natalie goldberg

Ενόψει της έκδοσης του βιβλίου «Το μονοπάτι της γραφής: Ανακαλύπτοντας την ικανότητά σου να γράφεις» από τις εκδόσεις Οκτώ, μια συνέντευξη με τη συγγραφέα Νάταλι Γκόλντμπεργκ.

Συνέντευξη στον Tim Adams

Η Natalie Goldberg είναι συγγραφέας, ποιήτρια και ζωγράφος. Έχει εκδώσει περισσότερα από δεκαπέντε βιβλία, μεταξύ των οποίων το Μονοπάτι της γραφής (εκδ. Οκτώ), το οποίο έχει μεταφραστεί σε δεκατέσσερις γλώσσες και επηρέασε σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη διαδικασία της συγγραφής. Για περισσότερα από σαράντα χρόνια η Νάταλι διδάσκει σεμινάρια γραφής σε όλο τον κόσμο. Ζει στο Τάος του Νέου Μεξικού.

Πιστεύετε ότι υπάρχει σύνδεση μεταξύ του τόπου και της έμπνευσης όταν γράφει κανείς;

Νομίζω ότι η γη και το περιβάλλον είναι πολύ σημαντικά. Συχνά, σε ένα μυθιστόρημα για παράδειγμα, ο τόπος είναι ο τρίτος χαρακτήρας. Αυτό είναι απτό στα πολύ καλά μυθιστορήματα. Δεν νομίζω όμως ότι πρέπει να βρεθούμε σε κάποιο υπέροχο μέρος για να γράψουμε. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να είμαστε όπου λαχταράει η καρδιά μας. Πιστεύω ότι χρειάζεται απλώς να είμαστε εκεί όπου είμαστε. Με άλλα λόγια, αν βρίσκεστε στο Σινσινάτι, αν αληθινά το τρώτε με το κουτάλι, αν γνωρίζετε τους δρόμους και τον καιρό, τα δέντρα, πώς φαίνεται το φως στο τέλος της μέρας σας, αυτό έχει σημασία. Εγώ, ας πούμε, αγαπούσα πολύ το Τάος. Το αισθανόμουν σχεδόν σαν εραστή. Με πονούσε πολύ το ότι δεν μπορούσα να είμαι συνεχώς εκεί. Ειδικά στις αρχές, δεν μπορούσα να βγάλω τα προς το ζην εκεί. Το Τάος ωστόσο ήταν το πάθος μου. Όταν όμως τα κατάφερα να ζήσω εκεί, όπως ζω τώρα, θυμάμαι ότι ο δάσκαλός μου του Ζεν, ο Καταγκίρι, μου έλεγε: «Ακόμα κι ο παράδεισος μπορεί να βρομίσει» – και είχε δίκιο. Όταν γνωρίσεις καλά ένα μέρος, είναι απλώς ένα μέρος. Μπορεί να το αγαπάς βαθιά, είναι όμως ένας τόπος με τα καλά του και τα κακά του. Όταν ωστόσο έχεις αυτόν τον τόπο, σου δίνεται η ελευθερία να πας οπουδήποτε, να εκτιμήσεις και να αγαπήσεις κι άλλα μέρη. Αυτό δεν ίσχυε για μένα πάντα, γιατί ποτέ δεν μου άρεσε το μέρος όπου βρισκόμουν, επειδή ήθελα να πάω στο Τάος.

Το γράψιμο θα σας δείξει ότι βρίσκεστε στο τέλειο μέρος τώρα.

Μην το κάνετε αυτό στον εαυτό σας – «Είμαι εδώ, αλλά θα έπρεπε να είμαι εκεί». Εμένα με βασάνισε πολύ. Όπου κι αν βρίσκεστε, να γράφετε από εκεί. Μη βρείτε τη δικαιολογία ότι δεν είστε στο σωστό μέρος. Δεν υπάρχει τέλειο μέρος. Πιά­στε το στυλό σας και καταγράψτε τις λεπτομέρειες της τοποθεσίας όπου είστε. Το γράψιμο θα σας δείξει ότι βρίσκεστε στο τέλειο μέρος τώρα. Ο τόπος είναι η γη. Η γη είναι η ζωή σας, στιγμή τη στιγμή.

«Δεν μπορώ να γράψω επειδή…» Ποιες δικαιολογίες αυτού του είδους ακούτε πιο συχνά;

Οι άνθρωποι προβάλλουν χιλιάδες δικαιολογίες για το ότι δεν μπορούν να γράψουν. «Φοβάμαι να εκθέσω τον εαυτό μου». «Φοβάμαι να ακολουθήσω αυτό που πραγματικά θέλω». «Δεν μπορώ να το κάνω τώρα, αλλά είναι το μεγαλύτερό μου όνειρο». «Δεν μπορώ να το κάνω τώρα γιατί έχω οικογένεια». «Πρέπει να βγάλω τα προς το ζην». «Φοβάμαι ότι δεν είμαι αρκετά καλός». «Φοβάμαι ότι ο πατέρας μου θα με σκοτώσει αν γράψω γι’ αυτόν». Δεν δίνω και πολλή σημασία. Αυτό που καταλαβαίνω είναι ότι χρησιμοποιούν κάποια δικαιολογία, ότι θέλουν κάτι αλλά δεν κάνουν κανένα βήμα για να το αποκτήσουν. Στη διάρκεια των χρόνων, έχω παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι δεν επιτρέπουν στους εαυτούς τους να ξεκινήσουν. Δεν αφήνουν το πάθος τους να παραμείνει ζωντανό και μετά να το θρέψουν. Δεν ακούω όμως τις δικαιολογίες τους. Μετά από λίγο βαριέ­μαι. Όπως βαριέμαι και τα δικά μου παράπονα. Δεν έχει σημασία ποια είναι η δικαιολογία.

