Ο αναρχικός συντηρητισμός στον J.M. Coetzee

Αυτή η στάση ζωής δεν είναι κατ’ ανάγκην μαχητική, ακτιβιστική: απεναντίας, μπορεί να παίρνει τη μορφή της αδιαφορίας ή, ακόμα καλύτερα, της αλλεργίας απέναντι στην εξουσία – εξού και συχνά παρατηρείται σε ανθρώπους μοναχικούς, που ζουν στο περιθώριο. Συνάμα, με τον όρο «συντηρητισμός» θα σημασιοδοτήσω, επίσης σχηματικά, μια κοσμοθεωρία και μια στάση ζωής, σύμφωνα με τις οποίες ο ανθρώπινος κόσμος διακρίνεται από κάποιες θεμελιώδεις σταθερές, εν πολλοίς αναλλοίωτες μες στον χρόνο, τις οποίες η πρόοδος δεν μπορεί να αλλάξει ριζικά. Σύμφωνα με τον συντηρητισμό, αν η πρόοδος δεν αλλάζει ριζικά τον άνθρωπο, ή αν τον αλλάζει ως έναν βαθμό, αλλά με τρόπο ανεπιθύμητο, τότε αυτό που μένει να κάνουμε είναι να συντηρούμε αυτό που έχουμε και αυτό που είμαστε. Ο συντηρητισμός διαπνέεται συχνά από μια στάση μοιρολατρίας, ή, όπως αποκαλείται φιλοσοφικά, μοιροκρατίας. 

Ο αναρχισμός προσβλέπει κυρίως στην ελευθερία του μεμονωμένου ατόμου: εδώ διαφέρει από τον κομουνισμό, που υποτάσσει το άτομο στο κοινωνικό σύνολο, και πλησιάζει περισσότερο στον κλασικό φιλελευθερισμό, με την εξής όμως βασική διαφορά, μεταξύ άλλων: ο αναρχισμός, σε αντίθεση με τον φιλελευθερισμό, συνήθως αντιτίθεται στην ατομική ιδιοκτησία, όπως αυτή έχει κατοχυρωθεί στην πορεία της ιστορίας. Από την άλλη, ο συντηρητισμός πρεσβεύει τη δυσκολία έως αδυνατότητα, συνεπώς και μια ορισμένη ματαιοπονία, της αλλαγής και της προόδου – συχνά, μάλιστα, γίνεται ιδιαίτερα ακτιβιστικός προκειμένου να συντηρήσει διάφορα κεκτημένα και κληρονομημένα χαρακτηριστικά. Να τονίσω πως εδώ χρησιμοποιώ τους όρους «αναρχισμός» και «συντηρητισμός» περιγραφικά και όχι κανονιστικά: δηλαδή, ούτε υποστηρίζω, ούτε απορρίπτω τις θέσεις τους, απλώς τους αξιοποιώ για να ερμηνεύσω κάποιους συγγραφείς με ορισμένο τρόπο.

Aφενός αξιώνει διευρυμένες ελευθερίες για το άτομο το οποίο αισθάνεται αποστροφή απέναντι στην πολύμορφη εξουσία που ασκείται πάνω του, αφετέρου εντάσσει το ίδιο ακριβώς άτομο σε έναν κόσμο όπου ορισμένα πράγματα δεν αλλάζουν ριζικά 

Πιστεύω πως μπορούμε να εντάξουμε τον Κουτσί στην κατηγορία των αναρχοσυντηρητικών συγγραφέων του 20ού (και του 21ου) αιώνα, καθώς από ορισμένα έργα του αναδύονται μοτίβα που φανερώνουν μια αναρχοσυντηρητική στάση απέναντι στον κόσμο και τον άνθρωπο, μια στάση που, αφενός αξιώνει διευρυμένες ελευθερίες για το άτομο (και τον εκάστοτε χαρακτήρα του βιβλίου) το οποίο αισθάνεται αποστροφή απέναντι στην πολύμορφη εξουσία που ασκείται πάνω του, αφετέρου εντάσσει το ίδιο ακριβώς άτομο σε έναν κόσμο όπου ορισμένα πράγματα δεν αλλάζουν ριζικά, δεν εξελίσσονται στον πυρήνα τους. Θα δούμε πως το έργο του Κουτσί ασχολείται με αυτό το φαινομενικό παράδοξο, αυτή την αντινομία: το πώς δηλαδή ένα άτομο αποστρέφεται την εξουσία, δηλαδή την άσκηση ισχύος των άλλων επάνω του, ενώ συγχρόνως πρεσβεύει πως η εξουσία, η άσκηση ισχύος του ανθρώπου επάνω στον κάθε άλλο άνθρωπο, δεν θα εξαφανιστεί ποτέ από τον κόσμο.

