«Το σύστημα λειτουργεί με μεσολαβητές»

Μόλις κυκλοφόρησε το δεύτερό σας βιβλίο Ο Μεσολαβητής. Πείτε μας σε τι αναφέρεται;

Πρόκειται για τη φανταστική ιστορία ενός ενδεούς και αδικημένου από τη φύση ανθρώπου, του Αριστείδη Μαλλιαγκάκη, στον οποίο προσφέρεται ξαφνικά η ευκαιρία να πλουτίσει. Όντας ιατρικός επισκέπτης με δυνατότητα να μπαινοβγαίνει στα νοσοκομεία δειγματίζοντας σε γιατρούς φάρμακα για συνταγογράφηση, αναλαμβάνει και να προωθεί απ' ευθείας στους συγγενείς των ασθενών ένα ελιξήριο που διαθέτει τη θαυματουργική ιδιότητα να παρατείνει τη ζωή ανθρώπων, καταδικασμένων από επιθετικές αρρώστιες ή βαθιά γεράματα. Το βότανο, εφεύρημα ενός παράξενου γέρου φυσιοδίφη, έχει εκπληκτικά αποτελέσματα, έτσι γρήγορα ο Μαλλιαγκάκης αποκτάει άφθονα χρήματα και επιρροή, αρχίζοντας σταδιακά να μεταμορφώνεται σε αλλαζονικό και άτεγκτο άτομο. Βέβαια, όσοι χρησιμοποιούν αυτό το παρασκεύασμα, κερδίζουν πράγματι παραπάνω χρόνο στη ζωή, για όσο μπορούν να το αγοράζουν (αν και συμπεριφέρονται αλλοπρόσαλλα μετά τη λήψη του υγρού), κάποια στιγμή ωστόσο, αναπόδραστα όπως είναι φυσικό, οδεύουν προς το θάνατο. «Και τι περίμενες; Σκέτο χρόνο αγόρασαν, όχι την αθανασία!» σχολιάζει ο παρασκευαστής του ελιξήριου στον Μαλλιαγκάκη, όταν εκείνος κάνει τη σχετική παρατήρηση.

Όσο για τον μεσολαβητή; Από την αρχή αντιλαμβάνεται μια μιαρή ξένη σκιά να σέρνεται στα πόδια του, δίπλα στη δική του γνώριμη σκιά, αλλά καθώς φλέγεται από το πάθος του για δύναμη, δεν δίνει, πέρα από έναν τρόμο πρόσκαιρο ο οποίος τον πολιορκεί καθε φορά, μεγάλη σημασία. Ούτε και αφιερώνει λίγο χρόνο να αναρωτηθεί μήπως τα συσσωρευμένα αγαθά του είναι κεφάλαιο που έχει με αφροσύνη δανειστεί, χωρίς να ξέρει από που, ίσαμε πότε εξοφλητέο και με τι είδους τόκο. Ώσπου τα πράγματα αρχίζουν να γίνονται εξαιρετικά δύσκολα...

Ποιο ήταν το έναυσμα για τη συγγραφή του;

Συνέλαβα την ιδέα του συγκεκριμένου μυθιστορήματος τη βραδιά όπου έφευγε από τη ζωή ο πατέρας μου

Συνέλαβα την ιδέα του συγκεκριμένου μυθιστορήματος πριν από αρκετά χρόνια, όταν ακόμη έγραφα την «Παναγία των Αγγέλων» και μάλιστα βρισκόμουν μόλις στα πρώτα κεφάλαια. Συνέβη τη βραδιά όπου έφευγε από τη ζωή ο πατέρας μου, σε Νοσοκομείο της Πάτρας. Και παρά το γεγονός ότι ήταν υπερήλικας και ο θάνατός του από τον καρκίνο κάτι το αναμενόμενο, αισθάνθηκα δυνατό κλονισμό, επειδή βρισκόμουν πια αντιμέτωπος με το άφευκτο. Σε κάτι τέτοιες στιγμές, κάθε άνθρωπος παρακαλάει να μη συμβαίνει τίποτε από όσα βίωνε στ' αλήθεια. Κι εγώ φυσικά δεν αποτελούσα εξαίρεση. Και τι δεν θα 'δινα, σκέφτηκα, για να τα πάρω όλα πίσω. Παρακάλεσα μάλιστα να ήμουν μόνο για μια στιγμή Θεός, να διώξω τον θάνατο όσο γινόταν μακρύτερα από εκείνη την ώρα, ή να μπορούσα να αγοράσω κάτι που θα κρατούσε τον άνθρωπό μου στη ζωή. Ήξερα όμως ότι δεν γίνονται αυτά τα πράγματα. Το τελικό αποτέλεσμα δεν θα άλλαζε, αλλά και αν κάτι βοηθούσε, έστω για λίγο, ποιο θα ήταν το τίμημα; Και ποιος ή τι θα έσπευδε να εκμεταλλευθεί την ανάγκη μας, τη δική μου και άλλων, να υπερβούμε ως απλοί άνθρωποι το φυσικό;