Σας ακούω να λέτε: «Μα δεν είναι αλήθεια; Κι αν έχουν έξι παιδιά, δεν πρέπει να τα ταΐσουν και να βρουν μια δουλειά;». Και βέβαια. Αν όμως καίγονται να γράψουν, πρέπει να βρουν χρόνο και για το γράψιμο, ας είναι και μισή ώρα την εβδομάδα. Να μην το αναβάλλουν μέχρι να γίνουν εξήντα χρονών. Μπορεί να πεθάνουν στα πενήντα εννιά. Πρέπει να σκεφτόμαστε ολόκληρη τη ζωή μας και να μην αναβάλλουμε πράγματα. Θα μπορούσατε να μου πείτε: «Νάταλι, εσύ δεν έχεις παιδιά. Δεν έχεις αυτό. Δεν έχεις εκείνο». Δεν είναι αυτό το θέμα. Θυμάμαι μια φορά που βρέθηκα σε κάποια ομάδα, όπου μια γυναίκα έλεγε: «Αχ, νιώθω τόσο μόνη. Έχω τόσο πολλά παιδιά κι έχω έναν σύζυγο κι έχω τόσα να κάνω, και πάλι όμως νιώθω μόνη». Και σκέφτηκα: «Παράξενο. Δεν έχω τίποτα απ’ όλα αυτά και νιώθω μόνη». Νομίζω ότι είναι η ανθρώπινη μοίρα. Βρίσκουμε ένα σωρό δικαιολογίες και λόγους για το ότι δεν θέλουμε να γράψουμε ή ότι φοβόμαστε. Τελικά όμως, αν θέλετε να γράψετε, πρέπει απλώς να το βουλώσετε, να πιάσετε ένα στυλό και να γράψετε. Λυπάμαι, δεν υπάρχουν πραγματικές δικαιολογίες. Αυτή είναι η ζωή μας. Κάντε το βήμα. Μπορεί να είναι μόνο για δέκα λεπτά. Δεν πειράζει. Θα αισθανθείτε καλύτερα γράφοντας παρά βρίσκοντας ένα σωρό δικαιολογίες.

Έχουμε τρομερά ισχυρά μυαλά πιθήκων, πολύ δημιουργικά, που πάντα σκέφτονται νέους λόγους για να μη γράψουμε. Μην πιστεύετε τις δικαιολογίες σας.

Είχα μια ομάδα μαθητών πριν από μερικά χρόνια που είχαν έρθει πολλές φορές στα μαθήματά μου. Τριγύριζα μέσα στην αίθουσα και τους ρωτούσα: «Λοιπόν, τι χρειάζεστε τώρα;». Κι εκείνοι άρχισαν να λένε: «Να, ξέρεις, δεν έχω γράψει τίποτα, γιατί η γυναίκα μου είναι έτσι και η ζωή μου είναι αλλιώς». Τους κοίταξα και είπα: «Ξέρετε τι να κάνετε, πιάστε το στυλό και γράψτε». Τα πρόσωπά τους φωτίστηκαν και απάντησαν: «Α, εντάξει». Και τους είπα: «Για σταθείτε μια στιγμή. Ήρθατε όλο τον δρόμο από το Σικάγο, από τη Βοστώνη, από το Κεντάκι, από το Λος Άντζελες, κι έχετε κάνει άλλα τρία σεμινάρια μ’ εμένα. Τα ξέρετε ήδη αυτά». Είπαν λοιπόν: «Ναι, αλλά θέλαμε να τα ξανακούσουμε». Έμεινα άφωνη. Είπα: «Ήρθατε όλο τον δρόμο ως εδώ μόνο και μόνο για να ακούσετε αυτό;». Μου απάντησαν καταφατικά. Να λοιπόν κάτι τόσο απλό και προφανές, που συνεχώς το ξεχνάμε. Πρέπει να το ανακαλύπτουμε ξανά και ξανά. Θυμάμαι ένα συγκεκριμένο άτομο, που το πρόσωπό του έλαμπε όταν το είπα ξανά, γιατί νόμιζε ότι αυτή τη φορά δεν θα λειτουργούσε, ότι αυτή τη φορά θα είχε πράγματι μεγάλο πρόβλημα –το πίστευε αυτό–, ότι αυτή τη φορά θα ήταν τόσο ανυπέρβλητο που δεν θα μπορούσε να γράψει. Ανακουφίστηκε πάρα πολύ που επανήλθε σ’ αυτή την ξεκάθαρη φράση: «Σκάσε και γράφε». Έχουμε τρομερά ισχυρά μυαλά πιθήκων, πολύ δημιουργικά, που πάντα σκέφτονται νέους λόγους για να μη γράψουμε. Μην πιστεύετε τις δικαιολογίες σας.

Τι είναι το «μυαλό πιθήκου»;

Πρόκειται για έναν βουδιστικό όρο. Θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε και τον κριτικό ή τον επιμελητή μας μυαλό πιθήκου. Είναι κάτι που μας κάνει να ασχολούμαστε με πολλά πράγματα, κρατώντας μας μακριά από ό,τι θέλει η καρδιά μας. Όλος μας ο πολιτισμός έχει χτιστεί γύρω από την πολυπραγμοσύνη. Γι’ αυτό είμαστε τόσο δυστυχισμένοι. Λατρεύουμε όμως να είμαστε πολυάσχολοι. Για να το καταλάβουμε: υπάρχουν οι πολλές ασχολίες, υπάρχει το μυαλό πιθήκου και υπάρχει και η αληθινή μας καρδιά. Τι θέλει η αληθινή καρδιά μας; Πρέπει να της δώσουμε τουλάχιστον το πενήντα τοις εκατό. Αλλιώς θα γεμίσουμε ολόκληρη τη ζωή μας με ασχολίες. Πρέπει να κάνω αυτό, πηγαίνω εκεί, φτιάχνω αυτό. Η καθημερινή ζωή είναι πολύ σαγηνευτική. Περνούν οι εβδομάδες και ξεχνάμε ποιοι είμαστε.

Και τι έχετε να πείτε για το ταλέντο;

Νομίζω ότι το ταλέντο είναι σαν τον ταμιευτήρα νερού κάτω από τη γη – το αντλείτε με δική σας προσπάθεια και διέρχεται από μέσα σας. Έχω δει πολλούς μαθητές που μπορούν να γράψουν πανέμορφα από μόνοι τους. Από την πρώτη στιγμή που πιάνουν το στυλό, οι υπόλοιποι μαθητές μου μένουν με το στόμα ανοιχτό. Καμιά φορά όμως τους έρχεται πολύ εύκολα, κι έτσι οι άνθρωποι αυτοί δεν πιστεύουν πως αυτό που έγραψαν ήταν καλό. Καμιά φορά απλώς δεν σημαίνει και τόσο πολλά γι’ αυτούς. Υπάρχει όμως και κάποιος που κάθεται στη γωνιά του, που παλεύει όλη την ώρα, που μοιάζει λίγο σπασικλάκι, αλλά και λίγο αδιάφορος – ωστόσο, τρία χρόνια αργότερα εξακολουθεί να έρχεται. Μετά από λίγο, το καρβουνάκι του συγγραφέα αρχίζει να λάμπει μέσα του. Το βρίσκω υπέροχο.

Να γνωρίζουμε τα ονόματα των δέντρων και των φυτών, να παρατηρούμε τον ήλιο και πώς αντανακλά τη λάμψη του το μεταλλικό χρώμα ενός αυτοκινήτου. Αυτό χρειάζεται εξάσκηση.