Ο Κουτσί έχει γράψει διάφορα μυθιστορήματα στα οποία εμφανίζει έναν κεντρικό ήρωα να μάχεται μεν για τη ζωή και τα δικαιώματα (τα δικά του ή/και των γύρω του), αλλά να αναγνωρίζει από την άλλη ορισμένα θεμελιώδη χαρακτηριστικά στην ανθρώπινη φύση, τα οποία τον οδηγούν σε ένα είδος μοιροκρατίας, συχνά και σε μεγάλες δόσεις μελαγχολίας – η μελαγχολία προκύπτει στον αναρχοσυντηρητικό επειδή η όποια αντιεξουσιαστική εξέγερσή του κατά κανόνα συντρίβεται πάνω στις θεμελιώδεις σταθερές του ανθρώπινου κόσμου, όπως αυτός παραλλάσσεται στις εκάστοτε πολιτειακές μορφές του. Στο Περιμένοντας τους βαρβάρους (1980, μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Κρύσταλλο, 1984 – επανέκδοση: Μεταίχμιο, 2013), ο ανώνυμος κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας Επίτροπος, αξιωματούχος ενός αποικιοκρατικού καθεστώτος, της Αυτοκρατορίας, που έχει καταπατήσει τη χώρα των επονομαζόμενων από τους κατακτητές «βαρβάρων». Είναι συνεπώς ένας άνθρωπος με εξουσία. Ωστόσο, όταν η Αυτοκρατορία συλλάβει, βασανίσει και θανατώσει μερικούς (δήθεν) εξεγερθέντες, ο ίδιος ταλανίζεται από την απέχθειά του για την ωμή εξουσία που ασκούν οι συνάδελφοί του πάνω στους «βαρβάρους», γίνεται εμπράκτως αντιεξουσιαστής και μάλιστα περιθάλπει με πολλή αγάπη μια βασανισμένη κοπέλα. Όπως λέει: «εγώ το έχω από καιρό αποφασίσει: εκεί όπου ο πολιτισμός διαφθείρει τις αρετές των βαρβάρων και δημιουργεί έναν εξαρτημένο και άβουλο λαό, τάσσομαι ενάντια στον πολιτισμό». Θεωρεί πως αξίζει να υπερασπιστεί κανείς τα ανθρώπινα δικαιώματα, και ο ίδιος όντως το κάνει, χωρίς όμως να πιστεύει πως ο άνθρωπος θα αλλάξει άρδην. Στο τέλος καταλήγει: «Σε όλους, βαθιά μέσα μας, φαίνεται πως υπάρχει κάτι γρανιτένια αμετάλλαχτο, που καμιά διδασκαλία δεν μπορεί να το μεταπλάσει».  

Στο επόμενο βιβλίο του, Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ (1983, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο, 2006), ο Κουτσί παρουσιάζει έναν χαρακτήρα που επίσης αποστρέφεται την εξουσία, ωστόσο η ζωή του τον αναγκάζει να έρχεται συνέχεια σε επαφή με αυτήν. Από τη μία αγωνίζεται καθημερινά για την επιβίωσή του, από την άλλη δεν θεωρεί πως οι πράξεις του θα οδηγήσουν, ή μπορούν να οδηγήσουν, στην αλλαγή του κόσμου. Όπως του γράφει ένας φίλος, κάνεις ό,τι κάνεις «χωρίς να προσπαθείς να αλλάξεις τη ροή της ιστορίας περισσότερο απ’ όσο προσπαθεί ένας κόκκος άμμου». Η δική του εξέγερση ενάντια στην εξουσία είναι απλώς η άρνηση του φαγητού που του δίνουν στο στρατόπεδο στο οποίο τον έχουν κλείσει. Απλώς, αλλά καθόλου απλό. Ο Μάικλ Κ είναι ένας αφανής ήρωας που θέλει να επιβιώσει στο σκληρό περιβάλλον του, εξού και συχνά σκέφτεται πως ο ίδιος είναι μάλλον περισσότερο ζώο παρά άνθρωπος. Αν και οι άλλοι τον θεωρούν μειωμένης ευφυΐας πλάσμα, εξαιτίας του λαγώχειλου που έχει, ο Μάικλ Κ αποδεικνύεται συχνά πιο έξυπνος και ικανός από πολλούς: στο τέλος του μυθιστορήματος φτάνει στο δικό του σημείο συνειδητοποίησης, στο οποίο, αφού πρώτα διαπιστώσει πως η εξουσία έχει κατασκευάσει στρατόπεδα για κάθε περιθωριακό τύπο ανθρώπου, συμπεραίνει, με έναν νηφάλιο και αντιεξουσιαστικό τόνο: «Ίσως τελικά αρκεί και με το παραπάνω να είσαι έξω από τα στρατόπεδα, έξω από όλα τα στρατόπεδα, ταυτόχρονα […] Εγώ τη γλίτωσα από τα στρατόπεδα· ίσως αν κάνω τον ψόφιο, να τη γλιτώσω και από τη φιλανθρωπία». Βρίσκοντας το νόημα της ζωής του στη γη και την κηπουρική, ο Μάικλ Κ μοιάζει εντέλει σαν να επιβεβαιώνει το βολτερικό ρητό «ο καθένας να καλλιεργεί τον δικό του κήπο». 