Στο μυθιστόρημα πραγματεύεστε ζητήματα όπως η εξουσία, ο πλούτος, οι σχέσεις των ανθρώπων, η συνείδηση, καθώς και τα βάρη που αυτή μπορεί να επιφέρει. Στο τέλος της συγγραφής μάθατε κάτι για τους ανθρώπους;

Τίποτα περισσότερο από όσα ήδη ξέρω και γνωρίζουμε σχεδόν όλοι. Το πολύπλοκο ήταν να χρησιμοποιήσω την παθογένεια συνθηκών της ζωής και καταστάσεων ως σκηνικό, μέσα στο οποίο θα πρέπει να συνυπάρξουν αρκετά πειστικά το ορθολογικό και το φανταστικό, δίχως μάλιστα να γίνεται οριακός διαχωρισμός τους. Θέλω να πω εδώ ότι, τα όσα συμβαίνουν στον κεντρικό ήρωα, τον Αριστείδη Μαλλιαγκάκη, αλλά και στο περιβάλλον όπου κινείται, είναι το απαραίτητο υπόβαθρο, ο προετοιμασμένος καμβάς, για να υποστηριχθεί το υπερβατικό στοιχείο του μυθιστορήματος. Διότι, γενικά μιλώντας, υπάρχουν πολλές αντιφάσεις στις θεωρούμενες ως σωστές φυσιολογικές συμπεριφορές και μεγάλη σύγχυση στη σφαίρα της λεγόμενης τετράγωνης λογικής. Και με τον ίδιο παράδοξο και αντιθετικό τρόπο, μπορεί να κρύβονται αρκετές αλήθειες σε ό,τι εμείς θεωρούμε υπερφυσικό, ωστόσο δεν τολμούμε να το αποδεχτούμε, επειδή βρίσκεται έξω από τις παραδεκτές γνώσεις και αντιλήψεις.

Πραγματικό και μεταφυσικό, παρότι αντιμαχόμενα επίπεδα δράσης, είναι δύο όψεις που ορίζουν τη ζωή, κρατώντας τη συνείδησή μας σε ισορροπία, είτε το επιδιώκουμε είτε όχι

Αν, για παράδειγμα, πεις σε κάποιον πως υπάρχει μια ανώτερη δύναμη πέρα από τον κόσμο μας και μη ορατή που ελέγχει τα πάντα, είναι πιθανότερο, ειδικά στον καιρό μας, να σε κοιτάξει με μισό μάτι ή να χαμογελάσει κοροϊδευτικά. Ο ίδιος όμως αυτός τύπος θα παρακαλέσει για κάποια, όποια, άνωθεν βοήθεια, αν του συμβεί κάτι πολύ άσχημο που δεν μπορεί να το αντιμετωπίσει με τους συμβατικούς τρόπους. Και αυτό ακριβώς θέλω να αναδείξω. Ότι, δηλαδή, πραγματικό και μεταφυσικό, παρότι αντιμαχόμενα επίπεδα δράσης, είναι δύο όψεις που ορίζουν τη ζωή, θα 'λεγα κρατώντας τη συνείδησή μας σε ισορροπία, είτε το επιδιώκουμε είτε όχι.