Ποτέ δεν θεώρησα τον εαυτό μου ταλαντούχο. Κανείς δεν μου είπε ποτέ ότι έχω ταλέντο. Κάθε φορά που πήγα σε χειρομάντη ή αστρολόγο, μου είπαν ότι έπρεπε να γίνω λογίστρια. Επομένως ήταν η δική μου προσπάθεια και αποφασιστικότητα που χάραξαν νέες γραμμές στην παλάμη μου. Μάλλον πίστευα πάντα στην ανθρώπινη προσπάθεια. Η προσπάθεια δεν είναι μόνο η σκληρή σωματική εργασία, να μπαίνεις κάτω από τον ζυγό. Είναι η δουλειά που μας ξυπνάει το πρωί. Όλοι έχουμε αυτή την ικανότητα μέσα μας. Το ταλέντο δεν έχει καμία σχέση με το πρωινό ξύπνημα. Εγώ αναφέρομαι στο να είμαστε σε εγρήγορση ως συγγραφείς. Να γνωρίζουμε τα ονόματα των δέντρων και των φυτών, να παρατηρούμε τον ήλιο και πώς αντανακλά τη λάμψη του το μεταλλικό χρώμα ενός αυτοκινήτου. Αυτό χρειάζεται εξάσκηση. Είναι πολύ ωραίο να είσαι ταλαντούχος. Αν είστε, απολαύστε το, αλλά δεν θα σας πάει και πολύ μακριά. Η δουλειά θα σας πάει πολύ μακρύτερα.

Πώς επηρεάζεται το γράψιμο από την άσκηση στο Ζεν;

Ο τρόπος που γράφω συνδεόταν πάντα με την άσκησή μου στο Ζεν, με τον διαλογισμό και την επίγνωση. Η τέχνη για χάρη της τέχνης δεν με ενδιέφερε ποτέ, γιατί έχω δει πολλούς δυστυχισμένους καλλιτέχνες με υπερτροφικά εγώ. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η τέχνη περιλαμβάνει ταλαιπωρία. Αν όμως έχεις ως βάση το τίποτα, το κενό, δεν θα σκληρύνεις τόσο εύκολα. Για μένα το γράψιμο συνδεόταν πάντα με αυτού του είδους το κενό. Δημιουργείς μία λέξη γιατί δεν υπήρχε καμία λέξη εκεί προηγουμένως. Υπήρχε μόνο μια λευκή σελίδα. Αν όλα γέμιζαν, δεν θα μπορούσες να πας πουθενά. Έτσι λοιπόν η τέχνη, η δημιουργικότητα, χωρίς την άσκηση στον διαλογισμό, δεν με ενδιαφέρει. Πάντα με υποστήριζε το Ζεν.

Πιστεύετε ότι μπορείτε να ωφελήσετε άλλους με το γράψιμο;

Δεν θεωρώ την αυτοέκφραση τόσο σημαντική. Σίγουρα γράφω για να ωφελήσω και άλλους ανθρώπους. Είναι όμως περίπλοκο, γιατί δεν θέλω να ικανοποιώ τους άλλους. Θέλω να μπορώ να λέω την αλήθεια, απλώς δεν τη λέω πια μόνο για τον εαυτό μου. Νομίζω πως όταν ήμουν ποιήτρια έγραφα πολλά διηγήματα. Σίγουρα τότε εξέφραζα κάπως τον εαυτό μου και είχα την ανάγκη να νιώσω ότι μπορώ να πω οτιδήποτε. Χρησιμοποιούσα πολλές προκλητικές λέξεις στα ποιήματά μου, κάπως σαν να έβγαζα σε όλους τη γλώσσα – κοιτάξτε, κάνω ό,τι θέλω. Τώρα με ενδιαφέρει πολύ περισσότερο η επικοινωνία. Πώς επικοινωνώ μέσα από τη γλώσσα, με μαύρες λέξεις σε λευκή σελίδα, με ανθρώπους σε όλη τη χώρα, ώστε να προσφέρω λίγη από τη διαύγειά μου, όταν την έχω, σε κάποιον άλλον; Δεν με νοιάζει πια λοιπόν και τόσο να εκφράσω τον εαυτό μου, αν και μπορεί να γίνει μια καλή αρχή, ένας τρόπος να μάθει κανείς τον εαυτό του. Τώρα, όταν γράφω, και το κάνω με όλο μου το είναι, δεν μπαίνω στη μέση, δεν γίνομαι εμπόδιο στον εαυτό μου. Η γραφή δημιουργεί τη γραφή. Αντί για αυτοέκφραση, αφήνω τη Νάταλι Γκόλντμπεργκ στην άκρη, και είναι υπέροχο. Μπορώ να προχωρήσω πέρα από τον εαυτό μου. Νομίζω πως, αν εξέφραζα απλώς τον εαυτό μου, θα γέμιζα κάποιο τετράδιο γράφοντας: «Είμαι τόσο χαρούμενη σήμερα, ερωτεύτηκα, αγαπώ τον σύντροφό μου τόσο πολύ, είναι τόσο όμορφος», και κάποιος άλλος θα το διάβαζε αυτό και θα βαριόταν. Για να μάθουμε να επικοινωνούμε πέρα από τους εαυτούς μας, πρέπει να εγκαταλείψουμε την άμεση έκφρασή μας και να πάμε βαθύτερα ακόμα, να τιμήσουμε τη σημασία των λεπτομερειών, να αγγίξουμε τα πράγματα όπως είναι.

Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον διαλογισμό και τις ασκήσεις γραφής;

Όταν κάνω διαλογισμό, το ζητούμενο είναι να εγκαταλείψω τις σκέψεις και να χρησιμοποιήσω την αναπνοή μου, για να φέρω το μυαλό μου στην παρούσα στιγμή. Φυσικά δεν είναι τόσο εύκολο. Όταν κανείς διαλογίζεται πολύ, παρατηρεί ότι αυτές οι σκέψεις επιστρέφουν συνεχώς και κολλάνε στο μυαλό του. Με τις ασκήσεις γραφής, μπορείτε να αρπάξετε αυτές τις σκέψεις και να τις καταγράψετε, και μ’ αυτόν τον τρόπο να προχωρήσετε στην επόμενη και να συνεχίσετε να κινείστε ανάμεσά τους. Με το στυλό σας στερεώνετε το μυαλό σας. Οι σκέψεις σας γίνονται ένα γρήγορο ρεύμα μέσα στο οποίο κάθεστε. Δεν κολλάνε λοιπόν και τόσο πολύ. Κατά μία έννοια, η εξάσκηση στη γραφή είναι ένας πιο κατάλληλος τρόπος για να καθίσετε σε ένα ήσυχο μέρος. Αρχίζω να προβάρω τις σκέψεις και έπειτα τις αφήνω να φύγουν· όταν όμως κάνω διαλογισμό, δεν μπορώ να τις φτύσω κάπου και μου παίρνει πολλή ώρα να τις μεταβολίσω. Παραμένουν εκεί γύρω, στριφογυρίζουν μέσα στο στόμα του μυαλού μου. Πρόκειται λοιπόν για δύο διαφορετικές διαδικασίες. Μπορούν να γίνονται παράλληλα. Το γράψιμο είναι η πιο βαθιά άσκησή μου στο Ζεν.