O μισός Κουτσί πριμοδοτεί την εξέγερση επειδή αγαπά την ατομική ελευθερία και απεχθάνεται την κρατική καταστολή, μα ο άλλος μισός ξέρει τι θα σημάνει (ή και τι δεν θα σημάνει) αυτή η εξέγερση, εφόσον δείχνει ότι ορισμένα ανθρώπινα γνωρίσματα δεν αλλάζουν

Ο αναρχοσυντηρητισμός ως κοσμοθεώρηση διαφαίνεται ακόμα πιο καθαρά στο μυθιστόρημα του Κουτσί Ο άρχοντας της Πετρούπολης (1994, μτφρ. Χριστιάννα Σακελλαροπούλου, Λιβάνης, 2004). Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η διαμάχη ανάμεσα σε δύο ιστορικά πρόσωπα: τον Φίοντορ Ντοστογιέφσκι και τον Σεργκέι Νετσάγιεφ. Κάποια μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι είναι γνωστά, μεταξύ άλλων, για την κοσμοθεωρία του συγγραφέα τους, σύμφωνα με την οποία το Κακό στον άνθρωπο είναι έμφυτο, συνεπώς δεν θα εξαφανιστεί αν προοδεύσει ο κόσμος. Με άλλα λόγια, αν το Κακό δεν εξαρτάται καθόλου ή κυρίως από κοινωνικούς παράγοντες, τότε δεν εξαλείφεται, συνεπώς δεν έχουμε κανένα λόγο να μην είμαστε συντηρητικοί. Ο Νετσάγιεφ, από την άλλη, ήταν ο πιο ακραίος αναρχομηδενιστής του 19ου αιώνα: πίστευε πως ο κόσμος μπορεί να μεταμορφωθεί με επαναστατικές πράξεις. Στο μυθιστόρημα ο Κουτσί βάζει στο στόμα του αναρχικού Νετσάγιεφ τα καλύτερα επιχειρήματα εναντίον της κοινωνικής αδικίας και υπέρ της επανάστασης, ωστόσο τα παίρνει εν μέρει πίσω μέσω του συντηρητικού Ντοστογιέφσκι. Θεωρώ πως ο μισός Κουτσί πριμοδοτεί την εξέγερση επειδή αγαπά την ατομική ελευθερία και απεχθάνεται την κρατική καταστολή, μα ο άλλος μισός ξέρει τι θα σημάνει (ή και τι δεν θα σημάνει) αυτή η εξέγερση, εφόσον δείχνει ότι ορισμένα ανθρώπινα γνωρίσματα δεν αλλάζουν. Εντέλει, ο Κουτσί μάλλον επιλέγει εδώ τη μεσότητα, όπως φαίνεται και στο δοκίμιο που έγραψε για τον Ντοστογιέφκσι (βλ. Ξένα ακρογιάλια, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο, 2007). Σε αυτό το δοκίμιο προκρίνει έναν μετριοπαθή Ντοστογιέφσκι, που δίνει έμφαση στον ορθό Λόγο του Διαφωτισμού. Και διερωτάται ρητορικά ο Κουτσί: «άραγε δεν έχει και ο Λόγος τη δική του κρυφή ατζέντα, όπου ισοσκελίζονται ο διακαής πόθος για ισχύ με την ανιδιοτελή αναζήτηση της αλήθειας και της δικαιοσύνης;» Σε αυτό τον «ισοσκελισμό» ισχύος και δικαιοσύνης, εξουσίας και ελευθερίας, διαφαίνεται το κεντρικό μοτίβο, αλλά και η αντινομία, του αναρχοσυντηρητισμού που βρίσκουμε σε αρκετούς βασικούς χαρακτήρες (των έργων) του Κουτσί. 