Το πρώτο σας βιβλίο κυκλοφόρησε το 2003. Από το 2004 μέχρι το 2009 γράφατε τον Μεσολαβητή. Ποιες δυσκολίες συναντήσατε κατά την οργάνωση του υλικού και την τελική φάση της συγγραφής;

Ναι είναι αλήθεια ότι πέρασε μεγάλο διάστημα, σε συνδυασμό και με το πόσο λόγω κρίσης καθυστέρησε να εκδοθεί. Όμως, δεν γράφω πολύ γρήγορα και ένα πεζογράφημα θέλει, το πιστεύω ακράδαντα αυτό, σκληρή δουλειά. Επί πλέον, στη συγκεκριμένη περίπτωση, έχασα χρόνο, αδυνατώντας να συγκεντρωθώ, όταν μου έφυγε -και ατύχησε δοκιμάζοντας την τύχη της στην ελευθερία- η Φαίδρα, ο αγαπημένος μου γκρίζος αφρικανός παπαγάλος. Όπως και να 'χει, το μυθιστόρημα πρέπει να είναι πεζός λόγος, καθαρός και πλήρης, όχι σπαράγματα εσωτερικών ποιητικών συνειρμών που εύκολα, αφαιρετικά και αυθαίρετα, μπορούν να γεμίσουν γρήγορα, θάλεγα με την τεχνική της αυτόματης γραφής, ένα λευκό χαρτί, ή μια κενή σελίδα ηλεκτρονικού υπολογιστή. Απαιτεί χρόνο, μόχθο και χρειάζεται να κουβαλάει όλα εκείνα τα στοιχεία του γραπτού λόγου που κάνουν την αφήγηση πλούσια, ξεκούραστη και κατανοητή. Ο αναγνώστης θέλει να απολαμβάνει τη συντροφιά ενός βιβλίου, ακόμα και αν προσεγγγίζει ζοφερά θέματα, όποια και αν είναι αυτά, και κυρίως να του αρέσει ό,τι διαβάζει και ας μην ξεχωρίζει ολότελα το γιατί. Που σημαίνει πως εσύ έχεις φροντίσει όλες τις λεπτομέρειες, κι έχεις αυτοβασανιστεί τόσο πολύ, ώστε η κάθε αράδα σου να είναι λόγος ακριβής, με ρυθμό και ουσία, και η κάθε λέξη να αποτελεί μια θελκτική ξεκάθαρη εικόνα.

Υπάρχει και κάτι άλλο, το οποίο μάλιστα μάλλον συμβαίνει, ή θα όφειλε να συμβαίνει κατά την άποψή μου, σε όλους τους συγγραφείς: όταν γράφω, πρέπει να είμαι απόλυτα παθιασμένος, να έχω τρελαθεί ολότελα, όπως έλεγε χαριτολογώντας και ο συγχωρεμένος φίλος μου, μεγάλος ζωγράφος Αλέξης Ακριθάκης. Εγώ μάλιστα λέω γι' αυτό ότι πρέπει ο άξονας της συνείδησής μου να βρίσκεται στη μεγαλύτερη δυνατή του ταλάντωση, ακόμα και αν κινδυνεύω να εκτιναχθώ, μακριά από το κέντρο βάρους της ύπαρξής μου!

Ασχοληθήκατε επαγγελματικά με τη δημοσιογραφία. Πόσο σας βοήθησε αυτό στη διαχείριση των πληροφοριών μέσα στο πεζογραφικό κείμενο;