Όταν ζωγραφίζω, δεν βρίσκομαι κάπου αλλού. Κι όταν γράφω, δεν βρίσκομαι κάπου αλλού. Πρόκειται απλώς για διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους συναντώ τον εαυτό μου και τον κόσμο.

Ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που έχω μάθει από τον διαλογισμό και το γράψιμο είναι πως οι σκέψεις δεν είναι αληθινές, δεν είναι συμπαγείς. Τους δίνουμε υπερβολικά πολλή προσοχή. Αν τις αφήσουμε να φύγουν, ελευθερωνόμαστε τρομερά. Βέβαια, είναι πιο εύκολο να το λέει παρά να το κάνει κανείς, γιατί οι σκέψεις συνδέονται με τα αισθήματα και πιάνεσαι από μια ιστορία κι ένα παρελθόν και αναμνήσεις, και σε τρία λεπτά έχεις πάθει ψύχωση. Αν όμως τις πιάσεις στη ρίζα τους, στο απλό επίπεδο από όπου ξεκινούν να αναδύονται, είναι πολύ βοηθητικό. Για παράδειγμα, θα τσακωθώ με τον εραστή μου και θα πιστεύω ότι έχω δίκιο. Τότε μερικές φορές θα μου δοθεί η χάρη να ακούσω μια φωνούλα μέσα μου να λέει: «Νάταλι, αυτή είναι απλώς η δική σου γνώμη, δεν σημαίνει και τίποτα, άφησέ την να φύγει». Αμέσως δημιουργείται άπλετος χώρος.

Όλα όσα βρίσκονται μπροστά σας είναι η ζωή σας, γι’ αυτό σας παρακαλώ να τα φροντίζετε. Δεν κάθομαι να διαλογιστώ προσπαθώντας να σκεφτώ τι να γράψω και μετά τρέχω να πάρω το σημειωματάριό μου και να αιχμαλωτίσω τη σκέψη μου. Κάθε τόπος είναι διαφορετική εμπειρία. Όταν παίζουμε μουσική, είμαστε σε πολύ διαφορετική στιγμή από εκείνη του διαλογισμού, αλλά καθόλου διαφορετική από εκείνη όταν φυσάμε το κλαρινέτο. Αυτή είναι η στιγμή. Όταν ζωγραφίζω, δεν βρίσκομαι κάπου αλλού. Κι όταν γράφω, δεν βρίσκομαι κάπου αλλού. Πρόκειται απλώς για διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους συναντώ τον εαυτό μου και τον κόσμο. Όταν παρακολουθείτε την αναπνοή σας και είστε παρόντες με το σώμα σας, χρησιμοποιείτε τον τρόπο του Ζεν. Οι λέξεις είναι ο τρόπος της γραφής. Όταν οι λέξεις σας είναι ζωντανές, γίνονται ηλεκτρικά όντα – καθόλου μακρινά από την ανθρώπινη ζωή. Όταν βουρτσίζω τα δόντια μου, ανησυχώ ότι ονειροπολώ πολύ, καμιά φορά όμως απλώς βουρτσίζω τα δόντια μου.

nataliε goldberg 2

Πείτε μας δυο λόγια για τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος.

Το μυθιστόρημα δεν λειτουργεί με τον τρόπο που κινείται το μυαλό. Ο τρόπος που έγραψα το παρόν βιβλίο είναι πολύ κοντά στον τρόπο που κινείται το μυαλό. Όταν έγραψα το μυθιστόρημα Μπανάνα Ρόουζ, έπρεπε να βάλω κάτι στο κεφάλαιο τρία, σαν καφέ καπέλο, και να έχει νόημα και στο κεφάλαιο τριάντα τρία. Στη ζωή μας όμως, μπορεί ένα καφέ καπέλο να μην έχει και τόση σημασία. Όταν χαλάει το αυτοκίνητό σου, μπορεί να σημαίνει απλώς ότι χάλασε το αυτοκίνητο.

Κάνουμε πάρα πολλές σκέψεις. Έρχονται και φεύγουν. Δεν υπάρχει ιδιαίτερο νόημα. Στο μυθιστόρημα όμως έχουμε τρομερή ανάγκη να αφηγηθούμε μια ιστορία, να δημιουργήσουμε νόημα. Πρέπει λοιπόν να υπάρχει κάποια δομή, αρχή, μέση και τέλος, ακόμα κι όταν δεν είναι προφανή. Το μυαλό του αναγνώστη λαχταράει το νόημα. Έπρεπε λοιπόν κι εγώ να μάθω τη δομή του μυθιστορήματος, που ήταν πολύ διαφορετική από τη φυσική κίνηση του μυαλού, την οποία πάντα μελετούσα και στην οποία είχα βασίσει τις ασκήσεις γραφής. Με δυσκόλεψε πολύ. Δεν νομίζω, λοιπόν, ότι μου είναι φυσικό να γράφω μυθιστορήματα. Δεν αναζητώ το νόημα. Κι ένας μυθιστοριογράφος μπορεί να έλεγε: «Ούτε κι εγώ αναζητώ κάποιο νόημα». Πρέπει όμως να ταιριάζουν οι πληροφορίες. Στο τέλος, όταν ολοκληρώνεις την ανάγνωση του μυθιστορήματος, πρέπει να λες: «Μα, ναι». Αν δεν λειτουργεί, δεν υπάρχει «μα, ναι» ούτε κάποιου είδους ολοκλήρωση μέσα μας.

Ίσως αυτό να είναι το ταλέντο μου. Η τρομερή μου αποφασιστικότητα.

Όταν ξεκίνησα να γράφω το μυθιστόρημα, δεσμεύτηκα. Ήμουν πρόθυμη να κάνω ό,τι χρειαζόταν προκειμένου να λειτουργήσει. Δεν είχα ιδέα πόση προσπάθεια χρειαζόταν. Καθόμουν στη βιβλιοθήκη Χάργουντ στο Τάος και δούλευα το κείμενο ξανά και ξανά. Πέρασε το καλοκαίρι. Το έβλεπα να φεύγει από τα ψηλά παράθυρα της βιβλιοθήκης. Κι ύστερα είδα το φθινόπωρο να έρχεται. Ένιωθα σαν να πήγαινα τετάρτη δημοτικού και να με είχαν αφήσει όλοι πίσω· οι άλλοι είχαν κάνει τις καλοκαιρινές τους διακοπές, κι εγώ έπρεπε να τελειώσω κάποια έκθεση. Δεν το πίστευα ότι είχα τόση αποφασιστικότητα. Δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Νιώθω τόσο δέος. Ίσως να μην είναι το μεγαλύτερο μυθιστόρημα, αλλά ήταν η μεγαλύτερη προσπάθειά μου. Αυτή είναι που μου δίνει αυτοπεποίθηση. Έκανα το καλύτερο που μπορούσα σ’ εκείνη τη στιγμή της ζωής μου και είμαι περήφανη γι’ αυτό. Πάντα θα αγαπώ τη Νελ, τον κεντρικό χαρακτήρα.