Σε ένα από τα λιγότερο γνωστά και ερμηνευμένα βιβλία του Κουτσί, το Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς (2007, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο, 2007), πρωταγωνιστεί επίσης ένας χαρακτήρας που θα τον αποκαλούσαμε αναρχοσυντηρητικό. Ο εβδομηντάχρονος συγγραφέας του βιβλίου καλείται να τοποθετηθεί πάνω σε διάφορα καίρια ζητήματα για έναν συλλογικό τόμο με τίτλο Σκληρές απόψεις. Βρίσκει λοιπόν την ευκαιρία να φανερώσει τον «σκληρό», αναρχικό εαυτό του: κατακεραυνώνει το κράτος και την καταστολή που ασκεί στους πολίτες του, τους «γεννημένους υποτελείς», όπως γράφει, στηλιτεύει τον αυξανόμενο περιορισμό της ελευθερίας του λόγου στις δημοκρατίες, ιδίως τις Δυτικές (π.χ. θεωρεί τη δημοκρατία ολοκληρωτικό πολίτευμα, αφού ακόμα και αυτή δεν επιτρέπει άλλα πολιτεύματα πέραν της ίδιας) κ.λπ. Υπάρχει όμως και μια άλλη όψη αυτού του συγγραφέα: είναι μοναχικός, μελαγχολικός, μοιρολατρικός, ενώ εγκωμιάζει στοχαστές γνωστούς για τον συντηρητισμό τους, όπως ο Νίτσε και ο Τολστόι (ειδικά ο Νίτσε είναι ο κατεξοχήν αναρχοσυντηρητικός στοχαστής του 19ου αιώνα). Δεν είναι τυχαίο που κάποια στιγμή ο ήρωας του Κουτσί αναφωνεί: «Αχ, και να ζούσες στην εποχή μας, Τζόναθαν Σουίφτ», δηλαδή επικαλείται τον κορυφαίο είρωνα ιερέα (μαζί με τον Λόρενς Στερν) – δύο, κατά τη γνώμη μας, αναρχοσυντηρητικά πνεύματα του 18ου αιώνα. Δεν είναι ανάγκη ωστόσο να χαρακτηρίσουμε εμείς την κοσμοθεωρία του πρωταγωνιστή αυτού του βιβλίου, αφού το κάνει ρητά ο ίδιος. Γράφει: «Αν πιεζόμουν να δώσω ένα όνομα στο είδος της πολιτικής μου σκέψης, θα την αποκαλούσα πεσιμιστικό αναρχικό αναχωρητισμό, ή αναρχικό αναχωρητικό πεσιμισμό, ή πεσιμιστικό αναχωρητικό αναρχισμό: αναρχισμό διότι η πείρα μού λέει πως αυτό που είναι στραβό με την πολιτική είναι κατά βάση η ίδια η εξουσία· αναχωρητισμό διότι έχω τις αμφιβολίες μου ως προς τη βούληση να βάλω μπροστά να αλλάξω τον κόσμο, μια βούληση μολυσμένη από την ανάγκη για εξουσία· και πεσιμισμό διότι δυσπιστώ στο ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν επί της ουσίας. (Αυτού του είδους ο πεσιμισμός είναι εξαδέλφη, ίσως και αδελφή της πίστης στο προπατορικό αμάρτημα, δηλαδή της πεποίθησης ότι το ανθρώπινο είδος δεν επιδέχεται τελειοποίηση)». Δεν νομίζω πως υπάρχει πιο σαφής απόδειξη από αυτή την παράγραφο, ως προς αυτό που ονομάσαμε αναρχοσυντηρητική κοσμοθεώρηση στο έργο του Κουτσί, ή ακόμα και στον ίδιο τον Κουτσί, ιδίως αν εκλάβουμε τον πρωτοπρόσωπο αφηγητή-συγγραφέα ως άλτερ έγκο του Κουτσί – και πώς αλλιώς, αφού δηλώνει, μεταξύ άλλων, πως έχει γράψει ένα βιβλίο με τίτλο Περιμένοντας τους βαρβάρους.

