Δημοσθένης Κερασίδης

Επάγγελμα: επιμελητής εκδόσεων. Ποια είναι η δουλειά σας, με λίγα λόγια;

Λοιπόν, με πολύ λίγα λόγια… Ο επιμελητής παραλαμβάνει ένα χειρόγραφο από τον εσωτερικό υπάλληλο-επιμελητή ενός εκδοτικού οίκου και καλείται να το κάνει εκδόσιμο βιβλίο. Δηλαδή καλείται να βοηθήσει το συγγραφέα σε αυτό το βασανάκι που λέγεται «σβήνε-γράφε», να διαβάσει με ιδιαίτερη (τελικά ψυχαναγκαστική…) προσοχή το βιβλίο, ώστε να βρει τα όποια λάθη (εκφραστικά – ορθογραφικά – πραγματολογικά), να επισημάνει πιθανές αφηγηματικές αδυναμίες, δομικά προβλήματα, αβλεψίες, να προτείνει ιδέες για τη γλωσσική-αισθητική βελτίωση του κειμένου, να τηρήσει ομοιομορφίες λέξεων ή σημείων στίξης, να απαλείψει τυχόν επαναλήψεις, εκτός κι αν γίνονται εκ προθέσεως, να φροντίσει το υφολογικό πλαίσιο των χαρακτήρων, να ελέγξει αν είναι σωστή η αναλογία μεταξύ διαλογικών και αφηγηματικών μερών, να επισημάνει ανακολουθίες, νοηματικά κενά, κατάχρηση ξενικών λέξεων ή αδόκιμες φράσεις, να ελέγξει αν είναι επαρκώς φωτισμένα τα πρόσωπα ενός έργου (αν πρόκειται για λογοτεχνικό κείμενο), αν είναι σωστά γραμμένα τα παραθέματα, οι επιστημονικοί όροι, οι σημειώσεις, οι βιβλιογραφικές αναφορές  (αν πρόκειται για δοκίμιο).  Αυτά και άλλα πολλά…

Ποια είναι τα εφόδια που πρέπει να διαθέτει ένας καλός επιμελητής;

Πρώτα απ’ όλα είναι υγιές να είναι «άρρωστος» με τη γλώσσα και τη γνώση, να διαθέτει γερό στομάχι και χιούμορ, εννοείται… Ευαισθησία, αντίληψη, μνήμη, παρατηρητικότητα και εγωική ευλυγισία, ώστε να μην επιβάλλει στο συγγραφέα ή στο μεταφραστή τις απόψεις του, αλλά, αντίθετα, να τους υποβάλλει προτάσεις εναλλακτικές. Επίσης απαιτούνται γνώση του διαδικτύου, ως εργαλείου υποβοηθητικού για την εύρεση των πάσης φύσεως απαντήσεων που απαιτεί ένα κείμενο, ξένες γλώσσες, καθώς και γνώση των βασικών εννοιών των τεχνών και των επιστημών. Γενικώς τα πάντα! Ο επιμελητής, τελικά, ψάχνει προς πάσα κατεύθυνση και βέβαια ως οδοιπόρος στη χώρα του βιβλίου απαγορεύεται να κουράζεται.

Ποια είναι τα όρια του επιμελητή, όταν καλείται να επιμεληθεί ένα πεζογραφικό κείμενο;

Ο επιμελητής συνήθως επεμβαίνει όσο του επιτρέπει ο συγγραφέας (εννοείται, μέσα σε όρια σεβασμού της γλώσσας) είτε μέσω της «ευρυχωρίας» του κειμένου του είτε μέσω της εμπιστοσύνης που του δείχνει, αν ο επιμελητής τον έχει πείσει ότι είναι ένας δημιουργικός αναγνώστης, άρα σύμμαχος στην περιπέτεια που λέγεται «γραφή» και καλός συγκάτοικος στην τρέλα της καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Προφανώς υπάρχουν σαφή όρια που τίθενται εκ των πραγμάτων, από την ειδολογική ταυτότητα του κειμένου (λόγου χάρη, αν είναι λογοτεχνικό κείμενο, επιστημονικό δοκίμιο ή ποιητική συλλογή), τα οποία μόνο ως ένα βαθμό είναι δυνατόν να υπερβαίνονται, ανάλογα με την περίπτωση. Ο επιμελητής υπενθυμίζει στο συγγραφέα ότι «αυτό λέγεται, εκείνο δε λέγεται», ωστόσο συχνά «κατανοεί» τις απαιτήσεις του συγγραφέα. Στην περιπέτεια της δημιουργίας και της γραφής υπάρχει το λάθος-σωστό (κάτι που υπό όρους είναι δεκτό γλωσσικά – ποιητική αδεία, όπως συνήθως λέγεται…), αλλά και το λάθος-λάθος, έτσι;