Ίσως αυτό να είναι το ταλέντο μου. Η τρομερή μου αποφασιστικότητα. Σε έναν μόνο τομέα: το γράψιμο. Όχι σε άλλους τομείς. Για παράδειγμα, τρέχω γύρω από το τετράγωνο μια φορά, κι ύστερα, ωχ, δεν θέλω άλλο. Σταματώ. Το σκι: έπεσα, πφφ, δεν μ’ αρέσει το σκι, σταματώ. Αλλά στο γράψιμο είμαι αποφασισμένη.

Γιατί γράφετε αναμνήσεις;

Μ’ αρέσουν. Είναι μελέτη για τη λειτουργία της μνήμης. Βρίσκονται σε αναλογία με τις ασκήσεις γραφής, με τη λειτουργία του μυαλού. Η μνήμη δεν θυμάται τα πράγματα χρονολογικά, από το Α στο Β, έπειτα στο Γ. Γεννήθηκα την τάδε χρονιά, πήγα σ’ εκείνο το σχολείο, μετά έκανα αυτά κι εκείνα. Θυμόμαστε με εκλάμψεις. Διακρίνουμε την άκρη ενός πιρουνιού. Ξαφνικά θυμόμαστε το χοτ ντογκ που φάγαμε στο Κόνι Άιλαντ πριν από είκοσι χρόνια. Η μνήμη λειτουργεί σε φέτες. Μ’ αρέσει πολύ αυτό. Όταν γράφω αναμνήσεις, η δομή τους μοιάζει πιο πολύ με τον τρόπο που κινείται το μυαλό από ό,τι εκείνη ενός μυθιστορήματος. Και λατρεύω τις ιστορίες, τις οικογενειακές ιστορίες, να μαθαίνω από πού είναι ο καθένας, τέτοια πράγματα. Ήμουν στη Νέα Υόρκη και συνάντησα μια καταπληκτική δασκάλα του Ζεν. Ήταν αρκετά μεγαλόσωμη και χαρωπή και είχε ξυρισμένο κεφάλι. Καθώς συζητούσαμε, λοιπόν, έμαθα ότι η μητέρα της υπήρξε καλλονή που είχε βραβευτεί σε καλλιστεία, και η ίδια είχε επτά πατριούς. Τρελάθηκα. Ορίστε, λοιπόν, μπροστά μου είχα την προσωποποίηση του αυστηρού Ζεν· δεν θα είχα μαντέψει το παρελθόν της ούτε σε ένα εκατομμύριο χρόνια. Μου άρεσε πολύ αυτή η αντιπαραβολή. Δεν μπορούσα να σταματήσω να τη ρωτάω πράγματα. Είναι σημαντικό οι άνθρωποι να αφιερώνουν χρόνο για να σκαλίσουν το παρελθόν τους στις ασκήσεις γραφής, γιατί δεν θα έπρεπε να αποφεύγουμε κανένα σημείο. Αν το αποφύγετε μόνοι με τον εαυτό σας, θα το αποφύγετε και σε οτιδήποτε γράφετε, κάτι που νοθεύει τη γραφή σας. Πρέπει να μπορείτε να αντιμετωπίσετε τη ζωή σας. Να δεχτείτε τη σκέψη σας και τη ζωή σας.

Πώς προέκυψαν οι ασκήσεις γραφής;

Ανακάλυψα αυτή την ιδιαίτερη σχέση με τον τρόπο που σκέφτομαι. Έκανα πολύ διαλογισμό Ζεν στο Τάος όταν ήμουν χίπι, και το 1976 πήγα στο Κολοράντο, για να μελετήσω με τον Άλεν Γκίνσμπεργκ επί έξι εβδομάδες στο Ινστιτούτο Ναρόπα, στο Μπούλντερ. Μας δίδαξε να εξετάζουμε τις σκέψεις και το γράψιμό μας. Και το ακολούθησα. Νιώθω ότι εκείνος ήταν ο οραματιστής κι εγώ ήμουν η εργάτρια μέλισσα που τον κατέγραφε. Έλεγε: «Όταν έχετε άρτια σχηματισμένες σκέψεις, θα έχετε άρτια σχηματισμένο γραπτό». Απομονώθηκα για λίγο καιρό πριν πάω στη Ναρόπα, και στο ησυχαστήριο όπου έμενα βρήκα ένα άρθρο που είχε γράψει, το οποίο μιλούσε για το λαμπικάρισμα των σκέψεων. Δεν κατάλαβα τα πάντα, αλλά μου κίνησε το ενδιαφέρον, και υποσχέθηκα στον εαυτό μου ότι κάποια μέρα θα το καταλάβω ολόκληρο. Όταν σπούδαζα λογοτεχνία στο πανεπιστήμιο και έπειτα στα μεταπτυχιακά, δεν είχα ακούσει κανέναν να μιλάει έτσι για το μυαλό και τις σκέψεις.

Η χρονομετρημένη εξάσκηση μου έδωσε μια δομή· δεν επρόκειτο να ξεφύγω.

Άρχισα να γράφω χρονομετρώντας τον εαυτό μου και κινώντας συνεχώς το χέρι μου πάνω στη σελίδα. Εξερεύνησα τον τεράστιο χώρο των πιθανοτήτων πάνω στη σελίδα – όπου το μυαλό μου ταξίδευε, πίσω, εμπρός, ανάποδα. Δεν είχα κανένα σκοπό, καμία κατεύθυνση. Παρακολούθησα πώς σκεφτόμουν. Έτσι προέκυψε κάποιου είδους ιδιαίτερη σχέση με τον εαυτό μου. Ήμουν μόνη. Δεν ήμουν σίγουρη τι ακριβώς έκανα, ήταν όμως τόσο ελκυστικό που εμβάθυνα συνεχώς.

Παρατήρησα πολλά πράγματα: πόσο το μυαλό επαναλαμβάνεται, πώς να δω πέρα από τις επικριτικές σκέψεις, πώς να χρησιμοποιήσω τις λεπτομέρειες που βρίσκονται μπροστά μου για να συγκεντρωθώ. Τότε δεν το αποκαλούσα μυαλό πιθήκου, όμως ήταν αυτό που συναντούσα. Είδα ποια πράγματα με βοηθούν να γράψω και ποια όχι. Η χρονομετρημένη εξάσκηση μου έδωσε μια δομή· δεν επρόκειτο να ξεφύγω. Ό,τι κι αν συνέβαινε, συνέχιζα να κινώ το χέρι μου και παρέμενα εκεί μέχρι να τελειώσει ο χρόνος. Όπως ακριβώς και στον διαλογισμό, ό,τι κι αν συμβεί ενώ διαλογίζεσαι, παραμένεις στη δομή της στάσης σου μέχρι να χτυπήσει το κουδούνι.