Χαίρομαι για τη λεπτότητα με την οποία θέτετε ένα κρίσιμο ζήτημα, το οποίο μπορεί να παγιδεύσει όσους διαβάζουν στο βιογραφικό του συγγραφέα ότι υπήρξε ή εξακολουθεί να είναι δημοσιογράφος. Μιλάτε και πολύ σωστά για «διαχείρηση πληροφοριών» και όχι για επιρροή ή καταγωγή του λόγου και τούτο κάνει την επισήμανσή σας ακριβέστατη. Θέλω πάντως να ξεκαθαρίσω ότι δεν με έστειλε η δημοσιογραφία στη λογοτεχνία. Το αντίθετο συνέβη. Παράλληλα με την ποίηση που, καταπώς παρατηρείται σε όλους τους νέους, ξύπνησε μέσα μου από πολύ νωρίς, άρχισα στην ηλικία των δεκαοχτώ να δημοσιεύω ευθυμογραφήματα και χρονογραφήματα σε πατρινές εφημερίδες, ακόμα και έμμετρα, δεκαπεντασύλλαβα χιουμοριστικά κατεβατά στην καθαρεύουσα («Πόρισμα εξ ΕΔΕ») σε μηνιαίο έντυπο της αεροπορικής μονάδας όπου υπηρέτησα τη θητεία μου. Και θυμάμαι ότι, δωδεκάχρονος ακόμη, ξεκίνησα να γράφω ένα αστυνομικό μυθιστόρημα, μάλιστα είχα γεμίσει εκατό σελίδες τετραδίου, προτού με αποθαρρύνει κάποιος γραμματιζούμενος της γειτονιάς λέγοντάς μου ότι περιείχε πολλές «φτηνές φιλοσοφίες». Και πιθανότατα να είχε δίκιο.

Tο μυθιστόρημα πρέπει να είναι ένας σύγχρονος λόγος αυθύπαρκτος και αυτάρκης, χωρίς συγγένεια και σχέση ούτε με τη μηχανιστική ταχυγραφία, αλλά ούτε και με την ποίηση, όσο και αν είναι μετρικός ο ρυθμός ή ποιητικός ο βηματισμός

Διάλεξα τη δημοσιογραφία, επειδή ήταν το συγγενέστερο με τις ανησυχίες μου επάγγελμα που μπορούσα να κάνω για βιοπορισμό δίχως να δυσανασχετώ. Μάλιστα, πέρα από μια ολιγόχρονη θητεία στο ρεπορτάζ, όσο έμενα στην Πάτρα, όταν ήρθα στην Αθήνα έμπλεξα με τους τίτλους και τη σελιδοποίηση της «Καθημερινής», έτσι μονάχα με τον χειρισμό κειμένων ασχολήθηκα στα χρόνια που ακολούθησαν. Όχι, ο λόγος μου δεν είναι επηρεασμένος από το επάγγελμα που έκανα για να ζήσω. Έχω γράψει και κριτικές παρουσιάσεις του έργου εικαστικών καλλιτεχνών, όπου η δημοσιογραφία δεν έχει καμία θέση. Και αν τύχει να διαπιστώσω ότι τρύπωσε σε κείμενό μου κάποια «επαγγελματική» φράση ή λέξη κλισέ, την εξοβελίζω αμέσως.

Πιστεύω ότι, στη λογοτεχνία το μυθιστόρημα πρέπει να είναι ένας σύγχρονος λόγος αυθύπαρκτος και αυτάρκης, χωρίς συγγένεια και σχέση ούτε με τη μηχανιστική ταχυγραφία, αλλά ούτε και με την ποίηση, όσο και αν είναι μετρικός ο ρυθμός ή ποιητικός ο βηματισμός, κάτι που εγώ τουλάχιστον το προτιμώ στην γραπτή εκφορά του.

Η επικαιρότητα είναι πηγή έμπνευσης για εσάς;

Σε ένα λογοτεχνικό έργο η επικαιρότητα κατά τη γνώμη μου κυκλοφορεί μαζί του, ζει μέσα σε αυτό, αλλά αποστασιοποιημένη από τον χρόνο που την παρασύρει στη φθορά. Και βέβαια, πρέπει να αποφεύγεται η σχέση με την επικαιρικότητα, που γίνεται βαθιά πληγή. Δεν ανήκω σε εκείνους που θα έγραφαν βιβλίο για να προσεγγίσουν κάποιο γεγονός, επιμυθεϊκά, δηλαδή μετά το περιστατικό. Όποια τέχνη συνδέεται με το συμβάν, είναι καταδικασμένη να χαθεί μόλις ξεθωριάσουν στη μνήμη των ανθρώπων οι αιτίες που τη δημιούργησαν. Αυτές και όσα συνδέονται με την ιστορία, γεγονότα τα οποία άλλαξαν ομολογουμένως την πορεία του κόσμου, είναι χρονικά δραματοποιημένα ώστε να λάβουν τη μορφή μυθιστορήματος με μιαν απλή λογοτεχνική τους επένδυση. Το μυθιστόρημα οφείλει να προσφέρει κάτι ολότελα καινούργιο, να αποτελεί ένα παραμύθι που δεν έχει ξαναειπωθεί, από την αρχή ώς το τέλος. Και αυτό είναι το πιο δύσκολο.