Ένας επιμελητής μπορεί να βελτιώσει ένα κακό ή μέτριο κείμενο;

Αυτό είναι ένα θέμα… Εκ πείρας μπορώ να πω ότι ένα καλό κείμενο, αν «μεταβολίσει» την επιμέλεια, μπορεί να γίνει καλύτερο ή πολύ καλό, υπό τον όρο ότι ο επιμελητής είναι ικανός. Όμως ένα κακό κείμενο είναι μάλλον αδύνατο να γίνει καλό. Ένα μέτριο να γίνει εκδόσιμο… είναι το πλέον συνηθισμένο σενάριο. Από τη φύση της δουλειάς μας γεννιέται ένας διάλογος μεταξύ δύο γλωσσών: του συγγραφέα και του επιμελητή. Το αν αυτή η συνομιλία θα φέρει στον κόσμο ένα όμορφο και υγιές παιδί εξαρτάται από τη σχέση των συνομιλητών.

Σε κείμενα πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων ποια είναι τα συνηθέστερα λάθη που συναντάτε;

Ένα από τα πλέον συνήθη λάθη που εμφανίζουν οι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς είναι η άγνοια κινδύνου (γέλια). Επίσης η ασυμμετρία μεταξύ βασικής ιδέας και αφηγηματικής τεχνικής, η διάθεση για πομπώδεις και άστοχες εκφράσεις, γενικά η τάση τους να «καλπάζουν» με ένα βηματισμό μεγαλύτερο από τα όρια των ποδιών τους, αγνοώντας –κάτι που παρατηρείται συχνά– τα έργα των παλαιότερων ομοτέχνων τους, δηλαδή εντέλει τον κορμό, την παράδοση στην οποία αυτοί φιλοδοξούν να ενταχθούν και να αποτελέσουν μέρος της. Επίσης αρκετές φορές πρωτότυπα κείμενα, ελληνικού λόγου, φαντάζουν σαν μεταφράσεις – ένα φαινόμενο αξιοσημείωτο.

Περισσότερο συνεργάσιμοι με τον επιμελητή είναι οι «φτασμένοι» ή οι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς;

Συγκριτικά πάντα, νομίζω, πιο συνεργάσιμοι με τον επιμελητή είναι οι «φτασμένοι» που φέρονται σαν πρωτοεμφανιζόμενοι και όχι οι πρωτοεμφανιζόμενοι που φέρονται σαν «φτασμένοι» (γέλια). Βέβαια, συνήθως οι συγγραφείς στην αρχική φάση της δημιουργικής τους πορείας νιώθουν «μεγάλοι και τρανοί» (το οποίο ίσως είναι λογικό και αναμενόμενο ως ένα βαθμό) και όλο αυτό μοιάζει με μια κατάσταση  ναρκισσισμού... Όμως με μια στάση αποδοχής εκ μέρους του επιμελητή και συναινετική ατμόσφαιρα νομίζω πως οι εντάσεις μπορούν να αποφευχθούν.

Ποιο είναι σήμερα το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι επιμελητές;

Το οικονομικό βέβαια, με όλες τις ψυχικές και πολιτικές παρενέργειες, μιας και η επιμέλεια είναι μια δουλειά η οποία κατ’ ουσίαν δεν πληρώνεται, αν συνυπολογίσει κανείς τις ώρες των ραντεβού που συνήθως κάνει ο επιμελητής με το συγγραφέα, το μεταφραστή ή τον επιστημονικό επιμελητή ώστε να ολοκληρωθεί η δουλειά του ως προσπάθεια βελτίωσης ή τελειοποίησης. Παρ’ όλα αυτά, εγώ έχω ένα όνειρο: θα έρθει μια εποχή όπου οι επιμελητές εκδόσεων θα πληρώνονται επιτέλους και για τα ραντεβού που κάνουν… Αντ’ αυτού, εμείς οι επιμελητές, ζώντας στην εποχή της σημερινής βαθιάς κρίσης, την οποία όλοι βιώνουμε στη χώρα μας, ωθούμαστε, εκόντες άκοντες, σε παντός είδους μειώσεις… Εννοώ ότι, εκτός από το οικονομικό, υπάρχει και το ηθικό μέρος, κι αυτό γιατί, κακά τα ψέματα, ο δημιουργικός ρόλος του επιμελητή –πώς να το πω… η ορατότητά του στο χώρο του βιβλίου–  έχει περιοριστεί  αισθητά.