Όταν γνώρισα τον Δάσκαλο Καταγκίρι, μου είπε: «Κάνε το γράψιμο άσκησή σου», σε μια περίοδο που δεν άκουγα τίποτε από όσα έλεγε. Ήμουν αλαζόνας. Απάντησα λοιπόν: «Καλά, τώρα, Δάσκαλε, αυτό είναι γελοίο». Και δεν του έδωσα πολλή σημασία, γιατί εκείνη την περίοδο το γράψιμο έμοιαζε να αντιτίθεται στο Ζεν. Νόμιζα ότι ο Δάσκαλος προσπαθούσε να με ξεφορτωθεί. Κάτι σαν «Φύγε από δω, Νάταλι, δεν σε θέλουμε στην άσκηση». Κι εγώ απαντούσα: «Όχι, θα συνεχίσω να έρχομαι». Με τα χρόνια όμως, άρχισε να βελτιώνεται η κατανόησή μου για το γράψιμο. Ήξερα ότι είχα πιάσει κάτι πολύ δυνατό και προσπαθούσα να το δαμάσω. Τελικά, μετά από πολλά χρόνια, το ονόμασα εξάσκηση στη γραφή. Άρχισα να καταλαβαίνω τι μου είχε πει ο Καταγκίρι. Κατάφερα να τα συνδέσω όλα καθώς έγραφα αυτό εδώ το βιβλίο – τότε ήταν η στιγμή της μεγάλης μου διαύγειας. Δύο χρόνια αφότου βγήκε το βιβλίο, πήγα να δω τον Δάσκαλο. Τον ρώτησα: «Γιατί μου είπες να κάνω το γράψιμο άσκησή μου;». Με κοίταξε αδιάφορα και είπε: «Σου αρέσει να γράφεις, γι’ αυτό σ’ το είπα». Είπα: «Εννοείς ότι είναι τόσο απλό;». Μου απάντησε: «Απλώς σου αρέσει να το κάνεις». Πριν από τόσα χρόνια είχε καταλάβει το πάθος μου. Αν θέλετε πολύ να γίνετε δρομέας, αλλά νομίζετε ότι πρέπει να διαλογίζεστε, κάντε το τρέξιμο άσκησή σας και εμβαθύνετε σε όλα τα επίπεδά του. Όμως μου είπε επίσης ότι είναι καλό και το να διαλογίζομαι. Η καρδιά μου λοιπόν ήταν δοσμένη στο γράψιμο, αλλά έκανα και διαλογισμό για να μπορώ να είμαι ειλικρινής. Και για να μπορέσω να έχω στήριξη. Ξέρετε, ήμουν όλη ενέργεια. Έπρεπε να έχω και γαλήνη σε κάποιο σημείο. Αλλιώς θα είχα καταστραφεί.

Και αν κάποιος φοβάται να χάσει τον έλεγχο;

Για να είμαστε ζωντανοί, πρέπει να διαχειριστούμε την απώλεια του ελέγχου. Όταν ερωτευόμαστε, χάνουμε τον έλεγχο. Όταν πεθαίνουμε ή πεθαίνει κάποιος που αγαπάμε, είναι τρομερή απώλεια ελέγχου. Το καλό με τις ασκήσεις γραφής είναι ότι προσφέρουν έναν δομημένο τρόπο να βουτήξετε στο πελώριο κενό, στην απώλεια του ελέγχου και μετά να βγείτε έξω και να νιώσετε ξανά ασφαλείς. Αφήνετε για λίγο το στυλό και πάτε μια βόλτα. Μετά βουτάτε στα βαθιά. Κάπως σταδιακά. Αυτό πρόσφερε η Ανατολή στη Δύση. Όταν μας έδωσαν την άσκηση στον διαλογισμό, μας πρόσφεραν μια δομή με την οποία μπορούμε να μπαίνουμε στο κενό του μυαλού χωρίς να τρελαινόμαστε. Για όποιον φοβάται να χάσει τον έλεγχο: γράψτε μαζί με άλλους ανθρώπους. Μην ανησυχείτε, υπάρχουν άνθρωποι γύρω σας. Και θα σας υποστηρίξουμε. Και είμαστε όλοι στην ίδια βάρκα. Συνεχίστε να κινείτε το χέρι σας. Μην ανησυχείτε.

Πώς διαλέγουμε το σωστό θέμα για ένα βιβλίο;

Πρέπει να προέρχεται από κάπου βαθιά μέσα σας, και δεν πρόκειται για μια ιδέα ή ένα θέμα σαν αυτό που είχαν οι σχολικές εκθέσεις. Είναι μια λαχτάρα που βγαίνει από τον πυθμένα του πηγαδιού. Για παράδειγμα, το σώμα μου προετοιμάζεται τώρα να γράψει ένα βιβλίο που μάλλον θα αρχίσω σύντομα, αλλά δημιουργείται εδώ και χρόνια. Δεν το είχα συνειδητοποιήσει, αλλά το ζούσα. Όταν κατάλαβα ότι ήθελα να το γράψω, επωαζόταν στο στομάχι μου για έξι μήνες και ξέρω ότι σύντομα θα το ξεκινήσω. Θα καθίσω και θα πω: «Ξεκινάμε», πρέπει όμως να είστε σίγουροι ότι το βιβλίο προέρχεται από ένα βαθύ πάθος ή ακόμα και εμμονή. Ένα βιβλίο παίρνει πολύ καιρό να γραφτεί και δεν πρέπει να εξαντληθείτε μετά από μόλις δέκα σελίδες. Επίσης δεν πρέπει να το ξεκινήσετε και να το παρατήσετε, γιατί μετά θα δημιουργηθεί ένα μοτίβο. Γνωρίζω πολλούς ανθρώπους που ξεκινούν βιβλία και δεν τα τελειώνουν ποτέ. Είναι καλό λοιπόν να μείνετε μαζί του για κάποιο χρονικό διάστημα και να το αφήσετε να καίει βαθιά μέσα σας. Κάντε πολλές ασκήσεις γραφής γύρω από το βιβλίο. Σιγουρευτείτε ότι πράγματι σας ενδιαφέρει αρκετά. Πιστέψτε με: όταν αρχίζετε να γράφετε ένα βιβλίο, βυθίζεστε για πάρα πολύ καιρό.

