω των παρανοϊκών μηχανορραφιών που οδηγούν στο Μπρέξιτ».
Αν πρέπει να συνοψίσω τα συμπεράσματα απ’ όλα τα προηγούμενα, θα έλεγα ότι οι Βρετανοί συγγραφείς αστυνομικής λογοτεχνίας μιλούσαν εδώ και πολύ καιρό για όσα επρόκειτο να ακολουθήσουν. Περιέγραφαν τις συνθήκες2 που είχε δημιουργήσει η οικονομική πολιτική μιας λιτότητας χωρίς τέλος περισσότερο ίσως από τους συγγραφείς της «σοβαρής λογοτεχνίας» οι οποίοι την τελευταία εικοσαετία έχουν πέσει σε βαθιά αναπόληση και νοσταλγία των παλιών καλών καιρών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Το γιατί πολλά απ’ αυτά τα βιβλία δεν μεταφράζονται στα ελληνικά, ή δεν ενθουσιάζουν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, είναι θέμα μιας άλλης συζήτησης, ενδεχομένως.
* Η ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι μεταφράστρια και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο της, το αστυνομικό μυθιστόρημα «Η συχνότητα του θανάτου» (εκδ. Μεταίχμιο).
1. [Εδώ μπορεί να διαβάσει κανείς για το σκάνδαλο υποκλοπής δεδομένων από το Facebook, που επηρέασε την απόφαση της κοινής γνώμης όσον αφορά το Μπρέξιτ].