Επίσης, δεν πιστεύω στη θεματική ή ιδεολογική εξάρτηση της τέχνης, ακόμα και του εκφραστικού περιεχομένου της, με την αφορμή, ούτε επίσης στη λεγόμενη έμπνευση από προσωπικές χαρές, ή λύπες, εκτός και αν χρησιμοποιηθούν στιγμαία, για να φωτίσουν κάποια κρυφή πτυχή των αναζητήσεων στο εσωτερικό των διεργασιών για τη συγγραφή του βιβλίου. Δεν είναι ωφέλιμη θα έλεγα η τέχνη που παράγεται επειδή ο καλλιτέχνης πεινάει ή επειδή γέννησε το παιδί του ή επειδή ζει μέσα σε ένα σκληρό και άδικο κοινωνικό σύστημα. Αυτά δεν ξεχώρισαν στην ιστορία.

Στην ιστορία της τέχνης μένουν μονάχα τα δημιουργήματα που έχουν υπόσταση ως έργα τέχνης, αποκλειστικά. Για παράδειγμα, όταν ο Πικάσο ζωγράφιζε τη «Γκέρνικα», στο μυαλό του βολόδερνε η εικόνα του βομβαρδισμού της μικρής βασκικής πόλης τον Απρίλιο του 1937 από γερμανικά αεροπλάνα. Όμως, ο περίφημος αυτός πίνακας κρατιέται στην κορυφή όχι εξαιτίας του βομβαρδισμού, που ελάχιστοι τώρα πια τον σκέφτονται, αλλά επειδή είναι σπουδαίο έργο.

Αποτελεί ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου σας μια αλληγορία για τον σημερινό σύγχρονο άνθρωπο;

Κυρίως αυτό. Ο σημερινός άνθρωπος προσπαθεί να κρατηθεί απ' όπου μπορεί συμφεροντολογικά, αδιαφορώντας για ό,τι συμβαίνει λίγο πιο πέρα από αυτόν. Το κάποτε κοινωνικοποιημένο και μαχητικό πολιτικό ον βολεύτηκε στη θαλπωρή των δελεαστικών παροχών και των αβασάνιστων επιλογών, στη συνέχεια πέρασε σε αδράνεια και τελικά αποκοιμήθηκε, θα 'λεγα στο παγκάκι ενός σταθμού ονειρευόμενος το τρένο της σωτηρίας του, το οποίο βέβαια περνούσε και περνούσε συνέχεια από μπροστά του, αλλά εκείνος το έχανε συνεχώς. Παλαιότερα, οι πολίτες αντιδρούσαν οργανωμένοι, δυναμικοί και άκαμπτοι απέναντι σε κάθε καταπίεση. Αργότερα, σιγά σιγά, τα μεγάλα οράματα των ομάδων έγιναν ατομικές μικροεπιδιώξεις παγιδευμένες στον βαθύ λάκκο των υποχρεώσεων όπου τους έσπρωξαν κάποιοι έχοντας κακό σκοπό.

Το σύστημα της σημερινής κοινωνίας λειτουργεί με μεσολαβητές χειρότερους και από τον Μαλλιαγκάκη, ο οποίος στο κάτω κάτω της γραφής, περί το τέλος δηλαδή της ιστορίας, αποδεικνύεται θύμα και αυτός. Και το μόνο που μένει να αναρωτηθεί κανείς είναι αν υπάρχει κάπου σωτηρία για τον σύγχρονο άνθρωπο από τα όσα πολύ άσχημα επιβάλλονται σε αυτόν με αφύσικο και άνομο τρόπο ή πρέπει να παραδοθεί οριστικά πληρώνοντας μάλιστα πολύ ακριβό τίμημα για τα ελαχιστότατα που πλέον του αναλογούν.