Τι θα λέγατε στη Νάταλι όταν έγραφε το Μονοπάτι της γραφής;

Δεν θα μπορούσα να της πω τίποτα. Ήταν εκείνη που ήταν. Δεν θα με άκουγε. Για παράδειγμα, ένα από τα πράγματα που θα έλεγα τώρα είναι ότι δεν συνειδητοποιούμε ότι το να γίνεται κανείς διάσημος και επιτυχημένος είναι αρκετά σκληρό και επώδυνο. Θα μπορούσα να της πω αυτό. Το λέω στους μαθητές μου. Δεν θέλουν να το ακούσουν. Θέλουν αυτό που θέλουν. Η Νάταλι στα τριάντα έξι της δεν κρατιόταν. Δεν ξέρω γιατί, αλλά ήθελα να γίνω διάσημη. Ίσως υποσυνείδητα πίστευα ότι θα μου έσωζε τη ζωή. Φυσικά, δεν μου έσωσε τη ζωή. Αλλά δεν θα μπορούσα να της πω τίποτε από όλα αυτά. Νιώθω τρομερή αγάπη και συμπόνια για εκείνη. Ήταν τόσο ειλικρινής. Δούλεψε τόσο σκληρά. Ήταν τόσο αθώα. Και από πολλές απόψεις ήταν πιο ευφυής, δεν είχε φθαρεί τόσο, και νομίζω ότι μερικά πράγματα τα βλέπουμε πιο καθαρά όταν δεν έχουμε ακόμα φθαρεί πολύ. Δεν υπάρχουν εμπόδια. Δεν φοβόμαστε. Φυσικά, δεν ξέρουμε ποιες θα είναι οι επιπτώσεις και τα αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα θα έρθουν όταν έρθουν.

Στην κοινωνία υπάρχει ένα κέλυφος, μια μεμβράνη, και πρέπει να την τρυπήσουμε με δική μας προσπάθεια.

Το γράψιμο αυτού του βιβλίου ήταν γεμάτο δύναμη, γιατί για πρώτη φορά έπρεπε να πω ό,τι σκεφτόμουν, έβλεπα κι ένιωθα. Κι έπρεπε να το υποστηρίξω χωρίς καμία ενθάρρυνση. Ήταν το πρώτο μου βιβλίο. Μόνο εμένα ένοιαζε που το έγραφα. Αφού γράψεις ένα βιβλίο και έχει επιτυχία, νιώθεις λίγο περισσότερη αυτοπεποίθηση ότι οι άνθρωποι θα σε ακούσουν, ακόμα και για μια στιγμή, ακόμα κι αν πιστεύουν ότι είσαι ανόητος. Με έχουν υποτιμήσει πολύ στη ζωή μου και δεν με ενθάρρυναν όταν ήμουν παιδί. Κι έτσι έπρεπε να υποστηρίξω αυτό το βιβλίο. Ήταν πολύ τρομακτικό. Έπρεπε να πω πώς βλέπω τα πράγματα. Και δεν ήξερα αν οι άνθρωποι θα με θεωρούσαν τρελή. Στην κοινωνία υπάρχει ένα κέλυφος, μια μεμβράνη, και πρέπει να την τρυπήσουμε με δική μας προσπάθεια. Έπρεπε να υποστηρίξω τον εαυτό μου, να κάνω τη διαφορά, και τελικά κατάφερα να με ακούσουν.

Πώς αναπτύξατε αυτή την αυτοπεποίθηση;

Έχω τρομερή αυτοπεποίθηση κι εμπιστοσύνη στο μυαλό μου. Τι σημαίνει αυτό; Ότι θα γίνω ιδιοφυής; Όχι. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι πιο ευφυείς και πολύ πιο ταλαντούχοι από μένα. Δεν υποτιμώ τον εαυτό μου. Όταν λέω ότι εμπιστεύομαι αυτά που λέω, εννοώ ότι τους δίνω αξία και τα ακούω. Πιστεύω στην ακεραιότητα του μυαλού μου. Και κάτι άλλο που μου έδωσε τρομερή αυτοπεποίθηση είναι πως, αν πω ότι θα γράψω τρεις ώρες σήμερα, θα γράψω τρεις ώρες. Μπορεί να φαίνεται απλό – πού είναι η δυσκολία; Σε άλλους τομείς της ζωής μου όμως – λέω, για παράδειγμα, πως θα σταματήσω να τρώω σοκολάτα, αλλά δεν σταματώ. Εκεί δεν έχω καμία αυτοπεποίθηση. Στο γράψιμο όμως έχω αυτοπεποίθηση. Γιατί λέω ότι θα το κάνω και το κάνω. Αυτό είναι όλο. Το γράψιμο είναι το μοναδικό πράγμα στη ζωή μου για το οποίο είμαι συνεχώς παρούσα. Έχω δώσει το εκατό τοις εκατό στις ασκήσεις γραφής. Έτσι αποκτάται η αυτοπεποίθηση.

Με ενδιαφέρει η όλη υγεία μιας συγγραφικής ζωής, το πώς συνεχίζουμε. Όχι μόνο μία έξοχη πινελιά.

Τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά με την άσκησή μου στο Ζεν: δεν είμαι τόσο αποφασιστική, ισχυρή και μυώδης. Είμαι πιο ήσυχη στην άσκηση του Ζεν, αλλά συνεχίζω. Δεν χρειά­ζεται να είμαι επιθετική ή εκρηκτική. Μπορώ να βρω τον δρόμο μου και πιο ήπια. Ο ηπιότερος τρόπος μπορεί επίσης να είναι πιο κατάλληλος για έναν συγγραφέα.

Πώς βοηθάς τους μαθητές σου να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση;

Είμαι η εμψυχώτριά τους. Εμπρός, πάμε, μπορείτε να το κάνετε. Όταν γίνομαι δασκάλα, βλέπω το μεγαλείο τους. Δεν δίνω σημασία σε όλα αυτά τα «Δεν μπορώ να το κάνω για τον άλφα ή τον βήτα λόγο». Δεν δίνω καμία σημασία. Βλέπω όλο τους το μεγαλείο. Με ενδιαφέρει η όλη υγεία μιας συγγραφικής ζωής, το πώς συνεχίζουμε. Όχι μόνο μία έξοχη πινελιά.

Τι σημαίνει «μην αφήσετε να σας ρίξουν»;

Μην αφήσετε να σας ρίξει το μυαλό πιθήκου. Λέτε ότι θέλετε να κάνετε κάτι –«Θέλω πολύ να γίνω συγγραφέας»– μετά εμφανίζεται εκείνη η φωνούλα: «Ναι, αλλά μπορεί να μη βγάζω αρκετά χρήματα ως συγγραφέας». «Α, εντάξει, τότε δεν θα γράψω». Να πώς αφήνετε να σας ρίχνουν. Αυτές οι φωνούλες θα μας ενοχλούν συνεχώς. Αν αποφασίσετε να κάνετε κάτι, να το κάνετε. Μην αφήσετε να σας ρίχνουν. Γι’ αυτό πρέπει να κατανοήσετε το μυαλό σας, να μην το πιστεύετε και τόσο όταν επινοεί όλες αυτές τις αντιρρήσεις και μετά σας φορτώνει με ανασφάλειες και λόγους για να μην κάνετε κάτι.