Επιμελητής και ταυτόχρονα συγγραφέας. Υπάρχει σύγκρουση ιδιοτήτων;

Υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις συγγραφέων που υπήρξαν και επιμελητές εκδόσεων. Αν μπορεί να μιλήσει κανείς για σύγκρουση, θα έλεγα ότι αυτή σχετίζεται με το εξής: ο συγγραφέας, ως έκφραση δημιουργικότητας, φαντασίας, έμπνευσης, συμπυκνωτικής-αφαιρετικής ικανότητας κτλ., παραπέμπει στις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου του εγκεφάλου. Αντίθετα, ο επιμελητής –συνήθως αλλά όχι πάντα– ως ο επαγγελματίας που συγυρίζει, ελέγχει, εποπτεύει, συμβουλεύει, οργανώνει, τακτοποιεί το έργο του συγγραφέα, παραπέμπει, όπως είναι εύλογο, στις λειτουργίες του αριστερού ημισφαιρίου. Αναρωτιέμαι: άραγε, υπό αυτή την οπτική, υπάρχει σύγκρουση ή συμπληρωματικότητα και τελικά συγκερασμός;

Ένας επιμελητής θα μπορούσε να είναι φίλος με το συγγραφέα του οποίου το κείμενο καλείται να επιμεληθεί;

Γιατί όχι; Βέβαια, στο παρελθόν υπήρχε κάποια ένταση στη σχέση μεταξύ συγγραφέων-επιμελητών, όμως στην εποχή μας τα σκυλιά και οι γάτες είναι φίλοι πια, ζουν κάτω απ’ την ίδια στέγη (γέλια). Εμείς τι έχουμε να χωρίσουμε με τους συγγραφείς;… Σε μια φιλική δημιουργική σχέση το αποτέλεσμα της γλωσσικής-τυπογραφικής επιμέλειας ενός βιβλίου σαφώς και είναι καλύτερο – αν τηρούνται τα όρια μεταξύ των δύο προσώπων-ρόλων και βέβαια η εν λόγω σχέση δεν υπονομεύει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, που δεν είναι άλλο από την επαρκέστερη δυνατή γλωσσική-τυπογραφική εικόνα του βιβλίου.

Παράλληλα κάνετε και σεμινάρια-εργαστήρια επιμέλειας. Τα βιβλία που κυκλοφορούν πολλά, οι καλοί επιμελητές είναι λίγοι;

Ναι, το τελευταίο διάστημα οργανώνω κι ένα εργαστήριο επιμέλειας. Όντως τα βιβλία που εξακολουθούν να εκδίδονται είναι πολλά, αν και έχουν μειωθεί τα τελευταία χρόνια. Οι επιμελητές είναι λίγοι και οι διορθωτές πολλοί, κι αυτό γιατί η επιμέλεια είναι μια εξαιρετικά απαιτητική εργασία, προϋποθέτει ταλέντο, πείρα και γνώσεις, ενώ η  διόρθωση, αν και σεβαστή ως εργασία, περιορίζεται σε μια «διαχειριστική» σχέση με το κείμενο, η οποία μάλιστα, ως ευτελούς κόστους, «αναβαθμίζεται» κατά την παρούσα κρίση, λόγω της οικονομικής δυσπραγίας. Εμείς οι επιμελητές λοιπόν πολιορκούμαστε τώρα πια και από διορθωτές-Πίου, κατά την περίφημη διαφήμιση, οι οποίοι είναι φτηνοί, καθότι μεταγραφές από τη Φανάρμπαχτσε (γέλια), και συμφέρουν! Κοιτάξτε, θα πρέπει να επιμείνουμε στη διάκριση επιμέλειας-διόρθωσης, γιατί, μην ξεχνάμε, η διόρθωση, ως εύρεση των ορθογραφικών-γραμματικών λαθών, είναι μια από τις βασικές λειτουργίες της επιμέλειας. Ωστόσο ο επιμελητής εργάζεται πρωτίστως στο επίπεδο των λέξεων, φράσεων, προτάσεων, γενικά φροντίζει τη γλωσσική ανάπλαση, κάποιες φορές ίσως χρειαστεί να ξαναγράψει και ολόκληρες παραγράφους, να περικόψει ή να συναιρέσει μέρη ενός κεφαλαίου, να κρίνει την υφολογική πειστικότητα ενός χαρακτήρα ή μιας διατύπωσης, δηλαδή παρεμβαίνει με τρόπο πολύπλευρο και ουσιοκεντρικό στο κείμενο. Μπορεί, λόγου χάρη, να προτείνει στο συγγραφέα μια άλλη αφηγηματική τεχνική σε ένα μέρος του βιβλίου. Φαίνεται πως για να είναι επαρκής ένας επιμελητής, εκ των πραγμάτων, θα πρέπει να είναι έμπειρος –και έμπυρος– στη γλώσσα ως τέχνη ζωής αποσταγμένης, να έχει επαφή όχι μόνο με τη ζωντανή γλώσσα γύρω του αλλά και με αυτήν προηγούμενων εποχών και πρωτίστως να αξιώνει μια  «κατάσαρκη» σχέση με τη γλώσσα, όχι μόνο «λεξική».