Βλέπουμε κάθαρα την αντινομία στις πολιτικές απόψεις του χαρακτήρα Κουτσί, πιθανόν και του ίδιου του Κουτσί, στις οποίες η αναρχική ιδεαλιστική ουτοπία μπορεί κάλλιστα να συνυπάρχει με μια συντηρητική, έως αντιδραστική, θεώρηση της πορείας του Δυτικού πολιτισμού

Δύο χρόνια αργότερα, στο Θέρος (2009, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο, 2010), που θεωρείται μια μυθοπλαστική αυτοβιογραφία του Κουτσί (ο ίδιος αποκαλεί αυτά τα βιβλία του autrebiography, δηλαδή «βιογραφία ενός άλλου») επαναλαμβάνονται παρεμφερείς απόψεις. Το κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου, ο συγγραφέας Τζον Κουτσί, έχει πεθάνει, και εμείς διαβάζουμε πέντε πρόσωπα που αφηγούνται τη ζωή του σε συνεντεύξεις που παίρνει ένας επίδοξος βιογράφος του. Ένα από αυτά τα πρόσωπα δίνει το αναρχικό στίγμα στην προσωπικότητα του Κουτσί, το οποίο, όπως είδαμε στο Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς, συνυπάρχει με ένα έντονο αίσθημα πεσιμισμού και αναχωρητισμού. Λέει: «Οι πολιτικές του ιδέες ήταν υπερβολικά ιδεαλιστικές, υπερβολικά ουτοπικές. Για να ακριβολογώ, δεν τον ενδιέφερε καθόλου η ενεργός πολιτική. […] Πίστευε ότι η πολιτική έβγαζε στην επιφάνεια ό,τι χειρότερο έχουν μέσα τους οι άνθρωποι». Λίγο παρακάτω στην ίδια συνέντευξη, ωστόσο, τονίζεται ρητά και το συντηρητικό στοιχείο στον Κουτσί: «Ήταν συντηρητικός σε θέματα κουλτούρας, ναι, όπως ήταν πολλοί μοντερνιστές […] Ο Κουτσί ήταν αναφανδόν υπέρ των παλαιών, σύνθετων, φεουδαρχικών κοινωνικών δομών». Βλέπουμε λοιπόν ξεκάθαρα την αντινομία στις πολιτικές απόψεις του χαρακτήρα Κουτσί, πιθανόν και του ίδιου του Κουτσί, στις οποίες η αναρχική ιδεαλιστική ουτοπία μπορεί κάλλιστα να συνυπάρχει με μια συντηρητική, έως αντιδραστική, θεώρηση της πορείας του Δυτικού πολιτισμού.

Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για αναρχοσυντηρητικά μοτίβα και στην Ελίζαμπεθ Κοστέλο, το πιο στοχαστικό μυθιστόρημα του Κουτσί, στο οποίο ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της ηρωίδας του, ενός ακόμα άλτερ έγκο του, να αναπτύξει παρόμοιες ιδέες. Αλλά και σε άλλα βιβλία του, η εναντίωση των ηρώων στο κατασταλτικό καθεστώς στο οποίο ζουν (ιδίως το πρώην απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής) συνυφαίνεται συχνά με την απογοητευτική άρνησή τους ότι η πολιτική μπορεί να οραματιστεί και να επιτύχει μια ριζική αλλαγή της ανθρώπινης κατάστασης. Διάσπαρτα, συνάμα, είναι τα σημεία στα οποία οι χαρακτήρες του Κουτσί εναντιώνονται στην εξουσία της ίδιας της γλώσσας. Σε ένα μελλοντικό βιβλίο με θέμα αναρχοσυντηρητικούς λογοτέχνες του 20ού αιώνα, θα συμπεριλάβω, εκτός από τον Κουτσί, αρκετούς ξένους συγγραφείς, καθώς και κάποιους Έλληνες. Προς το παρόν, σημασία έχει πως έχουμε να κάνουμε με έναν κορυφαίο σύγχρονο συγγραφέα, που ευτυχώς διαψεύδει τη γνωστή ρήση του Έλιοτ, σύμφωνα με την οποία το Νόμπελ Λογοτεχνίας «είναι το εισιτήριο για την κηδεία του βραβευμένου. Κανείς δεν κατάφερε τίποτα αφότου το πήρε». Ο Κουτσί εξακολουθεί να τα καταφέρνει περίφημα. 

* Πρόκειται για καταγραφή μιας ομιλίας που δόθηκε στις 20.5.2014 στον πολυχώρο των εκδόσεων Μεταίχμιο.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ J.M. COETZEE