Είμαι τόσο ανασφαλής όσο και όλοι οι άλλοι, αλλά δεν δίνω και τόση σημασία στον εαυτό μου όταν κάνω κάτι που θέλω στ’ αλήθεια.

Καθώς πλησίαζα στο τέλος αυτού του βιβλίου, φοβόμουν τόσο την αποτυχία όσο και την επιτυχία. Σταμάτησα να το δουλεύω για έξι μήνες περίπου και άρχισα να φτιάχνω γλυκά για ένα εστιατόριο στην οδό Κάνιον της Σάντα Φε. Μια μέρα στη διάρκεια ενός διαλείμματός μου, ενώ περπατούσα δίπλα στο κανάλι, έπεσα κάτω κλαίγοντας και είπα: «Νάταλι, πρέπει να το κάνεις για τον Καταγκίρι, ξέχνα τον εαυτό σου». Αυτό μου έδωσε τη δύναμη να το κάνω. Μέσα στο μυαλό μου γραπώθηκα από τον Καταγκίρι κι έπεισα τον εαυτό μου ότι το κάνω για εκείνον. Είμαι τόσο ανασφαλής όσο και όλοι οι άλλοι, αλλά δεν δίνω και τόση σημασία στον εαυτό μου όταν κάνω κάτι που θέλω στ’ αλήθεια. Δεν σκέφτομαι: «Νάταλι, το θέλεις; Μήπως δεν το θέλεις;». Ο φόβος της επιτυχίας και της αποτυχίας με σταματά. Αν σκεφτώ τον εαυτό μου, θα παγιδευτώ μέσα μου όπως όλοι οι άλλοι. Από τη μια οι ανασφάλειές μου, από την άλλη η μεγάλη ιδέα που έχω για τον εαυτό μου. Ταλαντεύομαι από το ένα άκρο στο άλλο. Αν όμως ξεχάσω τον εαυτό μου, μπορώ να το κάνω. Μην αφήσετε τον εαυτό σας ή κανέναν άλλο να σας σταματήσει. Αφήστε το υπέροχο μυαλό σας να προχωρήσει.

Την περίοδο που έγραφα το βιβλίο, ένιωθα τρομερή αγάπη για τον Δάσκαλο Καταγκίρι. Όταν λέω αγάπη, εννοώ πέρα από οτιδήποτε είχα νιώσει ποτέ. Ίσως ένιωθα την ανάγκη να το μοιραστώ με τους αναγνώστες. Εκείνη όμως η μεγάλη αγάπη ήταν κάτι πέραν του καλού ή του κακού. Ο Δάσκαλος έβγαλε την αληθινή Νάταλι από μέσα μου. Επομένως, η μεγάλη Νάταλι ήθελε να το κάνει για τον μεγάλο Καταγκίρι. Και τώρα καταλαβαίνω ότι η μεγάλη Νάταλι και ο μεγάλος Καταγκίρι δεν υπήρξαν ποτέ χωριστά. Αυτό δεν είναι ψυχολογία, είναι η αλήθεια. Ήταν μόνο η ιδέα μου ότι ήμουν διαφορετική ή κατώτερη από εκείνον. Ακόμα και πολλά χρόνια μετά, πολύ μετά τον θάνατό του, βασανιζόμουν. Ξέρετε, έχασα τη μεγάλη ύπαρξη της ζωής μου. Πέθανε. Απελευθερώθηκα πολύ όταν κατάλαβα ότι δεν ήμασταν ποτέ χωριστά, ότι εγώ ήμουν εκείνος κι εκείνος εγώ. Η τεράστια αυτή αγάπη με βοήθησε να μη ναυαγήσω. Ολοκληρώνοντας αυτό το βιβλίο, ένιωθα πρόθυμη να προχωρήσω. Είχε έρθει η ώρα να σταματήσω να προσκολλώμαι στον εαυτό μου, να δώσω βαθύτερους όρκους. Για μένα, η ζωή και η εξάσκηση στο γράψιμο υπήρξε η συνειδητοποίη­ση ότι ήμουν ικανή να κάνω ό,τι και ο Δάσκαλος Καταγκίρι.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Κέβιν Άντερσον: «Η Ιρλανδία προσδιορίζεται μέσα από τη λογοτεχνία της»

Κέβιν Άντερσον: «Η Ιρλανδία προσδιορίζεται μέσα από τη λογοτεχνία της»

Συνέντευξη με τον συγγραφέα Κέβιν Άντερσον [Kevin Anderson] με αφορμή την «Ανθολογία σύγχρονης ιρλανδικής ποίησης» (ανθολ. – μτφρ. Καίτη Λογοθέτη-Άντερσον, Κέβιν Άντερσον, εκδ. Βακχικόν). 

Συνέντευξη στην Αγγελική Δημοπούλου

Πριν από λίγο και...

Άνα Βούτσκοβιτς: «Ο ''Γιουγκοσλάβος'' ήταν ένα δύσκολο, προσωπικό, θεραπευτικό βιβλίο για μένα»

Άνα Βούτσκοβιτς: «Ο ''Γιουγκοσλάβος'' ήταν ένα δύσκολο, προσωπικό, θεραπευτικό βιβλίο για μένα»

Συνέντευξη με τη συγγραφέα Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vuckovic] με αφορμή το νέο της μυθιστόρημα «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος, εκδ. Βακχικόν). Μια ελεγεία για τον θάνατο του πατέρα της αφηγήτριας, που συνοδεύεται από τον συμβολικό θάνατο της Γιουγκοσλαβίας. 

Συν...

Λιουντμίλα Ντιατσένκο: «Με τον πόλεμο γύρω μου, έχω εκτιμήσει περισσότερο την Ομορφιά σε όλες τις εκφάνσεις της»

Λιουντμίλα Ντιατσένκο: «Με τον πόλεμο γύρω μου, έχω εκτιμήσει περισσότερο την Ομορφιά σε όλες τις εκφάνσεις της»

Συνέντευξη με την Ουκρανή ποιήτρια Λιουντμίλα Ντιατσένκο [Lyundmyla Diadchenko] με αφορμή την ποιητική συλλογή της «Το χρώμα της γεωγραφίας» (μτφρ. Ελένη Κατσιώλη, εκδ. Βακχικόν).

Συνέντευξη στην Αγγελική Δημοπούλου

Το...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