Ποιες είναι οι πεζογραφικές σας αναφορές;

Δεν θυμάμαι, ούτε μπορώ να αναφερθώ κάπου συγκεκριμένα. Διάβασα κλασική λογοτεχνία στα νιάτα μου, θέατρο και ποίηση, μπόλικη θα 'λεγα και ας μου συγχωρεθεί η φράση, σήμερα ωστόσο ελάχιστα μπορώ να ανακαλέσω στη μνήμη από τα βιβλία που άγγιξα ή περιδιάβασα, αν εξαιρέσουμε τις πιο βασικές τους ιδιαιτερότητες. Χωρίς να θεωρούμαι παρατηρητικός, συνειδητά τουλάχιστον, νομίζω πως η ματιά μου καταγράφει και αποθηκεύει κρυφά από το συνειδητό μορφές ανθρώπων και συμπεριφορές, ακόμα και καταστάσεις που με συντροφεύουν, ανεξάρτητα από το αν με επηρεάζουν ή όχι, όταν γράφω μια ιστορία. Και επίσης, δεν ξέρω πώς ακριβώς εξηγείται, όποτε θελήσω να δημιουργήσω κάποιον από τους ήρωες που επιλέγω, τον σχηματοποιώ συχνά με αισθητή φυσιογνωμική ή ψυχική παραδοξότητα.

Έχετε ιδρύσει και εκδόσει περιοδικά τέχνης (Εικαστικά, ARTI International). Πιστεύετε ότι λείπουν σήμερα ανάλογες προσπάθειες ή το διαδίκτυο πλέον καλύπτει επαρκώς και αυτόν το χώρο;

Το διαδίκτυο έχει υποκαταστήσει την έλλειψη, θα 'λεγα με σχετική επάρκεια, και όχι μόνο στον χώρο της τέχνης, επειδή ως ένα εξαιρετικά σύγχρονο και ταχύτατο ηλεκτρονικό μέσο διακίνησης ειδήσεων και ιδεών δεν υπόκειται σε περιορισμούς, από πλευράς περιεχομένου. Το πλεονέκτημα του διαδικτύου είναι ότι μπορεί να «κυκλοφορεί» ένα ή και πολλά περιοδικά μαζί, με υψηλές απαιτήσεις σε περιεχόμενο και επιδιώξεις, δίχως τη βάσανο του κόστους, ιδιαίτερα σε τέτοιες σκληρές οικονομικές συνθήκες. Φαντασθείτε να πρέπει να εκδόσει κάποιος σήμερα ένα περιοδικό, όπως το ARTI, με τις τόσες σελίδες και τις τετραχρωμίες όπως απαιτεί ένα σύγχρονο εικαστικό περιοδικό διεθνών προδιαγραφών. Σκεφτείτε ότι, κάθε τεύχος του, μπορούσε να συγκριθεί από πλευράς μόχθου με πέντε έως δέκα λογοτεχνικά βιβλία μαζί, που εκδίδονται χωρίς φωτογραφίες και σε ένα απλό χαρτί γραφής. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, πόσο δύσκολο είναι, στην Ελλάδα τουλάχιστον, να επιβιώσει περιοδικό Τέχνης, όπως το ξέραμε τις προηγούμενες δεκαετίες... Έτσι, «υποκλίνομαι» στο διαδίκτυο, είναι το αδιαφιλονίκητο μέλλον... αν και κρυφά εξακολουθώ να λατρεύω το έντυπο περιοδικό τέχνης ή βιβλίο λόγου, επειδή μπορώ να το ανοίγω τυχαία κάπου στη μέση και να οσμίζομαι τη μυρωδιά του χαρτιού, των μελανιών, και του περιεχομένου του, ή να το βλέπω στοιχισμένο μαζί με άλλα και καμαρωτό σε κάποιο ράφι της βιβλιοθήκης μου.

Ο Μεσολαβητής
Αντώνης Μπουλούτζας
Κριτική 2014
Σελ. 488, τιμή € 16,50

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΜΠΟΥΛΟΥΤΖΑ