Υπάρχει έλλειψη εγχειριδίων στον τομέα της επιμέλειας; Τα λεξικά και τα βιβλία γραμματικής και συντακτικού που κυκλοφορούν στο εμπόριο αρκούν;

Νομίζω πως καταρχάς χρειαζόμαστε περισσότερα εγχειρίδια σχετικά με την επιμέλεια, αλλά πάνω απ’ όλα, θαρρώ, χρειαζόμαστε μεγαλύτερη και βαθύτερη επαφή με το άγραφο και απειροσέλιδο λεξικό που έχει τίτλο «Ψυχή-συναίσθημα-λόγος» και υπότιτλο «Πληγές-κακώσεις-ραγισματιές» μέσα μας, γιατί πρωτευόντως από αυτή την περιοχή, όπου συμβαίνουν τα πάντα, αντλούμε φως και σκοτάδι για να δημιουργήσουμε γλώσσα και δευτερευόντως από τα λεξικά του εμπορίου, τα οποία μοιάζουν εντέλει με μουσεία της γλώσσας…

Έχετε επιμεληθεί πλήθος βιβλίων, πολλών και διαφορετικών ειδών. Έχετε κάποιο που να το αγαπάτε για έναν ιδιαίτερο λόγο;

Παρότι έχω επιμεληθεί αρκετά βιβλία με τα οποία έχω συνδεθεί με ιδιαίτερο τρόπο, το βιβλίο που μπορώ να πω ότι με «σημάδεψε» ως επιμελητή είναι η Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου του Μισέλ Φάις. Η ανάπτυξη-εξέλιξη ενός επιμελητή εκδόσεων είναι ευτυχής συγκυρία να λειτουργήσει παράλληλα με την ανάπτυξη-εξέλιξη ενός εκδοτικού οίκου ή τουλάχιστον ενός συγγραφέα. Σε ό,τι με αφορά, αυτό συνέβη με το παραπάνω βιβλίο. Πρωτίστως μέσω αυτού ανακάλυψα τη «γη της επιμέλειας» και στη συνέχεια οργάνωσα μέσα μου ένα γλωσσικό σώμα το οποίο με στηρίζει-συνοδεύει από τότε στην καριέρα μου, ιδίως όσον αφορά τα λογοτεχνικά κείμενα.

Επιμελητής εκδόσεων:  Ένας αυστηρός σύμμαχος ή ένας επιδέξιος διπλωμάτης;

Προτείνω να το αλλάξουμε λίγο: μεταξύ ενός αυστηρού διπλωμάτη και ενός επιδέξιου σύμμαχου (γέλια) θα προτιμούσα έναν τρίτο δρόμο-όρο, τον επιμελητή, που ως επαγγελματικό ρόλο υπηρετώ επί είκοσι δύο συναπτά έτη. Εννοώ ότι ο επιμελητής παραμένει και πρέπει να διατηρεί τη θέση ενός δημιουργικού-εποπτικού αναγνώστη του κειμένου ενός συγγραφέα και παράλληλα να τον βοηθά να εμβαπτίζεται στις πηγές της έμπνευσής του ώστε να αντλεί (ακόμα κι αν έχουμε προχωρήσει πια στη διαδικασία της επιμέλειας-διόρθωσης) ιδέες-κοιτάσματα που του διέφυγαν κατά τη διάρκεια της γραφής – κάτι που, σημειωτέον, είναι πολύ κουραστικό, χρονοβόρο και χρηματοβόρο για τον επιμελητή…